Алтай Республика

Рувики сайттаҥ
Алтай кырайла булгабас керек
«Алтай» деп терминге онойдо ок ӧскӧ учурларды кӧр.
Запрос «Горный Алтай» перенаправляется сюда; см. также другие значения.
Россия Федерацияныҥ субъекты
Алтай Республика

орус. Республика Алтай

казахтап Алтай Республикасы
Сказка,Мечта,Красавица.jpg
Мааны Кебедел
Мааны Кебедел
Гимн Республики Алтай
50°55′00″ с. ш. 86°55′00″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Входит в
  • Сибир федерал округ
  • Кÿнбадыш-Сибир экономикалык район
Тӧс јурт Горно Алтайск (Улалу, Ойрот-Тура)
Алтай Республиканыҥ башкараачызы Олег Хорохордин
Председатель государственного собрания — Эл Курултай Артур Кохоев
Тӱӱкизи ле географиязы
Текши јери
  • 92 903
Ойдиҥ поязы MSK+4 (UTC+7)
Јаан кала Улалу
Экономика
ВРП 50,6[2] млрд руб. (2018)
 • место 84 jep
 • на душу населения 231,5[5] тыс. руб.
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы

↗220 954[6] кижи (2021)

  • (81 jep)
Эл-јонныҥ ныктазы 2,38 кижи/км²
Окылу тилдер казах[8]
Тоолорлу идентификаторлор
Код ISO 3166-2 RU-AL
АТТК коды 84
Код субъекта РФ 04
МТТК-ныҥ коды 84000000
Официальный сайт
Алтай Республика на карте
Награды Ленинниҥ ордени Орден Дружбы народов
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Алтай Республика (орус. Республика Алтай), Туулу Алтай (орус. Горный Алтай) — Россия Федерацияга кирип турган республика. Россия Федерацияныҥ субъекты, Сибир федерал округка кирип јат[9][10]. Сибир федерал округка кирип, Кӱнбадыш-Сибир экономикалык районныҥ бӧлӱги болот. Республиканыҥ тӧс калазы — Горно-Алтайск (алдындагы аттары, Ойрот-Тура, Улалу).

Алтай Республика Азияныҥ тал ортозында, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк јанында, тӱндӱкте Алтай кырайла, тӱндӱк-кӱнчыгышта Кемеров областьла, кӱнчыгышта Россияныҥ Хакас ла Тыва Республикаларыла, тӱштӱкте Калка-Монгол ло Кыдат ороондорло кыйулажат, тӱштӱк-кӱнбадышта Казакстанла.

Ойрот автоном область, 1948 јылдаҥ ала Горно-Алтайский автоном область, 1990 јылда ӱлӱрген айдыҥ 25 кӱнинде Горно-Алтайская ССР деп солынган. 1992 јылдыҥ кочкор айында Республика Горный Алтай боло берген, 1992 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7 кӱнинеҥ ала Алтай Республика болот, бӱгӱнге јетире.

Тӱӱкизи

Основная статья: История Республики Алтай
1911 јыл

Алтайда улус (Палеолит) јебренташ чакта 1,5 млн јыл кайра јаткан. Телекейде јарлу Улалинский стоянканыҥ (Горно-Алтайск) бодоштырылган ӧйи мындый. Бистиҥ эрадаҥ озо VIII—III чактарда Алтайда пазырыкта скифтер деп јон јаткан, олор алтайский звериный стиль сананып тапкан. Регионныҥ тӱӱкизиниҥ гунн-сармат ӧйи бистиҥ эранаҥ озо III чактыҥ учынаҥ башталат. Бистиҥ эранаҥ озо VI чакта гунндардаҥ таркаган калыктар, алтайлар — тӱрктер Тӧс Азияныҥ ээлери болгон.

Эмдиги алтайлардыҥ јаҥжыккан кеендигинде озодоҥ бери артып калган алтайский звериный стиль алтай калыктар евразий материктеги ӧскӧ јебрен калыктарла тудуш болгонын керелейт.

Алтай — телекейде эмдиги ӧйдиҥ бастыра тӱрк калыктарыныҥ тӧрӧли, 552 јылда јебрен тӱрктер бойыныҥ тергеезин, Тӱрк каандыкты тӧзӧгӧн (Тÿрк каганат). Мында, тӱрктердиҥ тергеезинде, бастыра тӱрк калыктар ортодо тӱрк бичик-билик ле тӱрк тил таркаган, бӱгӱнги кӱнде ол «орхоно-енисейская руническая письменность» деп адалат. Мынаҥ улам эмдиги ӧйдиҥ билим терминологиязында тилдердиҥ алтай билези («алтайская семья» языков) деп оҥдомол бар (мында 3 јаан бӧлӱк: јопон-корей, тунгус-маньчжур, тӱрк-монгол), мынайда телекейлик билимде билим ууламјы табылган — алтаистика.

Алтай геополитикалык јериле Евразияныҥ чике ортозы болот, ээчий болгон тӱӱкилик эпохаларда башка-башка этностор ло культураларды бириктирген.

Узак ӧйгӧ Алтай калмык тергеениҥ (Джунгар каандыктыҥ (1756 јылга јетире джунгарларда болгон, кийнинде, Джунгар каандык јайрадыларда, олор бойыныҥ кӱӱниле Арасей тергееге кожулган. Олорго кӧрӧ тӱндӱк алтайлар (кумандылар, тубалар, чалкандулар) Арасейге бир канча озо кирген. Јаан тергееге кожулып, Алтайдыҥ эл-јоны корулу боло берген, кыдат јеиниҥ цинский черӱлеринеҥ аргаданган[11].

Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧни

Себиниҥ боочызында обелиск. Туулу Алтай Арасейге киргениниҥ эки јӱс јылдыгына учурлалган, 1756 — 1856

;

Республиканыҥ бойыныҥ конституциязы1997 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 7 кӱнинде јӧптӧлгӧн, онойдо ок тергеелик символдор — Алтай Республиканыҥ маанызы[15][16] ла Алтай Республиканыҥ кебедели[17][18].

Алтай Республиканыҥ тергеелик окылу тилдери: алтай тил ле орус тил. Казак тилле куучындап тургандардыҥ чук јаткан јерлеринде казак тилди окылу сфераларда тузаланат[19].

Алтайда баштапкы јурттар

Оҥдой аймакта Карагол-Оозында многослойный палеолит стоянкада археологиялык ла палеонтологиялык материалдар «второй половиной среднего плейстоцена (282—133 тыс. л. н.» деп ӧйдӧ болгонын керелейт. Кара-Боомдо промышленность, индустрия вариант верхнего плейстоцена (120—50 тыс. л. н.) деп ӧйгӧ келижет, а Карагол-Оозы индустрия — верхнему палеолиту (50—40 муҥ јыл кайра)[20].

«Кара-Боомдо» многослойная стоянка Урсул 77—33 муҥ јыл кайра ӧйдиҥ деп чотолот. Позднепалеолитический јердиҥ каттарында (слоёв) (Деревянко айтканыла) эдимдер: многочисленные ретушированные пластины с выемками, разнообразные скребки и резцыбаза бу ӧйдиҥ. Позднепалеолитический јердиҥ каттары («радиоуглеродными методами датирования») 40—30 муҥ јылдар кайра деп јартайт[21]. Кичӱ-Јламанныҥ куй тажы сууныҥ сол јарадында, јурттаҥ 12 километр ыраагында, 38,5 муҥ јыл кайра улус јуртаган јер болгон (калибровка јокко: 33,3 муҥ јыл)[22]. «Тыткескен-8» деп стоянка ӱстӱги палеолиттиҥ ӧйине келижет[23]. «Улалинка» деп алтыгыпалеолитическ стоянкада тапкан артефакттарды, Окладников ло Деревянко тудунар-кабынар эдимдер деп шиҥдеген, је ол ондый эмес, ол геофакттар, кижи этпеген немелер[24][25].

Тӱштӱк Сибирде баштапкы тергеелер

VIII чак б.э.озо — II чактарда б.э.озо Алтайда (Индоарийские миграции) скифтер-пазырык улузы јуртаган, алтай аҥ-кушту стиль тапкандар[26][27]. Эмдиги ӧйдӧ тургун улустыҥ кеендигинде јебреннеҥ арткан бу стильдиҥ элементтери бары алтай калыктар бастыра јебрен евразий материкте калыктарла колбулу болгонын керелейт.

Баштапкы каандык-тергее Тӱштӱк Сибирде Байкалдыҥ кӱнбадыш јарадында тургандар.

201 јыл б.э.озо Динлин-го тергее хунныҥ черӱлериле оодо согулган (кыдат тилле 匈奴 сюнну јебрен кӧчкин калык), 220 јыл ј. э. озо, II чак б.э.озо öйгö јетире Кыдат тергеенеҥ тӱндӱктей чӧлдӧрдӧ јаткан. Олордоҥ коруланып кыдаттар Улу кыдат стенезин туткан. Хунндар улай ла кыдат империяла Хань (династия) јуулажып турган, кӧчкин калыктар бириккен. Хуннулар Европага једип, угрларла колышкан,јаҥы калык бӱткен, Европа оны гунны деп адаганӰлекер:Уточнить ссылку. Динлин-го тергеени хуннулар јеҥген кийнинде Хакас-Минусинский котловинага тӱрк тилдӱ Энесай кыргыстары јуулган.. VI чакта ј. э. прототюрктер Орто Азияныҥ јерине јайылган[26][27]. Гунно-сармат ӧй регионныҥ тӱӱкизи III чак ј. э. озо башталган. VI—VII чактарда кыргыстар тайгада калыктарла кожо јакалай тергее болгон, башчызы — Эльтебер. Алдындагы хуннулардыҥ јери монгол тилдӱ калыкка Сяньбиге кӧчкӧн.

330—555)[29]. Орто Азияныҥ ээлери болуп VI чакта гунндардыҥ, алтайлардыҥ јебрен ӧбӧкӧлӧри болгон — «тюркюты», олор Улу тӱрк каандык боло берген. IX чакта чӧлдиҥ јуучыл империязы бажында каанду, тартыжуларда болгон. 745—847), Тувага јетире бийлеген, је Хакас јери Кыргыс каандыктыҥ тӧс јери болгон. Уйгурларды истежип, кыргыстар Иртыш ла Амурга јеткен, Кӱнчыгыш Туркестанныҥ оазистерине барган. Кыргыстар тергеениҥ башкарузын јуучыл ла администрациялык башчыларла јеткилдеген. Олор династиялар болуп, Кыдаттыҥ ла ӧскӧ дӧ коштой каандарла тӧрӧӧн болуп колбу тудатан.

Кату тартыжуда тӱрк, уйгур, кыргыс каандыктар багынбаска XIII чакка јетире тартыжып, алдынаҥ бойы болорын учун Саян-Алтайды айланган. Кыргыстар эки јара бӧлинген: 1) Ӱстӱги ле Орто Энесай; 2) Алтай ла Эрчиш. Кийнинде Тянь-Шаньныҥ ла Енисейдиҥ кыргыстары ыраашкан. Наймандар Монгол јериниҥ кӱчтӱ деген кӧчкӱн калыктарыныҥ бирӱзи болгон. Олордыҥ јери, Аристов Николай Александровичтиҥ шиҥдегениле , Тамир-Гол суунаҥ ала Орхонго ло Иртышка јетире болгон. Наймандардыҥ тергеези керейлердиҥ јеринеҥ кӱнбадыштай болгон, эмдиги кӱнбадыш Монголия, Алтай Республиканыҥ тӱштӱк јаны ла кӱнчыгыш Казахстан[30]. 1206 јылдарда эмдиги Алтай Республика jери Улу Монгол империяга кирген. XIV чакта — Монгол империя башка тергеелер болуп бӧлӱнген. 1758 јылга јетире Алтай Республиканыҥ јери Тӱндӱк Юань ла Джунгар каандыкта болгон.

Алтай — тӱрк тилдердиҥ тӧрӧли

Алтай тӱрк тилдердиҥ билезиниҥ јебрен тӧрӧли деп кезик билимчилер чотойт[31], је лингвист билимчилер тӱрк тилдердиҥ классификациязын эдерде, бир шӱӱлтеге келгелек.[32] Мынаҥ улам, языкознание деп билимде «алтайская семья языков» деп термин табылган (бери, бу билим теория аайынча тӱрк тилдер, монгол тилдер, тунгусо-маньчжурский тилдер кирип јат. Кезикте јопон-рюкюский тилдер ле корей тилдер кирет деп тыҥ таркабаган шӱӱлте бар[33]). Јарт эместер бар учун, телекейлик билимде алтаистика деп ууламјы табылган[34] Алтайдыҥ геополитикалык јери Евразияныҥ ортозында болордо, башка-башка тӱӱкилик эпохаларда јӱзӱн-јӱӱр этностор ло культуралар бириккен јер болгон.[35]

Орус период

Алтай Республика Россия тергеезине киргениниҥ 200 јылдыгына учурлаган кереес мемориал бичик Алтай узак ӧйгӧ Джунгар каандыкка кирген. Алтайга келген баштапкы орустар алтайларды ак калмыктар дежетен. Джунгарлардыҥ каандыгында алтайлар, телеҥиттер ле телеуттар 1756 јылга јетире болгон, оноҥ Джунгар каандык јоголордо, Арасей империяга бойыныҥ кӱӱниле келип кирген. Алтайларга кӧрӧ тӱндӱк калыктар: кумандылар, тубалар, челкандулар Арасейге бир канча озо кожулган. 1824 јылда телеуттар јаткан Улалу јуртка баштапкы орус кӧчкӱндер келип јуртай берген. Мында Алтайский духовный миссия иштеп баштаган. 1831 јылда Улалуда миссионерлер ле священнослужительдер јуулыжатан стан болгон, јада тура бого Јаш-Туранаҥ којойымдар кӧчӱп келген. Улалу бир ле канча ӧйгӧ јаанап ӧскӧн, ол тушта ол Јаш-Тура уездтиҥ Том-Тура губернияныҥ калазы болгон.

Совет ӧй

1918 јылдыҥ 1918 јылдыҥ 1918 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 30-чы кӱнинде Каракорум уезд тӧзӧлгӧн, тӧс јери Улалуда. Совет јаҥ 1919 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 18-чи кӱнинде ойто орныккан, Ф. И. Усольцевтиҥ партизан отряды јуртта турган.

Граждан јууныҥ кийнинде Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн. ВЦИК-тиҥ 1922 јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 2 кӱнинде чыккан декреди аайынча јаҥы областьтыҥ администрациялык тӧс јери Улалу јурт боло берген. Алты јыл ӧткӧн кийнинде ВЦИК-тиҥ XIII-чи Президиумыныҥ јӧби аайынча (протокол № 45) 1928 јылда кочкор айдыҥ 27 кӱнинде Улалуга каланыҥ статузы берилген.

Ойрат автоном область (тӧс јери — 1967), Эл-јондор ортодо Најылыктыҥ ордениле кайралдаткан (1972).

Эмдиги ӧй (1990 јылдаҥ ала)

Горно-Алтайский автоном областьтыҥ статузы 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25 кӱнинде сувуренитет алып, статузы АССР болуп солынган. 1991 јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 3 кӱнинде РСФСР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ российский конституциязына тӱзедӱ эдилген, Горно-Алтайский автоном областьты РСФСР-да Горно-Алтайский Советский Социалистический Республика. Бу тӱзедӱ РСФСР-дыҥ албаты депутаттарыныҥ съездинде кӧрӱлген.

1992 јылдыҥ кочкор айдыҥ 8 кӱнинде Горно-Алтайский ССР-дыҥ ӱстӱги Соведи јаҥы ат «Республика Горный Алтай» эдип јӧп чыгарган.

1992 јылда кандык айдыҥ 21 кӱнинде Российский Федерацияныҥ депутаттарыныҥ Съезди Республика Горный Алтай керегинде РСФСР-дыҥ Конституциязана тӱзедӱ кийдирген. Тӱзедӱ 1992 јылда кӱӱк айдыҥ 16 кӱнинде "Российский газетте бичилип, кӱч алган.

1992 јылда Алтай Республиканыҥ Ӱстӱги Соведи Республика Горный Алтайдыҥ адын Алтай Республика деп солыыр деп јӧп чыгарган. Ол туштагы РФ-ныҥ Конституциязында бу бичилбеген болгон, республиканыҥ јаҥы ады јӱк РФ-ныҥ Конституциязында 1993 јылда бичилген.

Эмдиги ӧйдӧ республика бойы конституциялу, (1997 јылда јаан изӱ айдыҥ 7 кӱнинде алынган), тергеелик символдорлу — мааны ла кебедел. Республикада тергеелик тилдер: алтай ла орус. Казак тил чук јаткан казактардыҥ окылу тили болот.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Республика Алтай

Туулу Алтай (Алтай Республика) Азияныҥ тал ортозында, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде турат. Туулу Алтай Сибирдиҥ тайгазыныҥ, казак чӧлдӧрдиҥ, калкалардыҥ куру-чӧлдӧриниҥ бириккен јерде, «российский Тибет» канча-канча тергеелердиҥ тушташканында, башка культуралык айалгалар ла ар-бӱткенниҥ сыраҥай башка бӧлӱктеринде турат деп айдарга јараар.

Алтай Республиканыҥ гран-кыйулары: тыш кыйузы Казакстанла (505 км), тӱштӱк-кӱнчыгышта Монгол тергееле (290 км), тӱштӱк-кӱнбадышта — Кыдатла (55 км), онойдо ок Россияныҥ региондорыла ич кыйулар — Тыва ла Хакас тергеелерле, тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ Алтай кырай, тӱндӱк-кӱнчыгышта — Кемеров область[36]. Республиканыҥ јери тӱндӱктеҥ тӱштӱк кыйуга јетире — 360 км, кӱнчыгыштаҥ кунбадыш кыйуга јетире − 380 км[36]. Алтай Республиканыҥ текши јери 92,9 тыс.кв.км болуп јат[36].

Рельеф

Ӱч-Сӱмер — Сибирдиҥ бийик деген точказы
Чуйдыҥ чӧли

Республикада кӧп јаны кырлу рельеф. Чулышманский нагорьеле, Табын-Богдо-Ола деп сынла (4049 м), Сайлюгем деп сынла (3580 м), Чихачев деп сынла (4245 м), Шапшальский деп сынла (3260 м). Эҥ бийик туу — Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер (орус. гора Белуха) — 4506 м, Сибирде эҥ бийик точка боуп јат[36].

Калгуты сууныҥ коолы, Табын-Богдо-Ола туу
Ак-Алаканыҥ коолы, Канас деп боочы

Ӱкек — Алтай Республиканыҥ тӱштӱк јанында плоскогорье, Казахстан, Кыдат Республика, Монгол тергее ле Россия јеринде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2200—2500 метрге бийик сӱреен јаан реликт тӱс јер (плато) ӱсти холмисто-западинный ла грядово-западинный плоскогорье, айландыра 500—600 метрге сын-тайгалар бийиктейт.

Айландыра туулардыҥ эҥ бийиги Куйтэн-Уул деп кыр, алдында ады монголдоп Найрамдал болгон, 4374,0 м. Бу Куйтэн-Уул туу Ӱч-Сӱмердиҥ кийнинде Алтайдыҥ кырларыныҥ экинчизи.

Ӱкектиҥ морфологиялык бӱдӱми плоскогорье эмезе нагорьеге келижет (географа А. Н. Рудойдаҥ айтканыла). Ӱкектиҥ јерин специал эмес литературада «плато» де бичилет.

Гидрологиязы

Алтын Кӧл
Кадын

Туулу Алтайдыҥ база бир байлыгы ол сууларӦӧн база бир ады Бий, (орус. Бия), олор биригип Оп суу башталат, Сибирдиҥ эҥ јаан сууларыныҥ бирӱзи. Эҥ јаан кӧл — Алтын Кӧл (Тӧлӧстӧрдиҥ кӧли, Телецкое озеро), ӱсти − 230,8 км², эҥ тереҥ јери − 325 м. Чыҥдыйы бийик ару суу сӱрекей кӧп, јаҥыс Алтын Кӧлдиҥ ару суузы 40 км³. Јердиҥ алдындагы суулардыҥ кеми 22 000 муҥ.куб.м сутказында, эмдиги кӱнде тузаланып турган сууныҥ кеми 44 муҥ.куб.м сутуазында. Алтай Республиканыҥ јеринде минералду тоҥбок суулар, эм аржандар бар. Алтайдыҥ мӧҥкӱ тошторы 1035, јериниҥ текши кеми 748 км², бу керектӱ сууныҥ јаан кӧмзӧзи[38]. Алтайда чотко кирген мӧҥкӱ тоштордыҥ кеми 57 км³ једет, бу 52 км³ суу кире бар. Бастыра јаба алза, мӧҥкӱлерде сууныҥ запасы аккан сууныҥ ортојылдык кеминеҥ (43 км³ бир јылга) кӧп. Эҥ ле јаан мӧҥкӱлер: Талдураныҥ јаан мӧҥкӱзи (орус. ледник Большой Талдуринский) — 35 км², Менсу деп мӧҥкӱ тош (орус. Менсу ледник) — 21 км², Софийский деп мӧҥкӱ тош (орус. ледник Софийский) — 17 км², Јаан Маашей (орус. ледник Большой Маашей) — 16 км².


Климады

Текши республикада орто-континентал климат, је тӱштӱк аймактарда климат кезем-континентал, кыска ла изӱ јай (кичӱ изӱ ай — куран ай), узун (кӱчӱрген ай — тулаан ай) ла соок, кезик јерде ӧткӱре соок кыш[39][36]. Ортојылдык температура +1 °С..-6,7 °С[40]. Ӧзӧктӧрдӧ кейдиҥ ортојылдык температура 0..+5 °C (эҥ ле јылу кей Чамал јуртта), бу Сибирде эҥ бийик температура болуп јат. Чаган айда температураныҥ диапазоны −9,2..-31°С болот, јаан изӱ айда температураныҥ диапазоны +11..+19 °С. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 100 ала 1000 мм јетире. Кош-Агаш ла Улаган аймактарды Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген[41]. Бу эки аймакта кыш эрте келип, сӱреен тыҥ сооктор, улай салкындар, кыска јайда тӱн ле тӱштиҥ температуралары конок туркунына кезем солынып турат. Чаган айда тыҥ ла деген соок +50..+60 °C јуук тӱжет.

Ӧзӱмдери

Оймонныҥ чӧли. Чендек јурттаҥ кӱнчыгыштай

Республиканыҥ јери узак ӧйлӧргӧ кезем башкаланган ландшафттарыла мында ӧзӱмдердиҥ јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдерлӱ болгонына салтарын јетирген. Республиканыҥ ӧзӱм ресурсында 2136 артык высший сосудистый ӧзӱмдер, ол тоодо 124 эндемик ле реликттер, 1622 бӱдӱм лишайниктер ле 700 бӱдӱм шляпочный мешкелер[38], кӧп ӧзӱм-эндемиктер јаҥыс ла Алтайдыҥ кырларында туштайт. Јерлик 40 бӱдӱм тату ла кӧп витаминдӱ, бактерицидный салтарлу јиилектӱ агаштар, кӧп сабазы — эм. 100 бӱдӱм эм ӧлӧҥ, фармацевтика тузаланат. Кӧп эндемик ӧзӱмдер ле реликттер Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигинде»[42] ле Россия Федерацияныҥ Кызыл бичигинде[43]. Алтай Республикада эм ӧлҥдӧрди јаба алза, валовый запасы јарым миллион тонна болор, тузаланып турганы — јӱстер муҥдар тоолу тонналар.

Алтай Республиканыҥ јеринде Россия Федерацияныҥ Тергеелик агаш реестры аайынча (Государственный лесной реестр) 2021 јылда бастыра агаш фондтыҥ јерлериниҥ текши јери 5044,8 муҥ га (Сибир федерал округтыҥ агаш массивиниҥ текши јериниҥ 1,35 %), агаштыҥ текши (запасы) кӧмзӧзи (орус. запас древесины на корню) 700,02 млн кбм. Кезилер ӧйи јеткен ле ӧйи ӧткӧн агаштардыҥ запасы — 331,14 млн км³. Бу ӧйдӧ агаш јыгатан јерлердиҥ кеми (орус. размер расчетной лесосеки) — 3418,4 тыс. км³ (ийне бӱрлӱ агаштардыҥ јери 1,79 % Сибир федерал округта). Агаштардыҥ кӧп сабазы ийне бӱрлӱ — мӧш (сосна сибирская, кедр), тыт (лиственница), јойгон (сибирская пихта) ло чиби (ель сибирская), карагай (сосна обыкновенная), онойдо ок јымжак бӱдӱмдӱ — кайыҥ (береза), аспак (осина), тал (ивовые)[38]. .

Аҥ-куштары

Ак башту сип

Алтай Республиканыҥ аҥы-кужы, јӱрген јериниҥ (среда обитания) башка-башка болгонынаҥ улам, кӧби јӱзӱн бӱдӱмдӱ болуп јат[38].

93 бӱдӱм — аҥдар (млекопитающийлер), 312 бӱдӱм куштар (олордыҥ 250 бӱдӱми-кеткин), 33 бӱдӱм балык, 7 бӱдӱм јылан-бака, 4 бӱдӱм земноводныйлар ла јаан группа беспозвоночный тындулар. Олордыҥ Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине[44] 135 бӱдӱм тындузы кирген, ол тоодо 20 бӱдӱм млекопитающийлер (11 бӱдӱми рукокрылый отрядтаҥ , 5 бӱдӱм азулу аҥдар (хищные) ла 4 бӱдӱм парнокопытныйлар, 77 бӱдӱм куш, 1 бӱдӱм пресмыкающий, 4 бӱдӱм балык, 29 бӱдӱм курт-коҥыс, 2 бӱдӱм кольчатый курт (червь), бир бӱдӱмнеҥ хордовый ла земноводный. Ол тоодо Россия Федерацияныҥ Кызыл бичигине 5 бӱдӱм млекопитающий, 39 бӱдӱм куш, 4 бӱдӱм балык кирген[45]. Алтайдыҥ тындулары тайга-ташта јайым јӱрет: булан, кӱреҥ айу, јеекен, тооргы, марал, тушканчик, тарбаган, элик, шӱлӱзин, борсык, горностай, кӧрӱк, чырбык, киш, тӱлкӱ, камак, ӧркӧ, маныирбис[44], кочкор (аргали)[44] ла о.ö.

Кӱнбадыш Сибирде эҥ артык аҥдык јерлер Алтайда, аҥдаарга јараар 33 аҥ ла 34 куш. Ас тоолу аҥдар «Кызыл бичикте»[44].

Алтай Республикада куштар (Орнитологическая фауна) 49 билеге (семейство) кирет, ондо 312 бӱдӱм куш, олордыҥ 250 бӱдӱми региондо уйа базат. Алтай Республикда 67 бӱдӱм куштар Кызыл бичикке кирет[44].

Калганчы јылдарда Кызыл бичикке кирген куштардыҥ тоозы араайынаҥ кӧптӧйт: куу (лебедь-кликун)белоголового сипа[44].

Каргаалардыҥ, мӱркӱттиҥ ле ылаачынныҥ тоозы астабайт. Ржанкообразныйлардыҥ отряды, голубеобразныйлардыҥ, кукушкообразныйлардыҥ, ракшеобразныйлар, воробьиныйлардын тоозы база астабайт. Балобан ла кречеттиҥ тоозы ас, олорды туйказынаҥ тудуп Россияныҥ кыйуларын кечире јарабас саду ӧткӱредилер. Кӧп саба Кызыл бичиктеги куштардыҥ чике тоозы јок. Сууда јӱрер куштардыҥ кеткин ле уйа базар бӱдӱмдери: сугуш (кряква), ӧртӧк (шилохвост), боро сугуш (серая утка), чирок-трескунок ло чирок-свистунок, широконоска, красноголовый нырок, хохлатая чернеть, огарь, гоголь, лысуха, крохаль, боро кас. Тетеревиный куштардыҥ (кӱртӱк глухарь, сымдаа рябчик, белая куропатка ла тундряная куропатка) тоозы кӧп, олор Алтайдыҥ јеринде текши таркаган. Ол тоодо кӱртӱктер кӧптӧйт, алдында удобрение ле ядохимикаттарды јастыра тузаланганынаҥ улам олордыҥ тоозы кезем астаган болгон.

Маны

Бӧднӧлӧр лӧ ржанкообразный отрядтыҥ бӱдӱмдери база кӧп (вальдшнеп, дупель ле о.ӧ.).

Республиканыҥ јеринде 4 бӱдӱм земноводныйлар јӱрет, бирӱзи жаба Певцова Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген1970 јылда экелген, ол акклиматизацияны јакшы ӧткӧн. Эмдиги ӧйдӧ земноводныйлардыҥ популяциязына буудак јок.

Регионныҥ јеринде 7 бӱдӱм пресмыкающийся бар. Олордыҥ тоозына 2 бӱдӱм келескен кирет — прыткая ящерица ла живородящая ящерица ла 5 бӱдӱм јылан — гадюка обыкновенная ла восточная степная гадюка (Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген)[44]), щитомордник, узорчатый полоз, уж. Одорлор ло ӧлӧҥ чабар јерлер астаганыла колбой олордыҥ популяциязына эмдиги ӧйдӧ буудак јок.

Кӧп тоолу беспозвоночный тындулардыҥ группазы (30 муҥнаҥ артык бӱдӱмдӱ) јетире шиҥделбеген, олордыҥ 22 бӱдӱми Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген[44]. Эмдиге јетире 218 тӱштиҥ кӧбӧлӧктӧри (чешуекрылые бабочки) ле 2000-наҥ артык тӱнниҥ кӧбӧлӧктӧриниҥ бӱдӱми шиҥделген, онойдо ок 1000-наҥ артык бӱдӱм коҥыс (жесткокрылые жуки) ла 300-ке јуук бӱдӱм жужелица шиҥделген.

Минерал ресурстар

Алтай Республиканыҥ Минерал ресурстары[46] табылган тузалу казынтылардыҥ кӧби ле башка-башка болгоны, разведданныйлар аайынча сӱреен кӧп. Је бӱгӱнги кӱнде регионныҥ минерально-сырьевой потенциалы тузаланышка кирбейт. Эмдиги ӧйдӧ алтын казары ла молибдено-вольфрамовый месторожденииелерди, декоративный таш ла строительный материалдарды кеми јаан эмес эдип таап тузаланары кӧрӱлет.

Бир канча јерде алтын рудалу јаан узелдерди разведка тапкан, геологический запас болуп јӱстер тоолу тонна рудалу ла ондор тоолу тонна россыпной алтын база табылган. Ас туштаар металлдардыҥ комплекстериниҥ уникал запастары (тантал, (литий, рубидий, [[Цезий (элемент)|цезий, висмут) табылган. (Кобальт, вольфрам ла молибден, висмут, медь-куулы, мӧҥӱн, алтын, ртутьтыҥ бир канча месторождениези темдектелген. Чаган-Узунда ртутьту[47], Ороктой[48] месторождениеде разведка ӧдӱп, эксплуатацияга кирерге белен ле Коскольский[49] мрамор (кемиле ондор млн.м³, декоративность јанынаҥ уникал бӱдӱмдӱ), Холзунский темир руда (запастары миллиард тонна кире бар), Пыжинский ташкӧмӱр ле Талдыдюргунский бороташкӧмӱр база.

Куу сууда (Лебедский) волластонит (чыҥдыйыла уникал сырье) месторождение шиҥделип јат[50], Подделикский (бийик чыҥдыйлу медицинский гипс), башка-башка минерал пигменттӱ, минерал ла эм-тус суу, эм-балкаш база шиҥделет. Јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱм стройматериалдар, ювелирно-поделочный, декоративный ла коллекционный таштардыҥ залежтери табылган.

Часовой поястар

Ӧйдиҥ поясы

законом «Об исчислении времени»)2014 јылда јасак аайынча он бир часовой зона тургузылган, 1-чинеҥ ала 11-чиге јетире, онойдо ок региондордыҥ тизӱзи тургузылган, кажызы ла ӧйдиҥ (часовой) зоназы болуп турган[51].

Алтай Республика МСК+4 деп часовой зонага кирет. Телекейлик ӧйлӧ башкаланганы (Смещение применяемого времени относительно) UTC +7:00. Јайгы ӧйгӧ кӧчпöй jат.

Региондо ар-бӱткенниҥ јеткерленгени

Чуйда јерсилкиниш тушта сейсмогенный оползеньниҥ јуругы

Кӱнбадыш Сибирде јерсилкиништер каа-јаа ла тыҥ эмес болот. Је јердиҥ кыртыжы мында да кыймыктайт. Алтай Республикага ол кыймыктаныш Тянь-Шань ла Байкал јанынаҥ келип јат, ондо јерсилкиништер тыҥ, оноҥ улам ла болот[52].

Кӱнбадыш Сибирде јерсилкиништер керегинде эҥ ле озо болгон табыш 1734 јылга келижет. 1761 јылдыҥ кӱзи ле 1771 јылдыҥ кыжында јердиҥ силкингени Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш ла тӱштӱк-кӱнбадыш келтейиниҥ бир канча јон јадар јерлеринде иле билдирген. 1785 јылдыҥ јазында Семипалатинск ле Барнаулдыҥ ортозында јерлерде тудуштай ла јер силкинген[52].

1822 јылдыҥ јазында јерсилкиниш Салаирский кряжта (Алтай кырайда) темдектелген. Сильное землетрясение отмечено в Тыҥ јерсилкиниш Барнаулда 1829 јылдыҥ кӱчӱрген айдыҥ 9 кӱнинде болгон. Ол тушта Оптыҥ јараттары јарылган (орус. образовались трещины). 1857 јылда Алтайда бир ле уунда эки јерсилкиниш болгон. Бирӱзи озогы Бийский округта, экинчизи — Змеиногорскта. 200 јылдыҥ туркунына эҥ ле тыҥ јерсилкиниш Алтайда 1898 јылда болгон. Бастырага јуук таш туралар јарылган, је бирӱзи де јемирилбеген. Тыҥ эмес ойто катаптаҥ силкиништер 1903 јылга јетире болгон. Кӱнбадыш Сибирде бастыра 250 јерсилкиниш темдектелген. Олордыҥ 22-зи XVIII чакка келижет, 89-зы — ӧткӧн јӱсјылдыкка ла артканы — бистиҥ чакка келижет. Барнаулда 11 јерсилкиниш, Бийскте — 9 јерсилкиниш[52].

MSK-64) болгон, Алтай Республикада Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јуртынаҥ ыраак јок јерде јерсилкиништиҥ эпицентры болгон. Јер силкинерде, ол ӧйдӧ чыккан энергияныҥ кӱчи 50 мегатонна бомбаныҥ энергия кӱчиле тӱҥей болгон[53]

Бу болгон сейсмический јерсилкиништиҥ учы-кыйузы болуп, сӱреен јаан (орус. гигантский оползень) кӧчкӧ келген, Белтир јурттаҥ кӱнбадыштай 7 км јерде, Талдура сууныҥ оҥ јарадында. Бу кӧчкӧниҥ тууразы (јалбагы) 1 км кире бар. Кӧчкӧниҥ калыҥы 15 м, текши кеми (объем) — 20 млн м³ шыку[53].

Белтир јурт, 2003 јылдагы јерсилкиништиҥ эпицентры

Јерсилкиништиҥ бир кайкамчылу немези кайылган кумак ла балкаш јайылган да тебилип те чыккан «вулканчиктер» бастыра Чуйдыҥ чӧлиниҥ јеринде кайда ла туштайт.

Мынаҥ башка, јерсилкиниш тушта чыккан сӱреен јаан јылу энергия (јерсилкиништиҥ эпицентрына јуук) јердиҥ алдында мӧҥкӱ тош јердиҥ (вечной мерзлоты) тош линзалардыҥ бир канчазын кайылтып, јердиҥ алдында сууларды кыймыктаткан. Оноҥ улам Белтир јурттыҥ јанында бийиги 2 м сууныҥ фонтандары адылган, бир канча балкашту кӧлдӧр табылган, олордыҥ текши јери 6,5 муҥ квадратный метр. Бир ондый кӧл Белтирде стадиондо чыккан[53].

Јерсилкиниш болгон јерде кӧп јерде кӧчкӧ, јемирилиш болуп, јерде јаан јарыктар ачылган. Алтай Республикада 1889 улус јадар тура ӱрелген, ондо 7 000 кижи јаткан болгон, онойдо ок 25 школ, 16 эмчилик, 7 котельный ӱрелген[53]. Белтир јурт бӱдӱнге јуук бызылган. Окылу јетирӱ аайынча, улустаҥ коромјы јок.

Чуйдыҥ трагыныҥ јолы, инженерный сооружениелери јаан коромјы чыгымду болгон.

Јерсилкиниш учун Чуй суунаҥ ала Маашей суу аккан ӧзӧктӧ јол јок болуп бызылган, эмди ондо јӱк ле чичкечек орык јол бар.

Калганчы јӱсјылдыкта эҥ ле тыҥ чыгым экелген јаан Суу кӧпчигени (чайык, наводнение) 2014 јылда кӱӱк айдыҥ 30 кӱнинде болгон. Бир канча кӱн болгон ургун јааштардаҥ улам суулар кӧпчиген. Бу ургундар мӧҥкӱ тоштордыҥ кайылып баштаган ӧйине келижип, Алтайдыҥ суулары тыҥыда кӧпчип, кӱӱк айдыҥ 30 кӱнинде јарадынаҥ ажынып чыккан. Јаҥыс јаан Чуй, Кадын суулар эмес, онойдо ок, кааҥ јайларда соолып калатан, оок то суулар аҥканынаҥ ашкан. Регионедо јеткерлӱ айалга (орус. чрезвычайная ситуация) јарлалган. Бастыра аймактарда (јаҥыс Кош-Агаш аймак эмес) ондор тоолу јон јадар јерлер сууга алдырткан.

Јетирӱлерде 15 муҥга шыку туралар сууга алдырган, 33 муҥ кижи суунаҥ чучураган. Суу кӧпчигенинеҥ улам текши чыгым 6,5 миллиард салкойдоҥ ажа конгон, оныҥ тал ортого јуугы (2,7 миллиард) социал объекттерди орныктырарына барган, коммунальный инфраструктураны, кӱрлер ле јолдорды. Јаан суу («Большая вода») 504 километр кӧӧлик јолдорды алып ийген, тал ортого јуугы бызылган — 223 километр, 235 кӱр ӱрелген, онойдо ок коммунал ээлемниҥ 10 объекти ле 49 соцобъект ӱрелген.

Маашей деп кӧл, 2012 јылда суу кӧпчиген кийнинеҥ јоголгон

Эки ле ай кийнинеҥ 2014 јылда јаан изӱ айдыҥ 28 кӱнинде региондо тыҥ мӧндӱр öткон. Теҥеринеҥ алаканча мӧндӱр тӱжӱп, јабынтыларды, кӧзнӧктӧрди ойо согуп, јӱстер мӱҥдар тоолу машиналарды ойо согуп, агаштарды сындырып, суу кӧпчиштеҥ јаҥы ла оҥдолгон огородторды јалбайта соккон.

2012 јылдыҥ јаан изӱ айында база бир јаан суу кӧпчиш болгон, оныҥ салтары болуп, плотинаны быза соголо, Маашей кӧл сооло аккан. Кӧлдиҥ узуны 1,5 км кире болгон, 0,4 километр јетпес. Бир канча кӱн улай сӱреен тыҥ ургун јаҥмырлар болгон. Бастыра јанынаҥ таш кӧчкӧлӧнгӧн. Чуй (Кадынныҥ кош суузы) сууныҥ коолы солынган. Суу кӱрлерди оодып апарган. Ар-бӱткендик буунты (Моренный вал) бызылган[к. 1], Маашей кӧл јоголгон[54].

Тыҥ јоткондор (орус. Смерч) Туулу Алтайда болгоны удагалак. Байла, телекейдиҥ бу јеринде климаттыҥ солынганыла колбулу болор. Кем де мында јӱсјылдыктыҥ туркунына болгон Јаан јоткондор кӧрбӧгӧн дӧ ол керегинде бичибеген де.

  • 2007 ле 2008 јылдарда смерчтер баштапкы катап Чопош јурттыҥ јанында болгон;
  • 2009 јылда јаан изӱ айдыҥ 15 кӱнинде, 10 минуттыҥ туркунына Туулу Алтайда Јаан јоткон «Бирюзовая Катунь» деген турбазаныҥ јанында агаштардыҥ баштарын ӱзе согуп, кезик агаштарды аҥтарган. Бу салкынла кожо тыҥ мӧндӱр келген (10 см кире);
  • 2009 јылдыйына кӧрӧ, эмеш уйан. Јыгылган агаштар база болгон.

Метеориттер — азый да, эмдиги де ӧйдӧ Алтайдыҥ јерине метеориттер тӱжет. Улай тӱжер јерлери (метеоритная трасса) Алтай кырайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш кыйузында, Казахстанла кыйу, билимчилердиҥ айдыжыла табылган метеориттердиҥ оодыктарыныҥ јайылганын шиҥдезе, мында узак ӧйгӧ метеоритный тыҥ јаҥмырлар болгон. Экинчи метеоритный трасса Бийский аймакла ӧдӱп јат. 20 млн јыл кайра бистиҥ Вселенныйдыҥкосмический телкеминде болгон керектерди шиҥдеп алза, озодо Алтай кырайда «метеоритный бомбардировкалар» кӧп болгоны јарт[55]. Байла, что Алтай Республика ла Алтай кырай эмдиги ӧйдиҥ ле јебрен ископаемый метеориттерлӱ јер болуп јат.

Кÿн системаныҥ метеориттерине келижет деп айдат, Масальский темир метеорит (2009 ј. 400—500 кг), айса болзо, ыраак Ак айастаҥ келген болор[55].

Јылдыҥ ла планеталар ортодо телкемнеҥ муҥдар тоолу метеориттер, кеми тоозын ошкош кичинек ле јааны канча-канча тонна кире бар, Јерге келип тӱжет. Олордыҥ кезигин ле билимде шиҥдейдилер. Кажы ла табылган метеорит билимге сӱреен баалу табынты болот. Метеоритти табала, билим Академияга табыштырган улуска акча тӧлӧлӧт. Кажы ла метеорит тӱшкенин кӧргӧн, эмезе тапкан кижи бу адреске баштанзын: 117313, г. АН РФ[56][57][58].

Туристско-рекреацион аргалар

Туулу Алтай, Кӧмир суу, Кыстыҥ јарады

Туулу Алтай дегени республиканыҥ тӱӱкилик брендовый ады болот, бу эҥ ле озо рекреационный потенциалду экологиялык ару јер[11]:

1) Туулу Алтай — Сибирде эҥ бийик кырларлу јер. Кӧп тайга-сындардыҥ бийиги талайдыҥ кемјӱзинеҥ 3000-4000 метрге бийик, олордыҥ баштары јыл ичинде тошту турат (Тӱштӱк-Чуйдыҥ сыны, Кадын бажы сын, Тӱндӱк-Чуйдыҥ сыны ла о.ӧ.), олорло туризм ле альпинизмниҥ спортчылары јилбиркейт. Алтайдыҥ бийик деген туузы — Кадын бажыныҥ кӱнчыгыш келтейинде Ӱч-Сӱмер (4506 метр). Туулу Алтайда кырлар ортодо тереҥ ӧзӧктӧр бар,Канныҥ чӧли, Абайдыҥ чӧли, Оймонныҥ чӧли) ле тӧҥдӧрлӱ плоскогорьелер[к. 3] (Чолышманда нагорье, плоскогорье Ӱкек, Улаганда плоскогорье), бийиги 1500—2300 метр. Алтай анчада бойыныҥ куй таштарыла бай, олор 500-теҥ кӧп — (Музейный пещера, Кöк-Таш (пещера), Кульдюкский пещера, Туткушская пещера (Тут-Куш), Талдинская карстовая арка, Таркольская пещера, Каракокшинская пещера, Денисова пещера ло о.ӧ.)[11];

2) Суу ресурстар јаан, 7 муҥга шыку кӧлдӧр, олордыҥ ортозында Россияда ээҥ тереҥ кӧлдӧрдиҥ бирӱзи — Алтын Кӧл (орус. Телецкое озеро). Алтайдыҥ суулары кырлардаҥ тӱшкен, чакпынду учун мында кӧп сабада суу-спортчылар ла суу-туристтер јӱредилер. Туулу Алтайда сӱреен кӧп учар суулар бар, олордыҥ јаан дегендери: Чульчинский учар суу, Текелÿ (водопад). Јарлу учарлар: Корбу (водопад), Камышлинский водопад ле о.ӧ.[11];

Ӱкек деп плоскогорье, Угульгун деп боочы јаар кӧрзӧ

3) республиканыҥ јеринде ЮНЕСКО темдектеген Телекейлик учурлу ар-бӱткендик энчиниҥ объекттери «Золотые горы Алтая», олорго Туулу Алтайдагы беш уникал јер (Ӱч-Сӱмер, Алтайский государственный природный биосферный заповедник, Катунский государственный природный биосферный заповедник, плато Ӱкек)[11];

4) Ар-бӱткендик корулу јерлер[59][60][61] республиканыҥ 25 процент јеринде јадат. Регион ороондо корулу јерлериле баштапкы јерде[38]. Республиканыҥ Ар-бӱткендик корулу јерлерлӱ фондына 2 тергеелик ар-бӱткендик биосферный корулу јер — Алтай деп корулу јер ле Катунский деп корулу јер; «Сайлюгем» национал парк; 4 ар-бӱткендик парк — «Ӱч-Сӱмер», «Ӱкек», «Ӱч Эҥмек» («Аргут» деп кластерлӱ), «Ак-Чолушпа ар-бӱткендик парк»; Сымылтыныҥ ар-бӱткендик биологический заказниги ле Шабланыҥ биологический заказниги; Сибирский баш ботанический садтыҥ Горно-Алтайский филиалы; республикан учурлу 43 ар-бӱткендик кереес[11];

Петроглифтер

5) Ташта јурамалдарды, петроглифтерди шиҥдеери Алтайда эки јӱс јылдаҥ артык уулалат, је бӱгӱнги кӱнде кандый да шиҥжӱчи республикада бар петроглифтердиҥ чике тоозын айдып болбос. Алтай ичинде 200 кире јерде тата јурамалдар бар: кезик јерде кӧп, темдектезе, Калбак-Ташта, Турочакский писаницада; Байлу Сетерлӱде тата јурамалдар[62];

6) туристтердиҥ амыралтазына керектӱ 380-неҥ артык объекттер (гостиницалар, отельдер, мотельдер, хостел ле о.ӧ.) бар, ол тллдо 4 санаторно-курортный учреждение, јурт јерде 440-теҥ артык «јажыл» туралар. Бир ле уунда кӧп улус токтоор јерлердиҥ тоозы 17 муҥ. единица, ол тоодо јыл айландыра токтоор јерлер — 9 муҥ единица[11].

Администрациялык јерлерин бӧлӱгени

Основная статья: Административно-территориальное деление Республики Алтай

Алтай Республика мындый администрациялык јерлӱ тӧзӧлмӧлӧрдӧҥ турат[63]:

  • каланыҥ округы — 1 (Горно-Алтайск кала);
  • муниципал аймак — 10;
  • јурт јеезелер — 91;
  • јурттар ла посёлктор — 246 (эмдиги ӧйдӧ).
№ Мааны Кебедел Ады ады
орус. 		Јурт
јеезелер		 Јурттар ОКАТО-ныҥ коды Эл-јон,
кижи		 Текши јери,
мӱҥ км²		 Эл-јонныҥ
ныктазы,
кижи/км²		 Администрациялык
тӧс јери
Кала
1 Flag of Gorno-Altaysk.svg Coat of Arms of Gornoaltaysk (Altai Republic).png Улалу Горно-Алтайск 84401 ↗64 505[64] 0,96 684,2
Муниципал аймактар
1 Flag of Ust-Kansky District.png Coat of Arms of Ust-Kansky District.png Кан-Оозы аймак Усть-Канский район 11 24 84235 ↗14 758[64] 6,3 2,3 Кан-Оозы
2 Flag of Ust-Koksinsky District.png Coat of Arms of Ust-Koksinsky District (2019).png Кӧксу-Оозы аймак Усть-Коксинский район 9 42 84240 ↘15 981[64] 12,9 1,3 Кӧсу-Оозы
3 Flag of Kosh-Agachsky District.png Coat of Arms of Kosh-Agachsky District (2020).png Кош-Агаш аймак Кош-Агачский район 12 16 84210 ↗19 906[64] 20,0 0,9 Кош-Агаш
4 Flag of Mayminsky District.png Coat of Arms of Mayminsky District (2019).jpg Майма аймак Майминский район 6 25 84215 ↗34 582[64] 1,4 20,6 Майма
5 Flag of Ongudaysky District.svg Coat of Arms of Ongudaysky District.svg Оҥдой аймак Онгудайский район 10 30 84220 ↘14 131[64] 11,7 1,3 Оҥдой
6 Flag of Turochaksky District.png Coat of arms of Turochaksky District.png Турачак аймак Турочакский район 9 32 84225 11,0 1,1 Турачак
7 Flag of Ulagansky District.png Coat of Arms of Ulagansky District.png Улаган аймак Улаганский район 7 13 84230 ↗11 981[64] 18,4 0,6 Улаган
8 Flag of Chemalsky District.png Coat of Arms of Chemalsky District (2019).png Чамал аймак Чемальский район 7 21 84243 3,0 3,2 Чамал
9 Flag of Choysky District.png Coat of Arms of Choysky District (2019).jpg Чоо аймак Чойский район 7 21 84245 4,5 1,9 Чоо
10 Flag of Shebalinsky District.png Coat of Arms of Shebalinsky District.png Шабалин аймак Шебалинский район 13 24 84250 ↗13 714[64] 3,9 3,5 Шабалин

Эл-јон

Основная статья: Население Республики Алтай

Тоозы

Росстаттыҥ бергениле Алтай Республикада эл-јонныҥ тоозы[65] 210 924 кижи (2021). јонныҥ ныктазы — 2,27 кижи/км² (2021). Калада эл-јон — 30,56 % (2020).

Эл-јонныҥ тоозы
1897[66]1916[66]1920[66]1926[66]1933[66]1939[67]1959[68]1970[69]1979[70]1987[71]1989[72]1990[73]1991[73]1992[73]1993[73]
41 983↗65 148↗86 673↗99 672↗106 055↗162 179↘157 161↗168 261↗171 835↗180 000↗191 649↗193 275↗195 577↗196 962↘196 371
1994[73]1995[73]1996[73]1997[73]1998[73]1999[73]2000[73]2001[73]2002[74]2003[73]2004[73]2005[75]2006[75]2007[75]2008[75]
↗196 977↗198 542↗199 879↗199 933↗200 461↗201 699↗202 441↗203 030↘202 947↗203 038↗203 214↗203 900↗204 500↗205 400↗207 100
2009[76]2010[77]2011[78]2012[79]2013[80]2014[81]2015[82]2016[83]2017[84]2018[85]2019[86]2020[87]2021[6]
↗209 207↘206 168↗206 530↗208 425↗210 344↗211 645↗213 703↗215 161↗217 007↗218 063↗218 866↗220 181↗220 954
2008

Јонныҥ угы-тӧзи

1959[88]
кижи		 % 1979[89]
кижи		 % 1989[90]
кижи		 % 2002
[91]
кижи		 бастыра-
зынаҥ %		 угы-
тӧзин
айткан
улустаҥ
%		 2010
[92][93]
кижи		 бастыра-
зынаҥ %		 % угы-
тӧзин
айткан
улус-
таҥ
 %
бастыра 157161 100,00 % 172040 100,00 % 190831 100,00 % 202947 100,00 % 206168 100,00 %
орустар 109661 69,78 % 108795 63,24 % 115188 60,36 % 116510 57,41 % 57,52 % 114802 55,68 % 56,63 %
алтайлар
(ол тоодо
теленгиттер,
тубалар,
чалкандулар)		 38019 24,19 % 50203 29,18 % 59130 30,99 % 66923 32,98 % 33,04 % 68814 33,37 % 33,94 %
*телеҥиттер алтайларла
кожо		 вкл. в алтайцы вкл. в алтайцы 2368 1,17 % 1,17 % 3648 1,77 % 1,80 %
*тубалар алтайларла
кожо		 вкл. в алтайлар вкл. в алтайцы 1533 0,76 % 0,76 % 1891 0,92 % 0,93 %
*чалкандулар алтайларла
кожо		 алтайларла
кожо		 алтайларла
кожо 		830 0,41 % 0,41 % 1113 0,54 % 0,55 %
Казактар 4745 3,02 % 8677 5,04 % 10692 5,60 % 12108 5,97 % 5,98 % 12524 6,07 % 6,18 %
Кумандылар алтайларла
кожо		 алтайларла
кожо		 алтайларла
кожо		 931 0,46 % 0,46 % 1062 0,52 % 0,52 %
Украиндер 1462 0,93 % 1305 0,76 % 1714 0,90 % 1437 0,71 % 0,71 % 1010 0,49 % 0,50 %
Немецтер 1113 0,71 % 720 0,42 % 830 0,43 % 903 0,44 % 0,45 % 700 0,34 % 0,35 %
Армяндар 24 0,02 % 68 0,04 % 174 0,09 % 493 0,24 % 0,24 % 528 0,26 % 0,26 %
Татарлар 236 0,15 % 334 0,19 % 388 0,20 % 460 0,23 % 0,23 % 414 0,20 % 0,20 %
Азербайджандар 50 0,03 % 169 0,09 % 266 0,13 % 0,13 % 307 0,15 % 0,15 %
Узбектер 48 0,03 % 85 0,04 % 149 0,07 % 0,07 % 262 0,13 % 0,13 %
Киргизтер 9 0,01 % 71 0,04 % 163 0,08 % 0,08 % 238 0,12 % 0,12 %
Белорустар 351 0,22 % 349 0,20 % 367 0,19 % 300 0,15 % 0,15 % 216 0,10 % 0,11 %
Тувиндер 32 0,02 % 65 0,03 % 22 0,01 % 0,01 % 158 0,08 % 0,08 %
Молдавандар 35 0,02 % 85 0,05 % 174 0,09 % 179 0,09 % 0,09 % 148 0,07 % 0,07 %
Корейлер 27 0,02 % 42 0,02 % 65 0,03 % 128 0,06 % 0,06 % 144 0,07 % 0,07 %
Таджиктер 102 0,06 % 23 0,01 % 84 0,04 % 0,04 % 123 0,06 % 0,06 %
Грузиндер 89 0,05 % 198 0,10 % 127 0,06 % 0,06 % 99 0,05 % 0,05 %
Шорлор 66 0,04 % 120 0,07 % 159 0,08 % 141 0,07 % 0,07 % 87 0,04 % 0,04 %
Чуваштар 80 0,05 % 104 0,06 % 127 0,07 % 103 0,05 % 0,05 % 83 0,04 % 0,04 %
Мордвалар 335 0,21 % 142 0,08 % 142 0,07 % 81 0,04 % 0,04 % 68 0,03 % 0,03 %
Сыгандар 220 0,14 % 134 0,08 % 114 0,06 % 56 0,03 % 0,03 % 65 0,03 % 0,03 %
Буряттар 60 0,04 % 17 0,01 % 23 0,01 % 43 0,02 % 0,02 % 64 0,03 % 0,03 %
Удмурттар 61 0,04 % 75 0,04 % 60 0,03 % 0,03 % 51 0,02 % 0,03 %
Телеуттар вкл. в алтайцы вкл. в алтайцы вкл. в алтайцы 32 0,02 % 0,02 % 37 0,02 % 0,02 %
ӧскӧлӧри 727 0,46 % 554 0,32 % 858 0,45 % 1248 0,61 % 0,62 % 137 0,07 % 0,07 %
угы-тӧзин
айткандары		 157160 100,00 % 172039 100,00 % 190831 100,00 % 202559 99,81 % 100,00 % 202736 98,34 % 100,00 %
угы-тӧзин
айтпагандар		 1 0,00 % 1 0,00 % 0 0,00 % 388 0,19 % 3432 1,66 %
Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери аайынча этникалык картазы, 2010 јылдыҥ тооалыжы аайынча
1926—2010 јылдарда јонныҥ угы-тӧзи
Калык 1926[94] 1939[95] 1959[96] 1970[97] 1979[98] 2002 2010[99]
орустар 52,0 % 70,4 % 69,8 % 65,6 % 63,2 % 57,4 % 56,6 %
алтайлар 35,7 % 24,2 % 24,2 % 27,8 % 29,2 % 30,6 % 33,9 %
казактар 2,3 % 2,6 % 3,0 % 4,3 % 5,0 % 6,0 % 6,2 %
теленгиттер 3,4 % … … … … 1,2 % …
украиндер … 1,0 % … … … 0,7 % …
кумандылар 1,4 % … … … … 0,5 % 0,5 %
Јонныҥ угы-тӧзи аймактар сайын (2010)[100].
Алтай Республикада јонныҥ угы-тӧзи муниципал тӧзӧлмӧлӧр аайынча (2010 јылдагы тооалыш аайынча)
Аймак Алтайлар Казактар Орустар Кумандылар
Кош-Агаш аймак 40,5 % 53,4 % 3,2 % …
Майма аймак 8,2 % … 85,3 % …
Оҥдой аймак 75,9 % … 21,4 % …
Турачак аймак 19,3 % … 72,9 % 3,3 %
Улаган аймак 77,1 % 3,8 % 16,6 % …
Кан-Оозы аймак 69,7 % 3,2 % 25,1 % …
Кӧксу-Оозы аймак 22,5 % … 74,3 % …
Чамал аймак 27,8 % … 66,9 % …
Чоо аймак 8,6 % … 87,6 % …
Шабалин аймак 45,3 % … 51,0 % …
г. Горно-Алтайск 22,3 % 2,2 % 67,8 % …
Тагылдыҥ јанында барынтычы куш

Алтайда конфессиялар

Алтай Республикада 2022 јылда 60 кудайлык организация регистрация ӧткӧн[101][102]:

  • 29 православный кудайлык организация, олор Орус православный серикпениҥ Горноалтайский Епархиязына кирип јат[103] (2013 јылда тӧзӧлгӧн);
  • 9 мусульман кудайлык организация (Алтай Республиканыҥ мусульмандарыныҥ Духовный управлениезиниҥ юрисдикциязында);
  • 6 буддист кудайлык организация;
  • 2 старообрядческий;
  • 13 ӧскӧ кудайлык организация (пятидесятниктер, јетинчи кӱнниҥ адвентисттери, пресвитериандар). .

ХХ чактыҥ учында кезик алтайлардыҥ ортодо јаҥжыккан кудай јаҥ, ол тоодо бурханизм, Тибетский буддизм ле Религиозный синкретизм бӱдӱм орныгып баштаган[102].

Мӱргӱӱр јерлер

Алтай Республиканыҥ бу јурттарда Алтайын кӧдӱрип мӱргӱйтен тагылдар бар[104]. 2019 јылдыҥ сыгын айыныҥ 19-чы кӱни.

  1. Карагол, Оҥдой аймак;
  2. Кулады, Оҥдой аймак;
  3. Боочы, Оҥдой аймак;
  4. Бичиктӱ-Боом, Оҥдой аймак;
  5. Шибее, Оҥдой аймак;
  6. Кеҥи, Оҥдой аймак;
  7. Кор-Кобы, Оҥдой аймак;
  8. Јоло, Оҥдой аймак;
  9. Кайырлык, Оҥдой аймак;
  10. Јаан Јаламан, Оҥдой аймак;
  11. Кӱпчеген, Оҥдой аймак;
  12. Шашыкман, Оҥдой аймак;
  13. Оҥдой, Оҥдой аймак;
  14. Јабаган Бажы, Кан-Оозы аймак;
  15. Беш -Ӧзӧк, Шабалин аймак;
  16. Шыргайты, Шабалин аймак;
  17. Кырлык, Кан-Оозы аймак;
  18. Алтыгы Талду, Оҥдой аймак;
  19. Акјул, Шабалин аймак;
  20. Бешпелтир, Чамал аймак;
  21. Чаган-Узун, Кош-Агаш аймак;
  22. Сугаш, Коксу-Оозу аймак;
  23. Мӧндӱр-Соккон, Кан-Оозы аймак;
  24. Кайсын, Кан-Оозы аймак;
  25. Jабаган, Кан-Оозы аймак;
  26. Куйус, Чамал аймак.

Эмчилик

Алтай Республикада 01.01.2022 јылда 30 организация иштейт, олордыҥ 26-зы медицинский организация ла 4-зи ӧскӧ организациялар (КУ РА «Управление по обеспечению деятельности Министерства здравоохранения Республики Алтай и подведомственных ему учреждений», АУЗ РА «Центр лечебного и профилактического питания», БПОУ РА «Медицинский колледж»[105]}), федеральная 1 (ФГБУ Туберкулезный санаторий «Чемал» МЗ РФ)[11][106].

Јурт јерде медицинский болушты, 13 медицинский организация јетирет (включая медицинские организации, расположенные в сельской местности[11]:

  • ФГБУ Туберкулезный санаторий «Чемал» МЗ РФ;
  • БУЗ РА «Аймактыҥ больницы» — 10;
  • БУЗ РА «Акташта больница»[107] — 1;
  • КУЗ РА «Специализированный дом ребенка для детей с поражением ЦНС с нарушением психики».

Аймактыҥ эмчиликтеринде структурно-обособленный подразделениелер[11]:

  • участковый больницалар (УБ) — 7;
  • амбулаториялар, ол тоодо врачебный (ВА) — 16;
  • фельдшерско-акушерский пункт — 136;
  • фельдшерско-акушерский пункт передвижной — 1;
  • фельдшерский пункт — 5.

31.12.2021 јылга јетире Алтай Республикада медицинский организацияларда 829 врач ла 2466 орто медицинский ишчилер болгон. Врачтар 37,5 бир муҥ кижиге, орто медицинский ишчилер — 111,6. 2021 јылда врачтардыҥ тоозы 26 кижиге астаган (3,0 %), орто медицинский ишчилер 47 кижиге (1,9 %). Јурт јерлерде 366 врач ла 1324 орто медицинский ишчилер иштейт[11].

Экономиказы

Јурт ээлем

2021 јылдыҥ чаган айдыҥ 1 кӱнинде јурт јерде јаткан јонныҥ тоозы 156.450 кижи, Алтай Республиканыҥ 71 % улузы.

2020 јылда јурт ээлемниҥ продукциязы 10,2 млрд салковой (-4,1 %).[108]

Алтай Республиканыҥ экономиказыныҥ тӧзӧлгӧзи мал-аш азыраары, алтай марал ӧскӱрери, аҥныҥ мӱӱзинеҥ эткен продукция, агаш белетеери, агаш эдимдер, адару тудары, эм-том ӧлӧҥдӧр јууп белетеери.Республика Алтай. Паспорт региона, онойдо ок туризм, малга азырал белетеери, сад ӧскӱрери ле о.ӧ. Ишјалдыҥ орто кеми Республика Алтайда 2020 јылда 34.947 салковой болгон[109].

2021 јылдыҥ чаган айдыҥ 1 кӱнинде соок тумчукту малдыҥ тоозы бастыра ээлемдерде 206,5 муҥ тын (-7,8 %), ол тоодо уйлар — 110,3 муҥ тын; кой ло эчки — 448,8 муҥ тын (-18,6 %), чочко — 4,5 муҥ тын (+0,6 %). 2021 јылдыҥ чаган айыныҥ бажында таҥынаҥ ээлемдерде 40,5 % кой ло эчки, 49,4 % — соок тумчукту мал, 96,7 % — чочколор (бир јыл кайра 34,8 %, 47,9 % ле 96,6 %).

2020 јылда јурт ээлемдерде бир уйдаҥ 3707 кг (-3,2 %)сӱт алган (2019 јылда дезе бир уйдаҥ алган сӱттиҥ кеми Россия ичинде 4640 кг, олордыҥ сельхозорганизациядаҥ 6286 кг, КФХ 3791 кг, ЛПХ 3471 кг). 2020 јылда этке табыштырган малдыҥ тоозы 3,6 % кӧптӧгӧн, сӱт — 0,7 % астаган[110]

Кыралалган јерлер:
јыл 1990 1995 2000 2005 2010 2015
муҥ гектар 146,5[111] 132,1 106,6[111] 103,4[112] 103,3 108,3[112]

Транспорт

Республикадаҥ Алтайдаҥ кырай јаар чыгып јатса стела

Кӧӧлик транспорт республиканыҥ јӱрӱминде јаан учурлу болӱп јат, је кӧӧлик јолдордыҥ чыҥдыйы бийик эмес. Тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар республиканы кечире федерал учурлу кӧӧлик асфальт јол Р-256 «Чуйдыҥ трагы» јадат. Тӧс каланаҥ автобустар бастыра аймактарга јӱрет. Улалуныҥ ичинде автобустыҥ маршруттары јеткил. Горно-Алтайскта аэропорт иштейт.

1990 јылдарга јетире Алтай Республикада кажы ла аймакта аэропорт иштеген. 2015 јылда олордыҥ бирӱзи де иштебейт. Республиканыҥ јеринде бир канча коммерциялык вертолёт отурар площадкалар бпр: Урлу-Аспак јуртта, Оҥдойдо, «Алтайское подворье» деп комплексте.

Алтай Республикада темирјол јок. Јуук деген темирјол станция Јаш-Тура калада, Кӱнбадыш-Сибир темирјолдыҥ.

Газопровод «Сила Сибири-2» (алдында «Алтай»)

Тӧс бӱк: Алтай (газопровод)

ОАО «Газпром» Сибирдиҥ газ-месторождениелеринеҥ Республиканыҥ јериле Ӱкекти кечире магистральный газопроводты Кыдатка јетире тартарга ӱлекерлер тургузат. Республиканыҥ экономиказына јаан јӧмӧлтӧ налогтордой болор, улуска иштеер јерлер, је кезик экологтордыҥ айдыжыла[113], газопровод Ӱкектиҥ аҥылу экосистемазын ӱреер аргалу, бу јерди ЮНЕСКО Телекейлик энчи деп јӧптӧгӧн.


Энергетика

2019 јылда Алтай Республиканыҥ јеринде 8 кӱнниҥ кӱчиле иштеер электростанциялар текши кӱчи 120 МВт, онойдо ок 2 кичӱ Гидроэлектростанция кӱчи 1,3 МВт, 10 јаан эмес дизель-электростанция иштеген. 2018 јылда олор 51 Киловатт-час|кВт·ч электроэнергия берген. Республика Алтай Россия ичинде кӱнниҥ кӱчиле иштеер электростанцияларлу бир ле регион[114][115].

Банктар

2017 јылдыҥ бажында СМИ Алтай Республиканы Россияда эҥ ле кӧп кредиттерлӱ регион леп јарлаган: эл-јонныҥ 99 % јабылбаган кредиттерлӱ болгон, бу ороондо эҥ ле јаан тоо (бир ле јылга 90 %-теҥ 99 %-ка једе берген)[109]. Бу ла ӧйдӧ кажы ла кижиниҥ банкка орто тӧлӱзи 106 муҥ салковой богон, низким показателем по Россия ичинде бу јабыс кӧргӱзӱ

Билим ле ӱредӱлик

Горно-Алтайскта Горно-Алтайский государственный университет бар, эмчилик училище, институт повышения квалификации и профессиональной переподготовки работников образования[116], Республик Алтайдыҥ культура ла кеендигиниҥ колледжи, С. С. Суразаковтыҥ адыла адаган алтаистиканыҥ билим институды, онойдо ок СО РАН-ныҥ учреждениелери.

Кепке базылат

«Алтайдыҥ чолмоны» газет, «Звезда Алтая», 10 аймактардыҥ газеттери, Листок деп газет чыгат.

Культуразы

Горно-Алтайскта А. В. Анохинниҥ адыла адалган национал музей иштейт, мында Ӱкектеҥ экелген каан кыстыҥ мӧҥкӱзи бар, Республика Алтайдыҥ М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган национал библиотека, П. В. Кучияктыҥ адыла адалган Республика Алтайдыҥ национал театры (1971 јылдыҥ куран айдыҥ 17 кӱнинде ачылган), калада культураныҥ туразы, мында эрчимдӱ ижин башка-башка јайаандык ӧмӧликтер ӧткӱрет: «Синегорье», «Ойойым», «Раздолье», «Декаданс», «Глория», «Беловодье», «Радуница», «Наурыз».

Ээчий-деечий национал байрамдар болуп турат Масленица, Наурыз, Чага-Байрам, 2013 јылдаҥ ала республикан байрам деп статус алган.

Калада беш библиотека иштейт (ӱчӱзи каланыҥ ла экӱзи республикан).

Туризм

Кујурлуныҥ кӧли

Туризм Алтай Республиканыҥ экономиказында база бир иштиҥ бӱдӱми. Јылдыҥ ла Алтайга 1 млнноҥ артык туристтер келет. Экологический туризм, культурно-познавательный јорыкташ, кӧӧликтӱ экскурсияларга јӱрери, атту,јойу, суула јорыктаары. Альпинизм, аҥдаш, балыкташ, куй таштарды шиҥдеш, археологиялык, ар-бӱткенниҥ ле тӱӱкиниҥ кереестерин кӧрӧри амыраш болот[117].. Республикада ар-бӱткенниҥ кереестери кӧп. Алтын-Кӧлдиҥ јарадында улус амыраар кӧп тоолу пансионаттар, турбазалар ла кемпингтер бар.

Мында балыктаар, јойу, атту, суула катерлӱ, автобусту экскурсиялар ӧткӱрилет. Чамал аймакта Караколдыҥ кӧлдӧри корулу јер болот. Јети кӧлдиҥ кажызыныҥ ла суузы башка ӧҥдӱ, химический составы база башка.

Шабланыҥ кӧлдӧрине (Шабла сууныҥ бажында атту, јойу туристтер барып, Тӱндӱк-Чуйдыҥ сын-тайгаларын кӧрӧт.

Ӱч-Сӱмер туу (гора Белуха) (4506 м), Сибирдиҥ эҥ ле бийик туузы.

Региондо 30-таҥ артык гостиница ла 14 туристтерге керектӱ предприятиелер бар.

2011 јылда Улалу кала «Чистый город-2011» деп Текшироссиялык конкурста алтын медаль алган, 2012 јылда международный экологтордыҥ Global Brando Award деп сыйын алала, оноҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ Текшироссиялык «Самый чистый город России» деп конкурсында баштапкы јер алган.

Алтай Республиканыҥ јарлу улузы

  • Чорос-Гуркин, Григорий Иванович (1870—1937) — алтай јурукчы, И. И. Шишкинниҥ ӱренчиги, Кара-Корумныҥ башчызы, 1917—1919 јылдарда Алтайда тергеелик тӧзӧлмӧ.
  • Мери, Арнольд Константинович (1919—2009) — эстон тергеелик общественно-политический ишчи, Советский Союзтыҥ герои. 1956—1960 јылдарда политэкономияныҥ ӱредӱчизи болуп Горно-Алтайский государственный университетте иштеген.
  • Ярузельский, Войцех Витольд (1923—2014) — Полшаныҥ баштапкы президенти, генерал. 1940—1943 јылдарда Турачакта ссылкада болгон[118].
  • Лапшин, Михаил Иванович (1934—2006) — Россияныҥ аграрный партиязын тӧзӧгӧн, Государственный Думаныҥ депутады (1993—1995 јылдардыҥ ла 1998—2002 јылдардыҥ). 2002—2006 јылдарда — Республики Алтайдыҥ башкараачызы, Республика Алтайдыҥ Башкарузыныҥ председатели болгон[119].
  • Суразакова, Н. Н. (15.03.1925-13.09.1998) — билимчи, ӱредӱчи, Москвада историко-филологический факультет (ИФФ, 1942—1946), РСФСР-дыҥ Академиязыныҥ национал школдорло педагогикалык билимдериниҥ НИИ-зиниҥ аспирантуразын божоткон, 42 јыл Горно-Алтайский пединститутта алтай тилдиҥ кафедразында иштеген, профессор деп ат адалган (1990), «Отличник Народного просвещения», "За трудовое отличие"ле «Знак Почета» деп ордендерле кайралдаткан[120]

Республика Алтай нумизматикада

2006 јылда Россия Банк кереес биметаллический монет-акча 10 салковой «Республика Алтай» серия «Российская Федерация»[121].

2006 јылда Центральный банк Российской Федерации Алтай Республикага учурлай кереес монета-акча чыгарган.

Башкараачылары

Алтай республиканыҥ башкараачылары:

Ајарулар

Комментарии
  1. ↑ Моренный вал — это форма рельефа, образованная деятельностью ледника
  2. ↑ Котлови́на — отрицательная форма рельефа, понижение в пределах суши, дна океанов или морей, преимущественно округлых очертаний.
  3. ↑ Плоского́рье — обширный участок горного рельефа с абсолютной высотой до 1000 м и более с преобладанием плоских или слабоволнистых водораздельных поверхностей.
Источники
  1. Росстат.
  2. Росстат.
  3. Росстат.
  4. ↑ Валовый региональный продукт на душу населения по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. MS Excel документ
  5. ↑ Валовый региональный продукт на душу населения по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. MS Excel документ
  6. ↑ 6,0 6,1 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2021 года и в среднем за 2020 год. Росстат (орус.). Дата обращения: тулаан айдыҥ 19 кӱни, 2021.
  7. ↑ Конституция Республики Алтай, ст. 13.
  8. ↑ Закон Республики Алтай О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай. Глава I, статья 4.
  9. Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
  10. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 35 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2004. — 1005 с. — 65 000 экз. — ISBN 5-85270-326-5.
  11. ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 Паспорт региона
  12. ↑ Верховный Совет Республики Алтай Постановление от 07 мая 1992 года N 41-2 о переименовании Республики
  13. ↑ Конституция Российской Федерации от кÿнинде 12 декабря 1993 статья 65
  14. ↑ Конституция Республики Алтай
  15. ↑ Государственный флаг Республики Алтай
  16. ↑ Государственный геральдический регистр РФ / под № 13013
  17. ↑ Государственный герб Республики Алтай
  18. ↑ Государственный геральдический регистр РФ / под № 187
  19. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  20. ↑ Деревянко А. П., Шуньков М. В. Развитие палеолитических традиций на Алтае и проблема становления человека современного вида. Преемственность и трансформации в древних и средневековых обществах по археологическими антропологическим данным // Традиции и инновации в истории и культуре, 2015
  21. ↑ Деревянко А. П., Петрин В. Т., Рыбин Е. П. Характер перехода от мустье к палеолиту на Алтае (по материалам стоянки Кара-Бом). Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 21 кӱни, 2017 јыл. Археология, этнография и антропология Евразии.- 2000.- № 2(2).- С. 33-52
  22. Вишняцкий 2006, с. 25); 33,35 тыс. (EncArch 2008, p. 2000)
  23. ↑ Верхний палеолит на Алтае
  24. ↑ И. К. Иванова, В. А. Ранов, С. М. Цейтлин. «Ещё раз о местонахождении Улалинка в Горном Алтае», 1987
  25. ↑ Michael R. Waters et all. «Diring Yuriakh: A Lower Paleolithic Site in Central Siberia» // Science 275, 1281—1284 (1997)
  26. ↑ 26,0 26,1 Алексей Павлович Окладников — Алтай и Тува в скифское время (1969)
  27. ↑ 27,0 27,1 ТУВА — РОДИНА СКИФОВ. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 2 кӱни, 2005 јыл.
  28. ↑ Хунну (недоступная ссылка). Архивировано куран айдыҥ 8 кӱни, 2007 јыл.
  29. ↑ 29,0 29,1 История Монголии, Том 1, 2003
  30. ↑ История Монголии, Том 2, 2003
  31. ↑ О происхождении тюрков по данным генетики, лингвистики и палеонтологии
  32. ↑ К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов
  33. ↑ Georg et al. 1999: 73-74
  34. ↑ Алтаистика (алтайское языкознание)
  35. ↑ Исторический очерк Горного Алтая
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 36,5 Физико-географическая характеристика РА
  37. ↑ Химия поверхностных вод бассейна рек Катуни по результатам экспедиции 2007 года (М. А. Пономарева)
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 Правительство Республики Алтай Министерство природных ресурсов, экологии и туризма Республики Алтай «Доклад о состоянии и об охране окружающей среды в Республике Алтай в 2021 году»
  39. ↑ Алтай, география, климат
  40. ↑ Архив климатических данных
  41. ↑ Постановление Правительства РФ от 16 ноября 2021 г. № 1946 «Об утверждении перечня районов Крайнего Севера и местностей, приравненных к районам Крайнего Севера…»
  42. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  43. ↑ Красная Книга Российской Федерации (Растения и грибы)
  44. ↑ 44,00 44,01 44,02 44,03 44,04 44,05 44,06 44,07 44,08 44,09 44,10 44,11 44,12 44,13 Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  45. ↑ Государственный доклад о состоянии и об охране окружающей среды Российской Федерации в 2021 году стр.509
  46. ↑ Официальный сайт полномочного представителя Президента России в Сибирском федеральном округе / Республика Алтай
  47. ↑ Государственный кадастр месторождений полезных ископаемых — Российский Федеральный Геологический Фонд (паспорт ТГФ А-61, паспорт РГФ А-816)
  48. ↑ Государственный кадастр месторождений полезных ископаемых — Российский Федеральный Геологический Фонд (паспорт ТГФ Б-555, паспорт РГФ Б-10698)
  49. ↑ Государственный кадастр месторождений полезных ископаемых — Российский Федеральный Геологический Фонд (паспорт РГФ Б-26211)
  50. ↑ Государственный кадастр месторождений полезных ископаемых — Российский Федеральный Геологический Фонд (паспорт ТГФ А-22, паспорт РГФ А-3745)
  51. ↑ 51,0 51,1 Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени»
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 Землетрясения на Алтае — Алтай Туристский. Туристический портал
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 Землетрясение 2003 г. — Чуйское. — Алтай Туристский. Туристический портал
  54. ↑ Озеро Маашей (исчезнувшее) — Алтай Туристский. Туристический портал
  55. ↑ 55,0 55,1 Гусев А. И., Гусев Н. И., Волкова О. Ю. Метеориты Алтая: классы, состав и геохимические особенности // Современные наукоемкие технологии. — 2011. — № 6. — С. 12-15;
  56. ↑ Комитет РАН по метеоритам… — Общая информация
  57. ↑ Архив Комитета по метеоритам РАН | ИС АРАН
  58. ↑ Метеориты Алтая — Алтай Туристский. Туристический портал
  59. ↑ Перечень ООПТ Республики Алтай на сайте ИАС «ООПТ РФ»
  60. ↑ Перечень ООПТ на сайте Министерства природы РФ
  61. ↑ Федеральный закон № 33-ФЗ от 14.03.1995 «Особо охраняемые природные территории»
  62. Петроглифы Алтая — Наскальные рисунки Горного Алтая
  63. ↑ Закон Республики Алтай от 13.01.2005 N 10-РЗ «Об образовании муниципальных образований, наделении соответствующим статусом и установлении их границ» (с изменениями и дополнениями) | ГАРАНТ
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 64,3 64,4 64,5 64,6 64,7 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  65. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 66,3 66,4 Динамика численности населения по районам в 1897-2002 годы. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016 јыл.
  67. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность наличного населения СССР по районам и городам (орус.). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  68. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР (орус.). «Демоскоп Weekly» (17 кӱӱк ай 2011). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кочкор айдыҥ 24 кӱни, 2021 јыл.
  69. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность наличного населения городов, поселков городского типа, районов и районных центров СССР по данным переписи на 15 января 1970 года по республикам, краям и областям. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013 јыл.
  70. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность наличного населения РСФСР, автономных республик, автономных областей и округов, краёв, областей, районов, городских поселений, сёл-райцентров и сельских поселений с населением свыше 5000 человек.
  71. Государственный комитет СССР по статистике. — Москва : Финансы и статистика, 1987. — 766 с.
  72. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность населения СССР, РСФСР и её территориальных единиц по полу. Архивировано куран айдыҥ 23 кӱни, 2011 јыл.
  73. ↑ 73,00 73,01 73,02 73,03 73,04 73,05 73,06 73,07 73,08 73,09 73,10 73,11 73,12 73,13 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2013 года
  74. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (орус.). Федеральная служба государственной статистики (2002). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2021 јыл.
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 75,3 Республика Алтай в цифрах. 2009. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  76. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  77. ↑ Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений (орус.). Федеральная служба государственной статистики. Дата обращения: чаган айдыҥ 6 кӱни, 2013. Архивировано кандык айдыҥ 28 кӱни, 2013 јыл.
  78. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  79. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2014. Архивировано кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2014 јыл.
  80. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  81. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Дата обращения: куран айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано куран айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  82. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: куран айдыҥ 6 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2015 јыл.
  83. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  84. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  85. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  86. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  87. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год. Росстат (орус.). Дата обращения: тулаан айдыҥ 13 кӱни, 2020.
  88. ↑ Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по регионам России: Горно-Алтайская АО
  89. ↑ Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по регионам России: Горно-Алтайская АО
  90. ↑ Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по регионам России: Горно-Алтайская АО
  91. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года: Население по национальности и владению русским языком по субъектам РФ
  92. ↑ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  93. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.: см.
  94. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  95. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  96. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  97. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  98. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  99. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  100. ↑ Комитет статистики по Алтаю (недоступная ссылка)
  101. ↑ Паспорт Республики Алтай
  102. ↑ 102,0 102,1 Большая российская энциклопедия
  103. ↑ Горноалтайская Епархия Русской Православной Церкви
  104. ↑ Мӱргӱӱл ӧдӧр јурттар[1]
  105. ↑ БПОУ РА «Медицинский колледж»
  106. ↑ Министерство здравоохранения Республики Алтай, Подведомственные организации
  107. ↑ БУЗ РА «Акташская больница»
  108. ↑ Росстат
  109. ↑ 109,0 109,1 99 % годовых: Республика Алтай признана самым закредитованным регионом России. www.bankfax.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 20 кӱни, 2017.
  110. ↑ Росстат Сельское хозяйство
  111. ↑ 111,0 111,1 Госкомстат России. Растениеводство. 14.1 Посевные площади всех культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2002. — Москва, 2002. — С. 490. — 863 с. — 1600 экз. — ISBN 5-89476-108-5. Архивированная копия (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 27 кӱни, 2019. Архивировано кандык айдыҥ 19 кӱни, 2019 јыл.
  112. ↑ 112,0 112,1 Федеральная служба государственной статистики. Растениеводство. 14.5 Посевные площади сельскохозяйственных культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2016. — Москва, 2016. — С. 726. — 1326 с. — ISBN 978-5-89476-428-3.
  113. ↑ Природный парк Укок. Социально-экономические особенности территории. Газопровод «Алтай» (недоступная ссылка). Nature Park Ukok (2012). Архивировано кочкор айдыҥ 4 кӱни, 2012 јыл.
  114. ↑ Схема и программа развития электроэнергетики Республики Алтай на 2020–2024 годы. Министерство регионального развития Республики Алтай. Дата обращения: кочкор айдыҥ 15 кӱни, 2020.
  115. ↑ Перечень квалифицированных генерирующих объектов, функционирующих на основе возобновляемых источников энергии, с указанием местонахождения объекта и реквизитов юридического лица, которому принадлежит указанный объект. НП “Совет рынка”. Дата обращения: кочкор айдыҥ 15 кӱни, 2020.
  116. ↑ Институт повышения квалификации и профессиональной переподготовки работников образования
  117. ↑ Республиканыҥ окылу сайты, туризм
  118. ↑ Ярузельский В. В.[2]
  119. ↑ [3]
  120. ↑ Хронограф, Суразакова Н. Н.[4]
  121. ↑ Памятная биметаллическая монета 10 рублей 2006 года «Республика Алтай» серии «Российская Федерация» (ја. эм.). Все-монеты.ру.
  122. ↑ О ДОПОЛНЕНИИ К ЗАКОНУ РЕСПУБЛИКИ АЛТАЙ «О ГОСУДАРСТВЕННОМ СОБРАНИИ — ЭЛ КУРУЛТАЙ РЕСПУБЛИКИ АЛТАЙ», Закон Республики Алтай от 01 марта 1994 года № 2-1
  123. ↑ Государственное Собрание Эл Курултай Республики Алтай
  124. ↑ [5]
  125. ↑ Алтай — Газета Коммерсантъ № 2 (1405) от 14.01.1998
  126. ↑ Лапшин М. И.[6]
  127. ↑ Хорохордин О. Л.[7]

Литература

  • История Алтая : в 3-х т. Т. 1 : Древнейшая эпоха, древность и средневековье / под общ. ред. А. А. Тишкина. — Барнаул : Изд-во Алт. ун-та ; Белгород : Константа, 2019. — 392 с.: ил. — ISBN 978-5-7904-2333-8 (Т. 1).
  • История Алтая : в 3 т. / АлтГУ, АКУНБ. — Барнаул : Изд-во АлтГУ ; Белгород : Константа. — ISBN 978-5-7904-2332-1. — Т. 2 : Алтай в конце XVII — начале ХХ в. / под общ. ред. В. А. Скубневского. — 2019. — 300 с. : ил. — ISBN 978-5-7904-2278-2 (Т. 2).
  • История Алтая : в 3 т. / АлтГУ, АКУНБ. — Барнаул : Изд-во АлтГУ ; Белгород : Константа. — ISBN 978-5-7904-2332-1. — Т. 3 : Алтай в новейшую эпоху (ХХ — начало ХХI в.) / под общ. ред. Е. В. Демчик. — 2019. — 484 с. : ил. — ISBN 978-5-7904-2279-9 (Т. 3).

Тайантылар

Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Алтай_Республика&oldid=211257"