Республики Алтай јанынаҥ кирзе, на границе Солонешный ла Кан-Оозы аймактардыҥ ортозында кыйу
Алтай кырай Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында, 50 ле 55 градус тӱндӱк широтаныҥ ла 77 ле 87 градус кӱнчыгыш долготаныҥ ортозында јадат. Јери кӱнчыгыштаҥ кӱнбадышка јетире 600 км-ге чӧйилген, тӱндӱктеҥ тӱштӱкке јетире 400 км кире бар. БарнаулдаҥМосквага јетире (кӧндӱре) 2940 км, кӧӧликтер јӱрер јолдорло 3600 км.
Тӱштӱкте ле кӱнбадышта Казакстанныҥ Кӱнчыгыш-Казахстанский ле Павлодарский областьтарыла кыйулажат, тӱндӱкте ле тӱндӱк-кӱнчыгышта Новосибирский ле Кемеровский областьтарла кыйулажып, тӱштӱк-кӱнчыгышта Алтай Республикала гран-кыйулу.
Климады бир аай эмес, нениҥ учун дезе, географиязыныҥ айалгалары башка-башка. Кырлардыҥ алды ла оптыҥ (приобский) јанында јерде ортоконтинентал климат болзо,је Атлантика, Арктика, Кӱнчыгыш Сибир ле Орто Азиянаҥ келген кейдиҥ улам ла кенейте солунып турганынаҥ улам, климат кезем-континентал болуп турат. Кейдиҥ ортојылдык температуразыныҥ ӱстӱги бажы 90—95 °C једет. Ортојылдык температура — јылу, от +0,5 ала +2 °C јетире. Јаан изӱ айдыҥ бийик деген температуразы +26…+28 °C, экстремал изӱ +40…+42 °C једет. Орто соок чаган айда −20… −24 °C олзо, тыҥыда сооктор −50… −55 °C болот. Соок јок кӱндер кайда 120[2][3]. Эҥ ле кургак ла изӱ ай-кӱн ккырайдыҥ кӱнбадыш јанында тӱс јерде болот. Мында климат кезик јерде кезем-континентал. Кӱнчыгыш ла тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар јут-чыктыҥ кеми кӧптӧп барадат бир јылдыҥ туркунына 230 мм ала 600—700 мм јетире. Ортојылдык температура тӱштӱк-кӱнбадыш јаар кӧдӱрилет. Тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде кырлар туй алып, туйуктап турган учун, кей кӧп сабада тӱштӱк-кӱнбадыш јаар ууланвт. Јайгыда тӱндӱк јанынаҥ салкындар улам ла согор аргалу. 20—45 % учуралда тӱштӱк-кӱнбадыш ла кӱнбадыш салкындардыҥ тӱргени 6 м/с капшай болот. Чӧл јерде суховейлер болот. Кышкы айларда кырайда циклонический айалга тыҥыырда, улам ла шуургандар болуп јат, бир јылда 30—50 кӱн[3][4][5].
Эҥ ле јымжак климат Алтайский ле Смоленский аймактарда, эҥ ле кеземи — Кулунду ла Ключевской аймактар. Эҥ ле изӱ кӱндер Угловский ле Михайловский аймактарда, кышкыда — Ельцовскоий, Залесовский, Заринский аймактарда тыҥ сооктор болбойт. Јут-чыктыҥ ӱстӱги бажы Красногорскоий, Алтайский ле Солонешный аймактарда, эҥ ле ас јут — Угловскоий аймакта ла Рубцовский аймактыҥ кӱнбадыш келтейинде. Наибольшая среднегодовая скорость ветра наблюдается в Ортојылдык салкынныҥ тӱргени Благовещенский аймакта, эҥ арай салкын — Бийскте.
Кӱчӱрген айдыҥ ортозында кар тӱжӱп, кайылбай јада берет, кандык айдыҥ бажында кайылат. Кардыҥ калыҥыныҥ орто кеми 40—60 см, кӱнбадыш аймактарда 20—30 см јетире јабызайт. Јердиҥ кыртыжы Глубина промерзания почвы 50—80 см јетире тоҥот, је кары јок ачык јерде 2—2,5 м јетире тоҥуп калат[2].
Алтай кырайдыҥ суу-байлыгы јердиҥ алдында. Эҥ ле јаан агын суулар (17 муҥ): Оп (Обь), БиЙ, Кадын, Чумыш , Алей ле Чарыш. 13 муҥ кӧлдиҥ эҥ ле јааны: Кулундуныҥ кӧли, текши јери 728 км². Јаан деген суузы: Оп, узуны кырайдыҥ ичинде 493 км, Бий ле Кадын бириккенинеҥ бӱткен. Оп сууныҥ коолы Кырайдыҥ јериниҥ 70 % кирези болот[2].
Мында 2000 бӱдӱм сосудистый ӧзӱмдер бар, Кӧнбадыш Сибирде ӧзӱмдердиҥ бӱдӱмдериниҥ 2/3 бӧлӱги. Былардыҥ ортодо эндемический ле реликтовый бӱдӱмдер. Анчада баалу ӧзӱм: алтын тазыл (золотой корень, родиола розовая), маралий тазыл (рапонтикум сафлоровидный), Кызыл тазыл (красный корень, (копеечник забытый), чийнениҥ тазылы (марьин корень, пион уклоняющийся), солодка уральская, јыдунак, душица, зверобой, девясил высокий ле о.ӧ.[2].
Кырайдыҥ јериниҥ 26 % агашту. 2020 јылда агаштардыҥ мониторинги ӧткӱрилген 1,9 млн га 19тыс км²[7].
Бастыра јаба алза агаш-фонд 4,43 млн га, текши јери 3,88 млн га 38,8тыс км²[8].
Кейдиҥ арузы айландыра материальный производствоныҥ экологический айалгазы ла киртидип турган веществолорды арчыырыныҥ кеминеҥ камаанду, онойдо ок транспорт јӱрер магистральдардыҥ айалазынаҥ база камаанду. Кырайдыҥ предприятиелериниҥ газоочистной установкаларында јӱк ле 64 % киртидер веществолор тудулат. Кырайда 560 тыс. кӧӧлӱк, олорго кейдиҥ текши кирленижиниҥ 45 %-ти келижет, ол тоодо: оксид углерода 69 %, оксид азоттыҥ 37 %, углеводородтордыҥ 92 %.
Сууны киртидип турган объекттер: предприятиелер (химия ла нефтехимия), машиностроениениҥ, теплоэнергетиканыҥ. Кичинек суулар тыйызап, соолып, киртип јат. Агаштар астаганынаҥ улам суулардыҥ эрозиязы кӧптӧйт, суулар соолот. Кӧп тоолу кичинек кӧлдӧргӧ јон јаткан јерлердиҥ хозяйственно-бытовой суузы кирип, мал азыраган комплекстердиҥ ӧтӧги база киртидет.
Бир канча јон јаткан јерлерге радиация каршузын јетирген деп, Семипалатинскте ядерный јуу-јепсел ченеерде, окылу јетирӱ болгон[9].
Ого коштой, Байконур-космодромноҥ учуп чыккан ракет-носительдердиҥ траекториязы Алтай кырайдыҥ јериниҥ ӱстиле барза, кӱйӱп тӱшкен сынык-ступеньдери ле ракет-одыруныҥ кӱйген артканы атмосфераны корондоп, јерге тӱжет.
Эмдиги ӧйдӧ улустыҥ ээлемдеринеҥ ар-бӱткен солынып, озогызына кӧрӧ чек башка болуп барат. Аҥ-куш ла ӧзӱмдердиҥ јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдерин корулап, чеберлеп аларга Корулу јерлер эдери керегинде ӱлекерлер: Особоохраняемые природные территории России (ООПТ): заповедниктер, национал парктар, заказниктер, ар-бӱткенниҥ кереестери.
Кырайдыҥ јеринде 51 Ар-бӱткенниҥ кереези, ар-бӱткен парк «Ая», Тигиректе заповедник ле 35 заказник:
Алеусский заказник;
Бащелакта заказник;
Благовещенскте заказник;
Бобровский заказник];
Большереченскте заказник;
Волчихинский заказник;
Егорьевский заказник;
Ельцовский заказник;
Завьяловский заказник;
Залесовский заказник;
Шинок деп сууда бир тизим учар суулар;
Касмалуда заказник;
Кислухинский заказник;
Корниловский заказник;
Кулундуда заказник;
Лебединый заказник;
Лифляндский заказник;
Локтевский заказник;
Мамонтовский заказник;
Михайловский заказник;
Ненинский заказник;
Обской заказник;
Јаан Тассор кӧл;
Ондатралу заказник;
Панкрушихада заказник;
Струя јарым-ортолык;
Сары-Чумышский заказник;
Соколовский заказник;
Суетский заказник;
Тогулда заказник;
Уржумский заказник;
Ляпуниха ӧзӧк;
Усть-Чумышский заказник;
Чарышский заказник;
Чинетинский заказник.
Корулу јерлердиҥ текши площади 725 тыс. га, кырайдыҥ јериниҥ 5 %-ти, (телекейлик стандарт: регионныҥ текши јериниҥ 10 %-ти болор учурлу), текшироссиялык кӧргӱзӱ аайынча бу ас, биосферада ландшафтно-экологический равновесиени тударга.
Алтай кырайда 100 кире ар-бӱткенниҥ кереестери, олордыҥ 54-и геологический, 31-и суу, 14-и ботанический ле 1-зи комплексный. Эмдиги ӧйдӧ ӧзӱмдердиҥ ареалы ла ас тоолу, јоголорго једе берген тындулар јарталган, ол јерлерде Корулу јер деп статус јок.
Оп сууныҥ бажы јакалай јерге ле Алтайдыҥ кырларын эдектей орустар XVII-чи чактыҥ экинчи јарымында келип баштаган. Јаш-Тура ла Белоярскта шибее джунгар кӧчкиндердеҥ коруланарга тудулган кийнинеҥ (1709,1717), кӧчкиндер кӧптӧй берген.
Бу ла ӧйдӧ Алтай јаар руда табар бедреништӱ амадулу геолог-партиялар аткарылган, баштапкылардыҥ тоозында адалу-уулду Костылевтор болгон. Кийнинде олордыҥ тапканыла уралдыҥ заводчиги Акинфий Демидов тузаланган[10]. 1730-чы јылдарда Барнаул суу Опко киргениниҥ јанында јурт тудулган, јурт Демидовтыҥ Барнаульский сереброплавильный заводы болгон, јуртты Барнаул деп адаган. 1771 јылдаБарнаул кала деп статус алган, онойдо ок Алтай кырайдыҥ тӧс калазы деп статусты 1937 јылда алган.
XVIII-чи чактыҥ экинчи јарымында Колывано-Воскресенский горный округ тӧзӧлгӧн, бастыра јери јаба алза эмдиги Алтай кырайдыҥ, Новосибирский ле Кемеров областьтардыҥ, Томский область ла Кӱнчыгыш-Казахстанский областьтыҥ јери кире болгон, текши јери 500 тыс. км², эл-јонныҥ тоозы 130 муҥ кижи.
Демидов божогон кийнинде, алтайда заводтордыҥ ээзи Император боло берген, рудниктерди, јер ле агаш-таш јанынаҥ башкаруны Кабинет эткен, ол Санкт-Петербургта болгон. Јеринде башкаруны горный офицерлер эткен. Производствоны унтер-офицерлер ле техниктер башкарган, олордыҥ ортозында јайалталу мастерлер ле изобретательдер И. И. Ползунов, К. Д. Фролов, П. М. Залесов, М. С. Лаулин ле о.ӧ. болгон.
Округтыҥ тӧс ууламјызы Горная промышленность, крепостной правоны 1861 јылда айрыыр тушта, эконом кризис болгон, 1870-чи јылдардаҥ баштайла заводтор убыточный болуп, чактыҥ учында бастыразы јабылган. Је алтын казатан иштер алдында ла бойы иштеген, олордыҥ кӧп сабазы золотопромышленное акционерное общество «Алтай» Октябрьский революцияныҥ кийнинде (1917) национализацияга јетире болгон.
Россияда 1917 јылдыҥ Революциязы ла Граждан јуу Алтайда Совет јаҥды тургускан. июле 1917 јылдыҥ јаан изӱ айында Алтай губерния тӧзӧлгӧн, тӧс јери Барнаулда, 1925 јылга јетире болгон. 1925 јылдаҥ ала 1930 јылга јетире Сибирский кырайга кирген (кырайдыҥ тӧс јери — Новосибирск кала), 1930 јылдаҥ1937 јылга јетире Западно-Сибирский кырай (кырайдыҥ тӧс јери — Новосибирск кала). 1937 јылда Алтай кырай тӧзӧлгӧн (тӧс јери — Барнаул кала).
Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, бастыра иштер. ӧскӧлӧндире солынган. Алтайга ороонныҥ кӱнбадыш јанынаҥ 100-теҥ артык эвакуировать эткен предприятиелер кӧчӱп келген, ол тоодо текшисоюз учурлу 24 завод. Бу ла ӧйдӧ кырай ороонныҥ ашла јеткилдеер тӧс јери болгон, ого коштой калаш, эт, сарју, мӧт, тӱкле ороонды јеткилдеген. Алтай кырайдыҥ јеринде 15 Соединение (военное дело), 4 полк ло 48 батальон тӧзӧлгӧн. Бастыра фронтко 550 муҥ кижи барган, олордыҥ 283 муҥ кижи јууда корогон ло сурузы јок калган[11][12].
Јууныҥ кийнинде јаҥы техника ла технологияларды текши тузаланары башталган. Кырайдыҥ промышленностиниҥ ӧзӱми ороон ичиндеги кӧргӱзӱлердеҥ бир канчага бийик болгон. Онойдо, «Алтайский тракторный заводто» 1950-чи јылдардыҥ ортозында СССР-да баштапкы салдаа эдер автомат-линия тургузылган, Јаш-Турада котельный завод тӱӱкиде баштапкы катап котлостроениеде котелдордыҥ барабанын эдер поточный линия тургускан, Барнаулда механический пресстердиҥ заводы јаҥы конструкция тургускан: чеканочный пресстер, давлениези 1000—2000 тонн. 1960 јылдардыҥ бажында кырайда РСФСР-да эдимдердиҥ ортодо 80 % -теҥ артык трактордыҥ салдаалары ла 30 %-теҥ артык кош тартар вагондор ло паровой котелдор чыгарып турган[13].
Ол ло тушта, 1950—1960 јылдарда кырайдыҥ кӱнбадыш келтейинде целинна јер кӧдӱрери деп иш башталган. Бастыра јаба 2,9 млн гектар јер кыралалган, 78 јаан совхозтор тӧзӧлгӧн. Бу јаан масштабту ишке туружарга Алтайга тоолу ла јылга 350 муҥга шыдар улус ороонныҥ башка-башка јерлеринеҥ (Москва, Санкт-Петербургта, Украина, Урал, Кубань) кӧчӱп келген, ол тоодо 50 муҥ. јиит специалисттер комсомол-путёвкала келген. 1956 јылда регион рекорд-тӱжӱм берген: 7 млн тоннадаҥ кӧп аш, ол учун кырай Ленинниҥ ордениле кайралдаткан. Ленинниҥ экинчи орденин Алтай кырай 1970 јылда алган[14][15][16].
1970—1980 јылдарда алдынаҥ бойы иштеп турган предприятиелер ле отрасльдардын ордына территориально-производственный комплекстер: аграрно-промышленный узлелдер, производственный ла производственно-билим биригӱлер тӧзӧлип баштаган. Рубцовско-Локтевский, Славгородско-Благовещенский, Заринско-Сорокинский, Барнаульско-Новоалтайский, Алейский, Каменский ле Јаш-Турада агропромышленный комплекстер ачылган. 1972 јылда строительство Алтай коксохимический завод тудулып баштаган, 1981 јылда баштапкы Каменноугольный коксты алган[17].
СССР јоголгон кийнинеҥ кырайдыҥ экономиказы узак ӧйдиҥ кризисине кире берген, промышленностьто государственный заказтар јоголып, јуртхоз производство (рентабельный эмес) астам јок боло берген, кризис 2000 јылдарга јетире уулалган. Эл-јонныҥ мындый јӱрӱмле јӧп эмези, политикалык айалга, регионды узак ӧйгӧ Россияда «Красный пояс» деп адалган, башкару мында «сол» јандай болгон. 1996 јылда кырайдыҥ губернаторы болуп Суриков, Александр Александрович турган, ол сол политик окылу эмес лидер болгон, болушчызы Александр Назарчук Алтай кырайдаҥ Законодательный собраниезиниҥ башкараачызы боло берген[18].
Кырайдыҥ бюджеди узак ӧйгӧ дефицит болгон, экономиказы ла социальный сектор федерал тӧс јердиҥ дотациялары ла кредиттериле јеткилделген. Онойдо, темдектезе, Семипалатинский программа аайынча, Семипалатинский ядерный полигонныҥ каршу јетиргени учун берилген дотацияга 400 социальный объекттер тудулган: амбулатория, школ, больницалар. Бир ӧйдӧ Семипалатинский программаныҥ акчазы кырайдыҥ бюджединиҥ ӱчинчи бӧлӱги кире болгон[19]. Регионго газ ӧткӱргени (1996 јылда башталган) јарамыкту болгон, магистральный газопроводтор тудулган, котельныйлар јаҥы одыруга кӧчкӧн. 14 јылга 2300 километр газораспределительный сетьтер ӧткӱрилген[20].
2004 јылда Алтай кырайдыҥ губернаторы болуп јарлу эстрадалык ла киноныҥ актеры Михаил Евдокимов јеҥӱ алган. Евдокимов, Михаил Сергеевич бӱдӱн јарым јылдыҥ бажында Јаш-Тураныҥ јанында кӧӧлӱктӱ јеткер болуп божогон. 2005 јылдаҥ 2018 јылга јетире регионныҥ јааны болуп Карлин, Александр Богданович иштеген. 2014 јылда губернаторлордыҥ талдаштарында ол јеҥӱ алган, Россияда алдаштарды ӧткӱрери 2004 јылда оркыктырылган. 2018 јылдаҥ ала Алтай кырайдыҥ губернаторы болуп Томенко, Виктор Петрович иштейт.
Алтай кырайдыҥ маанызы кызыл бӧс, кызыл чийӱлӱ агажактыҥ јанында, бу кызыл чийӱде аштыҥ сары, јурт ээлемниҥ темдек-сӱри. Мааныныҥ ортозында Алтай кырайдыҥ кебедели[41].
Алтай кырай Россияда эҥ ле јаан аграрный регион болуп јат[48]. Мында аш, сӱт, эт, алып, сахарный свёкла, кӱнкузук, лён масличный, лён-долгунец, хмель, рапс ла соя ӧскӱредилер.
1954—1960 јылдарда кырайда 3 млн га целина јер кыралалган. Бӱгӱнги кӱнде бастыра јериниҥ кеми 16 млн га, оныҥ 40 % јери јурт ээлем тузаланышта. Экономикалык айалга коомойтыганыла колбой јурттоваропроизводительдер 125,3 муҥ. га пашняны кыралабайт, јер залежи болот[49].
Алтай кырайда кырларлу да јер бар, онойдо ок чӧл лӧ агашту јер бар. Чернозем јер кӧп сабада 80 %. Текши јери 15799,6 муҥ. га. Кыралалган јер — 40,6 %. Сугарып турган јер 105,7 муҥ. га, олордыҥ 99,5 муҥ. га — пашняда. Региондо 8,5 муҥ. га састы кургаткан јер. Органический веществолор једишпейт, органический удобрениелер ас. Јӱк ле тал орто пашны фосфорло јеткилделет, ӱчинчи бӧлӱгине калий јетпейт, бастыра јерге азотный удобрение, цинк, сера, кобальт ла молибден јетпей јат. Подкислениени 15 % пашня алат, 600 муҥ. га пашня засоленный эмезе куӱурлу јер[50].
Бийский зонаныҥ јери јурт ээлем иштерге эҥ ле јакшы: Бийский, Зональный, Смоленский, Быстроистокский ле Троицкий аймактар, онойдо ок кырлардыҥ јанында аймактар: Красногорский, Алтайский, Советский ле Солонешенский. Мында чернозёмло бай почва, јут-чык јеткилинче тӱжет, је рельефте эби јок јерлер бар. Барнаулга јуук аймактарда јерле ишке јарамыктузы: Павловский, Калманский, Ребрихинский, Косихинский. Мында јер Бийский зонага кӧрӧ эмеш уйан, је јердиҥ чыгы база јеткилинче, рельеф јакшы. Чӧлдӧ аймактардыҥ јеринде мындый јарамыкту айалгалаы ас, је ондый да болзо аш ла сахарлу-свекла саларга мал азыраарга јарайт. Јурт ээлем иштерге тӱштӱктиҥ алды ла тӱштӱк-кӱнбадыш аймактардыҥ јери тыҥ ла јакшы эмес: Угловский, Михайловский, Егорьевский, Кулундинский аймактар, ондо улам сайын кӱйгектер болот, кургак изӱ салкындар согот, ковыль ӧлӧҥ јерди ӱрейт, суу да ырак. Кӱнчыгыш аймактар Тогульский, Ельцовский, Солтонский, Заринский кыра салар јери ас болуп, айландыра агаштарлу кырлар, тайга, састыган јерлер учун аш саларга ээлемдерге кӱч болот.
Алтай аграрийлер аш садарыла тӱжӱм јок то јылда акчаны иштеп аладылар. 2020 јылдыҥ јаҥар айыныҥ бажында арбаныҥ баазы (3-чи класс) бир тонна учун 15-16,5 муҥ салковой болгон, алдында јылда оныҥ баазы јӱк ле 11 муҥга арайдаҥ једип турган болгон. Гречиханыҥ баазы 1,5-га кӧдӱрилген — тонна учун 35-37 муҥ салковой, алдында јылдыҥ 22-24 муҥ салк. баазына кӧрӧ. 2020 јылда агропредприятиелердиҥ једими 18 млрд салковойды ажар, ол јылга кӧрӧ 40 % бийик, аш ӧскӱреринеҥ келген једим. Субсидияларды чотко алза, рентабельности (сельхозпредприятиелердиҥ) 30 % (2019 јылда 22 % болгон, ӱстӱги бажы 2016 јылда 26,1 %).[51][52]
2020 јылда алган једим +143,3 млрд салковой[53] . Чистая прибыль составила +18 млрд р[54]
Внешнеторговый оборот Алтай кырайдыҥ 2009 јылда тышсадуобороды бир јылга 1 124 449,9 муҥ. доллар США ла по 2008 јылга кӧрӧ 43,1 %-ке астайла, је бу ла ӧйдӧ экспорт 764 080,2 муҥ. доллар болгон (57,2 % 2008 јылга кӧрӧ), импорт — 360 369,7 муҥ. доллар (56,1 % 2008 јылга кӧрӧ).
Регионныҥ јаантайынгы партнерлоры СНГ-ныҥ ороондоры 2008 јылда Казахстан, Украина, Узбекистан, Таджикистан, Киргизия, Туркмения, Азербайджан, ырада ороондордоҥ: Бельгия, Иран, Китай, США, Германия, Афганистан, Монголия, Италия ла Япония. Садуда Арасей ичинде јаантайынгы партнерлоры: Кемеровский область, Омский область, Липецкий область, Новосибирский область, Свердлов область, Челябинск область ла Иркутск областьтар, Москва кала ла Республика Башкортостан. Тышэконом иштиҥ эрчимдӱ туружаачылары: компаниялар «Алтай-кокс», «Алтайвагон», «Барнаул станкостроительный завод», «Кучуксульфат», «Алтайский шинный комбинат», «Эвалар», «Алтай-форест» ле «Валерия». Садуга не барат: Каменноугольный кокс, пиломатериалдар, котельный оборудование, вагондор, кулур, алюминиевый сплавтар, охотничий ле спортив патрондор[62].
Садуныҥ кӧп јармызы аш садары болуп јат. Одним из крупных Јаан экспортёрлордыҥ бирӱзи «Алтай теермен», ол 2008 јылда тӧзӧлгӧн, биригип, телекейлик рынокко чыгарга[63]
Барнауда аэропорт ороонныҥ 30 калазыла колбу тудат. Јаш-Турада аэропортты орныктырар деп план бар. Бӱгӱнги кӱнде Рубцовский аэродром иштебейт деп јетирӱ бар.
Керептер јӱрер линиялардыҥ узуны 650 км, (2020 јылда)ол сууда јолдордыҥ 450 км-и улай ла иште. Кырайдыҥ алтынчы бӧлӱги суу-транспортло јеткилделет, кайда да 1 млн кижилӱ. Судоходство развито по рекам Оп ло Бий сууларла керептер јӱрет (Јаш-Турага јетире), Кадынла (Шульгинкага јетире). 1950-чи — 1980-чи јылдарда кичӱ-судоходство Чумышла (Тальменкага), Чарышла (Калманкага) Алейле (Усть-Алейкага) иштеген. Коштыј бӱдӱми: строиматериалдар ла ташкӧмӱр. 1990-чы јылдардыҥ ортозына јетире сӱреен кӧп аш тартатань болгон, онойдо ок агаш. Сууларда пристаньдар ла суу-вокзалдар (Барнаул, Камень-на-Оби) бар. Тӧс порттор: Јаш-Турада ле Барнаулда. 2020 јылда керектиҥ аайыла 30 буксирный кереп иштеп јат (тип РТ).
2020 јылдыҥ бажында Алтай кырайда 35 ӧмӧлик башка-башка билим, проектный ла шиҥжӱ иштер эдип турган[66].
2021 јылда бийик ӱредӱни Алтай кырайда 12 тергеелик вузта алар арга бар[67], онойдо ок бир канча филиалда ла ӧскӧ региондордыҥ вузтарыныҥ представительстволоры.
Јаан деген университеттер ле институттар Барнаулда. Олордыҥ тоозында, Алтайский государственный университет, Алтайский государственный технический университет, Алтайский государственный аграрный университет, Алтайский государственный медицинский университет, Алтайский государственный педагогический университет, Алтайский государственный институт культуры, Алтайская академия экономики и права, Алтайский экономико-юридический институт, Алтайский институт финансового управления ла Барнаульский юридический институт МВД России.
Оноҥ ӧскӧ, филиалдар ла представительстволор: Финансовый университет при Правительстве Российской Федерации (2014 јылга јетире Всероссийский заочный финансово-экономический институт болгон), Российской академии народного хозяйства и государственной службы, Алтайский институт экономики Санкт-Петербургской академии управления и экономики, Ленинградский государственный университет имени А. С. Пушкина (Ленинградского государственного областного университета), Московский государственный университет культуры и искусств, Барнаульский филиал Современной гуманитарной академии.
Барнаулдыҥ НИИ-лериниҥ ортозында бойыныҥ ууламјызында лидер болуп тургандары: НИИ садоводства Сибири им. М. А. Лисавенко, каланыҥ эмеш бийик јеринде дендрарийлӱ), Институт водных и экологических проблем СО РАН, Алтайский научно-исследовательский институт технологии машиностроения, Алтайский НИИ сельского хозяйства, Алтайский НИИ водных биоресурсов и аквакультуры, Сибирский научно-исследовательский институт сыроделия.
Вузтарда ла научно-исследовательский ӧмӧликтерде 3700 кижи иштейт, олордыҥ тоозында 250 доктор наук ла 1500-ке шыку билимниҥ кандидаттары.
Алтайский государственный технический университет ичинде Алтайский технополис ачкан, онызы наукоёмкий производстволордыҥ предприятиелериле иштейт. Алтайский государственный университет науковедениениҥ ле глобалистиканыҥ НИИ-зин ачкан.
Барнаулда планетарий — Россияда эҥ баштапкылардыҥ бирӱзи, 1950 јылда ачылган. 1964 јылда планетарийдиҥ залында «Малый Цейсс» деп аппарат тургузылган (немец фирма Carl Zeiss Jena).
Јаш-Турада Алтайская государственная академия образования имени В. М. Шукшина (АГАО) иштейт, Јаш-Турада технологический институт АлтГТУ, Институт проблем химико-энергетических технологий Сибирского отделения Российской академии наук (ИПХЭТ СО РАН]]). Эмдиги ӧйдӧ бу кала Россия Федерацияда эҥ ле јаан (улустыҥ тоозыла) наукоград болуп јат. Калага Российский Федерацияныҥ наукограды деп статусты Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ от 21 ноября 2005 јылда кӱчӱрген айда чыккан јӧби аайынча (№ 688) берилген, 2011 јылдыҥ тулаан айыныҥ 29 кӱниниҥ № 216 темдектӱ јӧбиле уулалткан. Бийск Барнаулла теҥ тай кырайдыҥ јаан учурлу научно-образовательный тӧс јери болот. Мында билим потенциал јуулган: бийикквалифицированный кадрлар, эмдиги ӧйдиҥ технологиялык ла экспериментал базазы, социально-производственныя инфраструктура. Калганчы беш јылга каланыҥ бийик ӱредӱлӱ заведениямелери 197 инновационный проект бичиген орус.«касающихся разработки боевых частей обычного снаряжения, развития и синтеза высокоэнергетических соединений, лекарственных и биологически активных субстанций, создания новых материалов, в том числе композиционных, теплоизоляционных, полимерных композиций, микромодифицированных нанодисперсными фазами, получения сверхтвёрдых материалов в кавитирующих средах и др».[68]
Рубцовскта Рубцовский индустриальный институт АлтГТУ иштейт, Рубцовский институт АлтГУ ла Рубцовский филиал Университета Российской академии образования база мында.
Јаҥжыккан национал кӱӱ-культура тӱштӱк аймактарда куманды калыктыҥ кӱӱзинде, онойдо ок орус кӧчкиндердиҥ кӱӱлеринде кӧрӱнет. Барнаулда Алтайский краевой государственный театр музыкальной комедии ле государственная филармония Алтай кырайдыҥ иштеп јат[69].
Кӧп саба театрлар Барнаулда. Крупнейшие из них, Алтайский краевой государственный театр музыкальной комедии, Алтайский краевой театр драмы им В. М. Шукшина, государственный молодёжный театр Алтая. Јииттердиҥ экспериментал театры — «Калейдоскоп» деп театр-студия, студенческий театр «Пристройка» ла Театром теней. Јаш-Турада 1939 јылда тӧзӧлгӧн Јаш-Тураныҥ городской драматический театры иштейт[69]. Рубцовскта драматический театр 1937 јылда ачылган[70].
1976 јылдаҥ ала Барнаулда, Јаш-Турада ле Сростки јуртта «Шукшинские чтения» деп фестиваль бичиичиниҥ, актёр ло режиссёрдыҥ эземине учурлалган, јаҥжыгып ӧткӱрилет.
2006 јылдаҥ ала Верх-Обское јуртта (Смоленский аймак) , Јаш-Тураныҥ јанында јылдыҥ ла Евдокимов Михаил Сергеевичтиҥ эземине учурлаган межрегиональный албатылык фестиваль ады «Земляки», (1992 јылдаҥ ала 2005 јылга јетире культурно-спортивный байрамды Михаил Евдокимов бойы ӧткӱрген). 2009 јылдаҥ ала фестиваль текшироссийский статусту.
Алтай кырай учун маргаандарда кӧп сабада Барнаулдыҥ командалары туружат: хоккейный клуб «Алтай (хоккей клуб)» (баштапкы лига; алдында ӱстӱги лигада «Локомотивте» болгон), «Мотор (хоккейный клуб, Барнаул)»[71], футбольный клуб «Динамо (футбольный клуб, Барнаул)» (экинчи дивизион Россияда, футболло), футбольный клуб «Полимер» (ӱчинчи дивизион Россияда), волейбольный клуб «Университет» (лига А), Ӱй улустыҥ клубы ӧлӧҥдӧ хоккейле, «Коммунальщик (хоккейный клуб)», команда баскетболло «Алтайбаскет» ле о.ӧ. Бийскте алдында футбольный клуб «Прогресс». В настоящее время в третьем дивизионе России выступают бийский «Строитель» болгон, Рубцовскто «Торпедо (футбольный клуб, Рубцовск)», команда «Полимер» Барнаулдаҥ ла јииттердиҥ «Динамодо составы». Любительский ӧмӧликтердиҥ чемпионаттары баскетболло, хоккейле, футболло ӧдӧт[72], онойдо околимпиадалар болот јуртспортчылар ортодо[73]. 2004—2005 јылдарда футболло Россияныҥ командазыныҥ капитаны Смертин Алексей Геннадьевич Барнаулда чыккан, мында футбол ойноп баштаган. Мында ол футболло олимпийский резервтиҥ детско-юношеский школын (СДЮШОР) тӧзӧгӧн.
Алтайдыҥ спортсмендеринеҥ Котова Татьяна Владимировна (кӱлер приз Јайгы Олимпий ойындар 2000 ла Јайгы Олимпий ойындар 2004, узунына калыыры), Клевченя Сергей Константинович (мӧҥӱн ле кӱлер приз Кышкы Олимпий ойындар 1994 конькобежным спорт), Алексей Тищенко (алтын медаль Јайгы Олимпий ойындар 2000, бокс)о.ӧ. Бастыра ӧйгӧ 1952 јылдаҥ 2008 јылга јетире кышкы ла јайгы олимпиадаларда Алтай кырайдыҥ спортчылары 8 алтын ла, 10 мӧҥӱн, 4 кӱлер медаль ойноп алган[74].Кӧп саба спортивный инфраструктура регионныҥ јаан калаларында: Барнаулда Дворец зрелищ и спорта имени Г. С. Титова, Оп (спортивный комплекс), стадиондор, спортзалдар, эжинер бассейн, Алтай краевой ипподром, чанаа базалар, Тирлер (стрельбище); Славгородто (Россия), Заринскте ле Бийскте спорткомплекстер ле јаан эмес футбол стадиондор[75].
Алтайский край / Сост. Г. М. Егоров; Науч. ред.: д-р геогр. наук, проф. В. С. Ревякин; Рецензент: д-р геогр. наук А. О. Кеммерих. — М.: Профиздат, 1987. — 264 с. — (Туристские районы СССР). — 75 000 экз.
Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. 1-е изд. — М., Мысль, 1984.
Мурзаев Э. М. Тюркские географические названия. — М., Вост. лит., 1996.
Энциклопедия Алтайского края: в 2 т. / [редкол.: В. Т. Мищенко (гл. ред.) и др.]. — Барнаул: Алт. кн. изд-во, 1995—1996. — 5000 экз.
↑АПК края (ја. эм.). Сайт Главного управления сельского хозяйства Алтайского края. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 5 кӱни, 2010. Архивировано куран айдыҥ 22 кӱни, 2011 јыл.
↑О награждении Алтайского края орденом Ленина: указ Президиума Верховного Совета СССР от 23 окт. 1956 г. // Ведомости Верховного Совета СССР : газета. — 1956. — № № 22. — С. 573.
↑Бильчак В. С., Захаров В. Ф. Региональная экономика. — Калининград, 1998. — 316 с.
↑Энергетика Алтайского края (ја. эм.). Информационно-аналитический портал Doc22.ru. Дата обращения: сыгын айдыҥ 29 кӱни, 2010. Архивировано куран айдыҥ 22 кӱни, 2011 јыл.
↑Информация о работе предприятий энергетики края (ја. эм.) (недоступная ссылка). Официальный сайт Управления Алтайского края по промышленности и энергетике. Дата обращения: сыгын айдыҥ 29 кӱни, 2010. Архивировано куран айдыҥ 22 кӱни, 2011 јыл.
↑Статистика и годовые отчёты (ја. эм.) (недоступная ссылка). Официальный сайт Алтайского края. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 7 кӱни, 2010. Архивировано јаҥар айдыҥ 16 кӱни, 2010 јыл.
↑ 12Большая Российская энциклопедия: В 30 т. / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. Отв. ред С. Л. Кравец. Т. 1. А — Анкетирование. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — 766 с.: ил.: карт.