Россия

Рувики сайттаҥ
Россия
Россия Федерациязы
орус. Российская Федерация
Мааны Кебедел
Мааны Кебедел
Россия тергеениҥ мак кожоҥы
Крым темдектелген
Тӧзӧлгӧзи (јартамал)
 • 862 јыл[1][2] Тергееликтиҥ башталганы
 • 882 ј. Јебренорус тергее
 • 1478 ј. Русь тергее
 • 1721 јылдыҥ ӱлӱрген
айыныҥ 22 кӱни (кӱчӱрген 2)		 Российский империя
 • 1917 јылдыҥ куран
айыныҥ 1 кӱни (14)		 Российский республика
 • 1918 јылдыҥ ӱлӱрген
айыныҥ 25 кӱни (кӱчӱрген 7)		 РСФСР
 • 1918 јылдыҥ сыгын
айыныҥ 23 кӱни		 Россия тергее
 • 1922 јылдыҥ јаҥар
айыныҥ 30 кӱни[3]		 СССР
 • 1991 јылдыҥ јаҥар
айыныҥ 25 кӱнинеҥ ала		 Россия Федерациязы
Окылу тил орус[4]
Тӧс калазы Москва
Јаан калалары Нижний Новгород, Казань, Ростов-на-Дону, Красноярск, Пермь, Воронеж, Волгоград
Башкаруныҥ бӱдӱми Башкаруныҥ бӱдӱми[5]
Политикалык система демократия
Тергеелик строй федерация
Президент, башкараачы Владимир Путин
Башкаруныҥ председатели Михаил Мишустин
Федерацияныҥ Совединиҥ председатели Валентина Матвиенко
Государственный думаныҥ председатели Вячеслав Володин
Ӱстӱги јаргыныҥ председатели Вячеслав Лебедев
Терг. јудай јаҥ светский тергее[6]
Јери
 • Бастыра 17 125 1911-кы)
 • % сууныҥ ӱсти 4,22
Эл-јоны
 • Темдек (2021) ↘146 171 0159-кы)
 • Тооалыш (2010) 142 856 536[10] кижи
 • Ныктазы 8,54 кижи/км² (181-кы)
ВВП (ППС)
 • Бастыра (2019) 4,136 трлндолл. (6-й)
 • Јонныҥ бир кижизине 28 184долл. (53-й)
ВВП (номинал)
 • Бастыра (2019) 1,702 трлндолл. (11-й)
 • Јонныҥ бир кижизине 11 601долл. (64-й)
ИЧР (2019) ▲ 0,82449-е место)
Јондордыҥ аттары россияндар, россиянин[13]
Валюта российский рубль, ₽ (RUB, 1991—1998 RUR)
Интернет-домендер .ru, .su, .рф[14]
ISO-ныҥ коды RU
МОК-тыҥ коды RUS
Телефонныҥ коды +7
Ӧйдиҥ поясы UTC+2 — UTC+12,
см. Время в России
Кӧӧлик јол оҥ јаныла јорторы
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Россия, ӧскӧ ады Россия Федерациязы (Европада ла Тӱндӱк Азияда тергее. Россияныҥ текши јерлери, оныҥ Конституциялык кыйулары аайынча, 17 125 191 км²[16], (ӧрӧ айдылган јерлерде эл-јоны) 146 748 590 кижи (2020) телекейде улустыҥ тоозы аайынча Россия тогузынчы јерде 146 171 015 (2020 ј). Телекейде текши јериниҥ кемиле баштапкы јерде, алтынчы — ВВП ППС-тыҥ кемиле, Тӧс калазы — Москва, окылу тили — орус тил (орус. русский язык), акчазы — орус салковой (орус. российский рубль)

Государственный стройы — президентско-парламентский республика болот[5] федерал бӱдӱмдӱ. 1999 јылдыҥ јаҥар айынаҥ ала (2008—2012 јылдарда ӱзӱктелип, качан Дмитрий Медведев президент болордо) Владимир Путин президент болуп туру. 2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 16 кӱнинеҥ ала РФ-ныҥ Башкарузыныҥ председатели болуп Мишустин Михаил Владимирович иштейт.

Россияда 18 гран-кыйу (16-зы јерде ле 2-зи талайда). Россия Федерацияга 85 субъект кирет, олордыҥ 46-зы Россияныҥ областьтары болуп јат, 22-зи — Россияныҥ республикалары, 9-зы — Россияныҥ крайлары, 3-зи — федерал учурлу калалар, 4-зи — автоном округтар ла 1-зи — автоном область. Бастыра јаба 157 муҥ јон јадар јер[17]. Россия телекейде эҥ ле соок климатту ороон: оныҥ 65 % јери мӧҥкӱлик тошту јерде; Россиида ортојылдык температура, ӧскӧ ороондорго кӧрӧ, эҥ ле јабыс −5,5 °С[18]; Россияда: Северный полюс холода јадат; Санкт-Петербург — эҥ ле тӱндӱк кала, эл-јоны миллионноҥ артык. Мурманск — Северный полярный кругтаҥ ары телекейде эҥ тӱндӱк јаан кала; Норильск — Азияныҥ полярный кругтаҥ ары јаан калазы; Сабетта — јаан поселение, Географический координаттары, 70° с. ш. тӱндӱктей. Онойдо ок Россия телекейде температуразы эҥ кезем солунар ороон: 116,6 °C.

Россия — кӧп калыктарлу, элбек этнокультуралу ороон[19]. Ороонныҥ кӧп саба эл-јоны православныйлар болот (75 % кире)[20], Россия телекейде эҥ кӧп православныйларлу ороон болот.

Россия — ядерный держава боуп јат[21][22][23]; телекейдиҥ эҥ јаан космический державаларыныҥ бирӱзи[24]. Орус тил — телекейлик учурлу тил, ООН-до, ЮНЕСКО-до ло ӧскӧ дӧ элдер ортодо биригӱлерде окылу алтынчы тил болуп јат.

Россия бу биригӱлердиҥ турчызы болот: Совет Безопасности ООН-ныҥ вето тап-эриктӱ;[25]. Онойдо ок Россия јондор ортодо биригӱлерге кирет: Организация Объединённых Наций (ООН), Большая двадцатка (G20), Организация по безопасности и сотрудничеству в Европе (ОБСЕ), Совет Европы, Евразийский экономический союз (ЕАЭС), Содружество Независимых Государств (СНГ), Организация Договора о коллективной безопасности (ОДКБ), Всемирная торговая организация (ВТО), Шанхайская организация сотрудничества (ШОС), Азиатско-Тихоокеанское экономическое сотрудничество (АТЭС), БРИКС, Международный олимпийский комитет (МОК) ло о.ӧ.

СССР јоголгон кийнинде, 1991 јылда Россия Федерацияны телекейлик сообщество государство-правопреемник деп јараткан[26] ядерный потенциал керегинде сурак, тыш тӧлӱлер, гран-кыйу, тыштында государстволык энчи, онойдо ок Совет Безопасности ООН-до турчы болгонын база јараткан[27].

Элдер ортодо валютный фондто (орус. Международный валютный фонд (МВФ), ВВП-ныҥ орус. (Валовой внутренний продукт, ВВП) кеми 2019 јылда 1,7 трлн доллар болгон, телекейде 61-чи јерде). ВВП-ныҥ садып алар аргазыныҥ кемиле 2019 јылда 4,39 трлн доллар болгон, (29 181 бир кижиге канча доллар), аайынча телекейде 50-чи јерде.

Этимологиязы

Студийской обители Киприаном смереннымъ митрополитом Кыевскымъ и всея Росия» (РГБ. Ф. 173/1. № 152. Л. 279 об.)

«Росия» деп термин баштапкы катап X-чы чактыҥ ортозында бичилген. Византий император Константин Багрянородныйдыҥ «О церемониях» ла «Об управлении империей» деп бичимелдеринде грек тилле Киевская Русь деп бичийт[28]. Кириллический бичикте «Росия» (Рѡсїѧ) баштапкы катап кандык айдыҥ 24 кӱни 1387 1387 јылдыҥ кандык айыныҥ 24-чи кӱнинде,[29] Константинопольдо митрополит Киприанныҥ титулында бичилген, ол «митрополит Кыевскый и всея Росия»деп кол салган. XV—XVI чактарда эллинизированный ат «Росия» Тӱндӱк-кӱнчыгыш Русьтыҥ јериниҥ ады болот, Улу Москов княжествоныҥ јери. Коронацияныҥ кийнинеҥ княжество каандыктыҥ (царство) статузын алган: 1547 јылда Иван IV каан боло берген (орус. «Венчание на царство Ивана Грозного, Ивана IV на царство»), оныҥ кийнинеҥ государство Российский царство боло берген[30]. Эмдиги эки «С»-таныкту бичиш: «Россия» XVII чактыҥ ортозынаҥ келеле, Петр I тушта јаантайынга арткан.

Тӱндӱк јууныҥ (Северная война) кийнинеҥ, Российский тергеениҥ кӱнбадыш јери элбегениле, 1721 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 2-чи кӱнинде Пётр I Император Всероссийский деп адалган, тергее дезе «Российская империя» боло берген[31]. 1 (14) сыгын айдыҥ 1917 1917 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала, Февральский революция ла Октябрьский революциялардыҥ ортозында Россия республика деп јарлалган, 10 (23) чаган айдыҥ 1918 1918 јылдыҥҥ чаган айыныҥ 10-чы кӱнинеҥ ала Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика, РСФСР боло берген; 1936 јылда «Социалистическая» ла «Советская» деп сӧстӧр јериле солынган, калганчы сӧс баштапкы јерге келген. 1922—1991 јылдарда РСФСР, Союз Советских Социалистических Республик — СССР-га кирген болгон, гран ары јанында СССР-ды окылу эмес айалгада Россия дежетен. Советский Союз јоголордо, 1991 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25-чи кӱнинде РСФСР Россия Федерация боло берген[32].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Россия (Россия)
Точка
МОСКВА
Красная точка
С.-ПЕТЕРБУРГ
Красная точка
Нижний Новгород
Красная точка
Казань
Красная точка
Самара
Красная точка
Тверь
Красная точка
Псков
Красная точка
Вологда
Красная точка
Калининград
Красная точка
Мурманск
Красная точка
Архангельск
Красная точка
Воркута
Красная точка
Воронеж
Красная точка
Брянск
Красная точка
Ростов-
на-Дону
Красная точка
Краснодар
Красная точка
Пятигорск
Красная точка
Сочи
Красная точка
Дербент
Красная точка
Ялта
Красная точка
Екатеринбург
Красная точка
Пермь
Красная точка
Уфа
Красная точка
Челябинск
Красная точка
Тюмень
Красная точка
Сургут
Красная точка
Нижневартовск
Красная точка
Новый Уренгой
Красная точка
Омск
Красная точка
Новосибирск
Красная точка
Томск
Красная точка
Красноярск
Красная точка
Норильск
Красная точка
Иркутск
Красная точка
Чита
Красная точка
Якутск
Красная точка
Анадырь
Красная точка
Тикси
Красная точка
Мирный
Красная точка
Хабаровск
Красная точка
Владивосток
Красная точка
Южно-Сахалинск
Красная точка
Магадан
Красная точка
Петропавловск-
Камчатский

Россияныҥ кыйуларыныҥ ичинде јери 17 125 191[15] км² (јериниҥ кемиле телекейде эҥ јаан ороон), Тӱштӱк Америка континенттеҥ бир ле эмеш кичинек. Бӱдӱнге Тӱндӱк полушариеде јадат, кӧп саба јери Кӱнчыгыш полушариеде, јаҥыс ла Чукотский автоном округ Кӱнбадыш полушариеде јадат. Россия телекейде эҥ узун јараттай чийӱлӱ (37 653 км), айландыра: Тихий теҥис ла Тӱндӱк Тӱшту теҥис, онойдо ок Балтий талай, Кара талай, Азов талай (Атлантика теҥистиҥ). Россия Евразия материктиҥ тӱндӱк келтейинде, Кӱнчыгыш Европаныҥ кӧп саба јеринде ле Азияныҥ бастыра тӱндӱк јанында јадат. Уралдыҥ кырлары ла Кумо-Манычская впадина[33] Россияныҥ европей ле азиат бӧлӱктериниҥ ортозында. Россия Европа ла Азияга (бӧлинген де болзо), телекейде јаан тергеелердиҥ бирӱзи болот.

Мыс Флигели Россияда эҥ ле тӱндӱк точка болот (Рудольфтыҥ ортолыгында, архипелаг Земля Франца-Иосифада (81°51’ с. ш.), Архангельский областьта), материктиҥ эҥ тӱндӱк точказы — Челюскинниҥ мызы (Таймыр јарымортолыкта (77°43’ с. ш.) Красноярский крайда). Эҥ кӱнбадыш точка — Ратмановтыҥ ортолыгы (Берингов проливте (169°0’ з. д.), Чукотский АО-тыҥ јеринде), эҥ ле кӱнчыгыш материковый точка — Дежнёвтыҥ мызы (Чукотский јарымортолыкта (169°39’ з. д.). Россияныҥ эҥ ле тӱштӱк границазы Дагестан ла Азербайджанныҥ ортозында, Базардюзю, Киченсувтаҥ тӱштӱк-кӱнбадышта (41°11’ с. ш.). Кӱнбадыш јанында эҥ ле кырында точка Калининград областьта, Балтийский косада Гданьский заливте Балтий талайда (19°38’ в. д.). Россияныҥ јери кӱнчыгыштаҥ кӱнбадышка јетире 10 муҥ км, тӱндӱктеҥ тӱштӱкке — 4 муҥ км ажыра.

Гран-кыйулары

Россияла кыйулажып турган ороондор (ајару: курсивле бӱдӱмјилебеген ле јарымдай бӱдӱмјилеген ороондор бичилген):

Јерде ле јарымдай талайда кыйулар

Норвегия, Литва, Польша, Грузия (Абхазияла кожо), Азербайджан, Абхазия.

Јаҥыс ла јерде кыйулар

Латвия, Белорусия, Китай, Монголия, Тӱштӱк Осетия, Грузияныҥ маанызы (Абхазияла кожо).

Јаҥыс ла талайда кыйулар

США.

Геологиязы

Россияныҥ Европей јанында Кӱнчыгыш-Европей платформа јадат. Оныҥ тӧзинде магматический ле метаморфический породалар докембрий ӧйдиҥ. Уралдыҥ кырлары ла Энесай сууныҥ ортозында јаҥы Кӱнбадыш-Сибирский платформа јадат. Энесай сууныҥ кӱнчыгыжында јебрен Сибир платформа Лена сууга јетире јадат, оноҥ, Орто-Сибир плоскогорьеге кирет. Платформалардыҥ кырларында нефть, ар-бӱткен газ, ташкӧмӱр бар. Россияныҥ кыпталчыкту јерине Балтийский щит, Урал, Алтай, Урало-Монгольский складчатый пояс, эпипалеозойский складчатый пояс, Тихоокеанский складчатый поястыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш бӧлӱги ле Средиземноморский складчатый поястыҥ јаан эмес бӧлӱги кирет. Самые высокие горы Кавказтыҥ эҥ ле бийик кырлары эмеш јаҥы складчатый областьтарга кирет. Складчатый областьтарда металлический рудалардыҥ јаан јерлери болот.

Андома-кыр, Онеж кӧлдиҥ јарадында геологический кереес, Вытегры каланыҥ 30 км јанында

Сибирский платформа эпиархейский ӧйдиҥ. Сибирский платформаныҥ кабында (чехлы) РФ-да ташкӧмӱрдиҥ сӱреен јаан байлыгы јадат, таш ла калийный тустардыҥ, нефтьтиҥ ле газгазтыҥ, трапповый интрузияларлу — медно-никелевый месторождениелер Норильскта, кимберлитовый трубкалу — алмазтар.

Тайга, Красноярский край

Урало-Монгольский эпипалеозойский складчатый пояста, 2 јебрен платформа бӧлӱп турган, Рифей (геохронологический периодтогы ӧй), Байкальский складчатость, салаирский, Каледонский складчатость ло Герцинский складчатость. Енисей-Саяно-Байкальский область рифейский ле байкальский складчатостьтор Сибирский платформаны айландыра турат. Кӱнчыгыш-Европейской платформаны кууй Предуральский краевой прогиб јадат, ондо тӱндӱк јанында пермский ташкӧмӱрдиҥ канча кат месторождениелери ле калийный тустар (соли) прогибтиҥ орто бӧлӱгинде бар (см. Урал).

Тихоокеанский складчатый пояс РФ-ныҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јаказында, ондо јебрен дорифей массивтер, мезозой ло кайнозой складчатостьтор ло эмдиги ӧйдиҥ тектонически активный зоналары. Ӱстӱги-Чукотский областьта алтынду месторождениелер бар, юрский ле нижнемеловой гранитный интрузияларлу, онойдо ок олово, вольфрам ла ртуть. Ташкӧмӱрдиҥ јаан каталчыктары Предверхоянский прогибте ле Зырянский впадинада.

Кӱнбадыш-Камчатский складчатый система ӱстӱги мелдиҥ териген геосинклинальный комплекси болот, ол который гранит-гнейсовый ла сланцево-базитовый фундаментке јадып алган, складчатостьтыҥ кийнинеҥ палеоген-неогеновый породаларла бӧктӧдип салган. Кӱнчыгыш зона вулкандарла темдектелген (вулканизм) (28 иштеп турган вулкан).

Курильский ортолыктар (дуга), Јаан ла Кичинек грядалардаҥ турат, 39 иштеп турган вулкан, меловой ло и четвертичный вулканогенно-осадочный ла вулканогенный образованиелерлӱ. Дуга оок јаҥы тал-туура грабендерле бӧлӱнген, алды јанында Кӱнчыгыш-Камчаткада чылап, глубоководный жёлоб барат.

Сахалинский кайнозойский складчатый область Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш зоналарга Центрально-Сахалинский грабеньле бӧлӱнет. Тӱндӱк-Сахалинский впадинада нефть ле газтыҥ месторождениелери, ташкӧмӱр база бар.

Рельефы

70 %-теҥ кӧп јер Россияда тӱс јер (равнина, низменность). Ороонныҥ кӱнбадыш јаны элбек Кӱнчыгыш-Европей равнинада, Прикаспийский ле о.ӧ. низменностьтор ло возвышенностьтор (Валдайский возвышенность, Среднерусский возвышенность ло о.ӧ.). Уралдыҥ меридианла чӧйилген кырлары Кӱнчыгыш-Европей равнинаны ла Кӱнбадыш-Сибир низменностьты бӧлийт. Оныҥ кӱнчыгыш јанында Среднесибирский плоскогорье кезик јери кырлу (горными массивами), араайынаҥ Центрально-Якутский низменность боло берет.

Тӱштӱк ле кӱнчыгыш јаны ороонныҥ кӧпјандай кырларлу. Тӱштӱктиҥ торт алдында Европей јанында Јаан Кавказтыҥ тӱндӱк сындары чӧйилет (мында Россияныҥ эҥ бийик туузы Эльбрус, 5642 м), Сибирдиҥ тӱштӱк јанында — Алтайдыҥ туулары, Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш Саянныҥ туулары, Становое нагорье ле о.ӧ. сын-тайгалар. Сибирдиҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейи ле Дальний Востокто тыҥ бийик эмес сын-тайгалар: Сихотэ-Алинь, Верхоянский хребет, Хребет Черского ло о.ӧ. Јарымортолык Камчатка (Евразияныҥ эҥ бийик Ключевская Сопка деп вулканы мында, 4750 м) ла Курильский ортолыктар јака кӱнчыгышта вулкандардыҥ јери. Олордыҥ тоозы мында 200 кире, 50-и иштеп турган.

Суулары

Россия — суула бай ороон. Телекейде кӧп тус јок суулу (пресная вода) ороон. Россияныҥ јериниҥ 12,4 % суула бӱркелген, 84 %-ти Уралдаҥ кӱнчыгыштай. Суу ээлемде кӧп саба производственный тузаланыш.

Эҥ јаан тус јок кӧл Байкал ороонныҥ кӱнчыгыш јанында, (31 700 км² кире), планетаныҥ эҥ тереҥ кӧли (1642 м).

Јаан суулары

Файл:Lena River (near Yakutsk, Siberia, Russia) 1 (21473479995).jpg
Лена суу
Энесай суу

Россияныҥ 10 суузы, узуны ла бассейнниҥ текши кеми[34].

Россияныҥ јаан суулары
Ады Узуны, км Бассейнниҥ текши кеми, км²
Лена 4 400 2 490 000
Эрчиш (орус. Иртыш) 4 248 1 643 000
Оп (орус. Обь ) 3 650 2 990 000
Эдил (орус. Волга) 3 530 1 360 000
Энесай (орус. Енисей) 3 487 2 580 000
Алтыгы Тунгус (орус. Нижняя Тунгуска), 2 989 473 000
Амур 2 824 1 855 000
Вилюй 2 650 454 000
Ишим (суу) 2 450 177 000
Урал (суу) 2 428 231 000

Россияныҥ јаан кӧлдӧри

Байкал кӧл
Файл:Пляжи - panoramio.jpg
Каспий талай
Россияныҥ јаан кӧлдӧри
Ады Текши кеми, км² Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиги, м Тереҥи, м
Каспий талай 371 000 −28 1025
Байкал кӧл 31 500 456 1642
Ладожский кӧл 17 703 4 225
Онежский кӧл 9 616 32 124
Таймыр кӧл 4 560 6 26
Ханка кӧл 4 190 68 10
Чудско-Псковский кӧл 3 555 30 15
Убсу-Нур 3 350 753 15
Чаны кӧл 1 990 105 12
Ак кӧл (Вологодский область) 1 290 113 20

Ар-бӱткендик тузалу байлыгы

Россия тузалу ископаемыйларыла бай, нефть кӧп региондордо бар, Тюменский областьта, Сахалинде, Башкортостанда,газ — Ямало-Ненецкий автоном округта.

Тобрагы

Россияда јер, кыртыш, тобрак зоналарла јадат. Тӱндӱк Соок теҥистиҥ ортолыктарында ла Таймырдыҥ јаказында арктический почва. Тӱштӱктей тундровый зона, ондо кислый тундровый, тыҥ оглеённый почва. Лесотундровый зонада тундровый глеевый почва, слабоподзолистый эмезе глеево-таёжно-мерзлотный почва болот[35].

Россияныҥ 65 % јерин агаш бӱркейт. Тӱндӱктей јериниҥ тобрагы подзолистый, Энесайдаҥ кӱнчыгыштай таёжно-мерзлотный тобрак болот. Тайга подзонада (анчада кӱнбадыш Сибирде) састар кӧп, агаштарлу да јер састалган болот. Кӱнчыгыш-Европей равнинада тайганаҥ тӱштӱктей тобрак дерново-подзолистый болот[35].

Тӱштӱктей јаткан агаштучӧл зонада тобрак боро(серые лесные почвы). Чӧл зонада кара тобрак — особо плодородные чернозёмы (гумуса), караҥуй-каштан почва. Оноҥ тӱштӱктей Прикаспий низменностьто — куру чӧл участокто јарык-каштан ла бурый почва, солончактар база туштайт[35].

Российский јердиҥ 70 % кӧби — «зона рискованного земледелия». Бу ла ӧйдӧ телекей ичиниҥ бастыра продуктивный пахотный јериниҥ 9 %-и Россияда, телекейдиҥ 50 %-теҥ артык чернозёмы база Россияда.

Климады

Россияныҥ јери Евразияныҥ тӱндӱк јанында учун (ороонныҥ јери 50° с. ш. тӱндӱктей), ол арктический, субарктический, умеренный ла субтропический климатический поястарда јадат. Јериниҥ кӧп јаны умеренный пояста. Климадыныҥ јӱзӱн башказы рельефтеҥ ле теҥиске јуугы ла ыраагынаҥ камаанду болот.

Широтный зональность тӱс јерде (равнина) лапту јакшы кӧрӱнет. Ар-бӱткендик зоналар ороонныҥ европей јанында тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар солунып барат: арктический пустынялар, тундра, лесотундра, тайга, колый агаш, агаштучӧл, чӧл, куручӧл. Кӱнчыгыштай климат там ла континентал болуп барадат, природный зоналардыҥ тоозы бир широтный интервалда кезем астайт.

Чаган айдыҥ орто температуразы, башка региондордо, +6 ала −50 °C јетире кубулат, јаан изӱ айда 1 ала 25 °C јетире; јут-чык јыл туркунына 150 ала 2000 мм јетире. Россияда мӧҥкӱлик тошту јер (тӱндӱк европей јанында, Сибирде ле Ыраак Кӱнчыгышта) 65 %.

Эмдиги Россияныҥ јеринде эҥ ле бийик температура +45,4 °C Утта јуртта (Калмыкияда) темдектелген[36], 2010 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 12-чи кӱнинде кемјилген. Эҥ јабыс температураны Оймякондо академик Обручев Сергей Владимирович 1924 јылдыҥ кыжында −71,2 °C темдектеген[37], оноҥ до јабяс температуралар темдектелген болгон. Максимальная разница температур: 116,6 °C, бу кӧргӱзӱ аайынча телекейде Россия баштапкы јерде.


Россияныҥ климады
Кӧргӱзӱ чаг кочк тулаа канд кӱӱк кизӱ јизӱ кур сыг ӱлӱ кӱч јаҥ
Ӱстӱги бажы, °C 22,2 23,8 30,3 34,0 37,7 43,2 45,4 43,5 41,5 33,7 29,1 25,0
Сыраҥай јабыс, °C −71,2 −64,4 −60,6 −46,4 −28,9 −9,7 −9,3 −17,1 −25,3 −47,6 −58,5 −62,8
Кайдаҥ алынган: «Погода и климат», Орто температура ла орто јут-чык


Аҥ-куштары ла ӧзӱмдери

Амурдыҥ тигры. Кызыл бичикте
Бурыл айу

Россияда 320 бӱдӱм млекопитающий, 700-теҥ артык бӱдӱмдӱ — куш, 50-неҥ артык — рептилия, 670-ге шыку бӱдӱм балык, 100 000 — курт-коҥыс ла 10 000 јӧргӧмӧш[38]. Кӧп саба јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдер (биоразнообразие) Россияныҥ тӱштӱк Европей јанында (анчада ла Кавказта), Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тӱштӱгинде ле Сибирдиҥ тӱштӱк кырларында[39].

Арктический ле тундровый зонада ак айу, бӧрӱ, ак тӱлкӱ, ак-кийик, овцебык, јуҥма, койон, сыгырган, лемминг, тюлень, морж, тӱндӱк ӱкӱ јӱрет.

Тайгада боро айу, бӧрӱ, шӱлӱзӱн, јеекен, јоонмойын, киш, колонок, камду, булан, тооргы, бобр, койон, кӧрӱк, тийиҥ, летяга, лемминг, агаштыҥ чычканы, боро чычкан, белозубка, јылан, ылаачын, чай, сымда, кӱртӱк, томуртка, тарал, тайганыҥ мухоловказы. Колышкан ла јалбак бӱрлӱ агаштардыҥ аразында тӱлкӱ, јараа, момон, зубр, какай, аҥ, элик, суузар, кӧп тӧӧлу куштар, келескендер, борсык, јылан, тегин медянка. Кавказ региондо леопард, гиена, енот-полоскун, перевязка, тур, серна ла кӧп тоолу рептилиялар. Ыраак Кӱнчыгыштыҥ агаш-аразында гималай айу, амурский тигр, амурский лесной кот, харза, чоокыр аҥ, восточный горал јӱрет.

Чӧлдӧрдӧ хомяк, цокора, ӧркӧ, тарбаган, чычкан. Сайгактар кӧп, борсык, тӱлкӱ, чӧлдиҥ јаан куштары дрофа, турна, стрепет јӱрет. Куру чӧлдӧ джейран, шакал, барханный кот, кӧп тоолу чычкандар[40].

Бӧлӱктери

Россияда бир канча географический пояс бар, климадыныҥ јылузыла аҥыланат, ичинде внутри которых выделяют ар-бӱткендик (ландшафтный) зоналар. Олор зональный ландшафттардаҥ турат. Темдектезе, подтайга деп зонада кӧби подтаёжный тип ландшафттыҥ, је ортозынаҥ широколиственнолесный ла ӧскӧ дӧ ландшафттар туштайт.

  • Арктический пояс. Зона ла подзонлар: арктический (тошту, полярнопустынный).
  • Субарктический пояс. Зона ла подзоналар: тундра (арктотундра, тегин тундра, тӱштӱк тундра), агашту тундра, лесолуговой.
  • Орто пояс (бореальные типы ландшафтов). Зона ла подзоналар: тайга (тӱндӱк, орто, тӱштӱк), подтайга.
  • Орто пояс (суббореальные типы ландшафтов). Зона ла подзоналар: широколиственные леса, лесостепь, чӧл (тегин, кургак), куру чӧл, пустыня, субсредиземноморский (предсубтропический ландшафттар).

Ландшафтный зонага бӧлӱнгенинеҥ ӧскӧ, физико-географиялык секторго бӧлӱнет, олор атмосферный циркуляцияла башкаланадылар, климадыныҥ континентальнистиле, ӧскӧ дӧ темдектериле бӧлӱнет. Секторлор, темдектезе, Кӱнчыгыш Европа, Кӱнбадыш Сибир ле о.ӧ.[41].

  • Тош

    Тош

  • Тундра

    Тундра

  • Тайга

    Тайга

  • Јалбак бӱрлӱ агаштар

    Јалбак бӱрлӱ агаштар

  • Чӧл

    Чӧл

  • Колхидада агаш аразы

    Колхидада агаш аразы

Арктический зона јаҥыс арктический ортолыктарда туштайт. Тундра ла лесотундра Россияныҥ арктический јаказында туштайт, онойдо ок Камчаткада ла тихоокеанский јакада, Чукоткада.

Тайганыҥ тӱштӱк кыйузы Псков, Ярославль, Томск, Чита ла Комсомольск-на-Амурениҥ алдыла ӧдӧт. Подтайга дегени колышкан агаштар ӧскӧн јер, Россияныҥ Европей келтейи ле Калининград область, Кӱнбадыш Сибирде ӧскӧн хвойно-мелколиственный ла берёзово-осиновый агаштар , Тӱндӱк Приморьениҥ колышкан агаштары (Самарга суу ла Анюй суу (Амурдыҥ кош суузы) ла Сахалинниҥ тӱштӱк келтейиниҥ хвойно-широколиственные леса кирет.

Широколиственный агаштардыҥ зоназына Брянский область кирет. Широколиственнолесный ландшафттар Калужский областьтаҥ ала Башкирияга јетире тӱндӱк агашту чӧлдиҥ подзоназына киретКрым, Тӱштӱк Предуралье ле Зауралье, Тӱштӱк Сибир (Омская, Новосибирская областьтар, Алтай кырай, Тыва, Тӱштӱк Забайкалье) кирип јат. Полупустыня ла пустынялар Алтыгы Волгада ла Калмыкияда туштайт. Субсредиземноморский зона јаҥыс Крымда ла Краснодарский крайда туштайт. Предсубтропический ландшафттардыҥ бӧлӱктери Дагестанда учурайт[43].

Ар-бӱткендик зональность Энесай сууныҥ кӱнбадыш јанында чокым кӧрӱнет, Энесайдыҥ кӱнчыгыш келтейинде зональность (рельефтиҥ аҥылузы ла кезем континентал климат учун) јазап билдирбейт. Ороонныҥ кӧп јеринде кырлар бар учун, кӧп райондор высотная поясностько база бӧлӱнет[44].

Ӧзӱмдери

Россияда бар ӧзӱмдер 24 700 бӱдӱм, олордыҥ кайда да 11 400 бӱдӱми — сосудистый ӧзӱмдер, 1137 — јеҥеске кеберлежи (мохообразные), 9000 — сууныҥ ӧзӱмдери (водоросли), 3000 — лишайниктер ле 159 — папоротниктер. Кавказ анчада ла јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥниҥ бӱдӱмиле бай (6000), Ыраак Кӱнчыгыш база (4300)[45], Сибирдиҥ арктикалык ортолыктары ӧзӱм јанынаҥ јокту (100—150)[46].

Флористический районирование аайынча, Россияныҥ ӧзӱмдери бир канча областька бӧлӱнет[47].

  • Циркумбореальная область. Јакалай јер (провинциялар): арктический, тӧсевропейский (Санкт-Петербург, Калининград), эвксинский (Сочи — Туапсе), кавказский, кӱнчыгышевропейский, тӱндӱкевропейский, кӱнбадышсибирский, алтай-саянский, ортосибирский, забайкальский, тӱндӱк-кӱнчыгышсибирский, охотско-камчатский (провинция, јакалай јер).
  • Кӱнчыгышазиат область. Провинциялар: маньчжурский (Амур ла Приморьениҥ бассейни), сахалино-хоккайдский.
  • Средиземноморский область. Провинция: крымско-новороссийский.
  • Ирано-туран область. Провинциялар: туранский (Алтыгы Волга], Калмыкия), джунгаро-тяньшаньский (Алтайдыҥ тӱштӱги).

Россияныҥ агаш-тажы 45,4 %, текши јери 796,2 млн га[48]. Јаан телкем јерде, башка-башка ар-бӱткендик зоналарда аҥ-куш ла ӧзӱмдер сӱреен байлык. Јакалай Тӱндӱктиҥ арктикалык куру чӧлдӧринде пустынях јеҥес, полярный мак, лютик ӧзӧт. Тундрада олорго карликовый кайыҥ, тал, ольха кожулат. Тайгада: чиби, 6ойгон, мӧш, карагай, тыт ӧзӧт. Аралдарда (подлесок) черника, багульник, жимолость, шиповник, смородина ла о.ӧ. Тӱштӱктей хвойно-широколиственный ла широколиственный агаш-аразы болот, мында чиби, карагай, эрмен, липа, ясень, вяз, клен, граб, вишня, лещина, жимолость, бересклет, шиповник, бороҥот, калина, бузина, спирея. Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тӱштӱк јанында тис, маньчжурский кузук, амурский бархат, дзельква, калопанакс, аралия, шелковица, сирень, амурская маакия, рододендрон, магнолия, гортензия, элеутерококк, вейгела, виноград, китайский лимонник, актинидия, древогубец, дольчатая пуэрария, схизофрагмала о.ӧ. Лесостепной ло чӧл јанында агаштар (байрачные леса) ӧлӧҥдӧр злак деп билениҥ (семейство), бобовый, астровый, гвоздичный, гречишный ла о.ӧ. Кавказта ла и Крымда айдылган европей породаларла кожо ягодный тис, арчын (можжевельник), восточный бук], посевной каштан, Грецкий кузук, лапина, инжир, кавказская хурма, облепиха, туполистная фисташка, сумах, чёрная шелковица, земляничный агаш, вечнозелёный самшит, падуб, священный витекс, рододендрон, чубушник, миндаль, лавровишня, колхидская клекачка, ладанник, лесной виноград, плющ, сассапариль, греческий обвойник, ломонос, обыкновенный хмель туштайт[49].

Россияда 41 национальный парк ла 103 Корулу јер (заповедник) бар.

Россияда XXI чакта агаш астаганы (вырубка) курч сурак болуп јат. 2000 ала 2013 јылга јетире 36,5 млн га агаш кезилген. Агаш-аразыныҥ 20,3 млн гектарга јери астаган (телекейде 1-кы јер)WWF, ороон јылдыҥ ла бир миллиард доллар јылыйтат[52]. Кыра салган јерлер чачылып, агашла туй ӧзӧт.

Тӱӱкизи

Тергеелери

Россияныҥ муҥјылдыгына кереес, Улу Новгород

Российский Федерацияныҥ окылу Јаҥы (официальная власть) уулалып кӧчӱп келген деп билимчилер айдат (преемственность), 862 јылдаҥ ала («призвания варягов» ло «Повесть временных лет» бичилген ӧйди алза)[53][54]. Јебренорус тергее, Киевская Русь (862 — XIII, башка кӧрӱм бар).

  • 882 јылга јетире — Великий Новгород, оноҥ Киев.
  • орус княжестволор (XII чактыҥ ортозы — XVI чактыҥ бажы).
  • государство (XV чактыҥ учы — ӱлӱрген айдыҥ 22 кӱни (кӱчӱрген айдыҥ 2 кӱни) 1721; ала чаган айдыҥ 16 кӱни 1547 јыл — Великое княжество Московское, оноҥ — орус каандык).
  • Арасей империя (ӱлӱрген айдыҥ 22 кӱни (кӱчӱрген айдыҥ 2 кӱни) 1721 — 1 (14) сыгын айдыҥ 1917).
  • Тӧс калазы 1728 јылдаҥ ала — Санкт-Петербург, 1728—1732 јылдарда — Москва, 1732 јылдаҥ ала — Санкт-Петербург (18 (31) куран айдыҥ 1914 јылдаҥ ала Петроград).
  • Российская республика боло берген (Удурум Башкаруныҥ Јӧбиле1 (14) 1917 јылдыҥ сыгын айыныҥ 14-чи кӱнинде болгон Текшироссиялык учредительный собраниеге јетире).
  • тӧс кала — Петроград.
  • Российское государство (1918—1920) (Уфада Госсовещанииеде Акт аайынча јарлалган, 1918 јылдыҥ сыгын айыныҥ 23-чи кӱнинде. 1920 јылдыҥ чаган айыныҥ 5-чи кӱнине јетире болгон, Ак Кыймыгуныҥ тергеези, граждан јууныҥ ӧйи.
  • Российская Советская Федеративная Социалистическая РеспубликаӰлекер:СС2 депутаттардыҥ Совединиҥ II Всероссийский съездиниҥ јӧби аайынча) јарлалган. 1922 ала 1991 јылга јетире — СССР-дыҥ союзный республиказы. 1917—1918 јылдарда Российский Советский Республика деп адалган. 1918—1936 — Российский Социалистический Федеративный Советский Республика болгон.
  • тӧс кала — Петроград, 1918 јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнинеҥ ала — Москва.
  • Союз Советских Социалистических Республик (30.12.1922 — 26.12.1991).
  • тӧс кала — Москва.
  • тӧс кала — Москва.

Россия Федерацияныҥ окылу туружыла, Российский государство, Российский республика, РСФСР, СССР ла Россия Федерация — эл-јондор, тергеелер ортодо колбуларда бу бир ле тергее, международный правоныҥ субъекты, јоголбой улай ла болгон[57][58].

Российская Федерация СССР-дыҥ правопреемниги, СССР — Россия Федерациянаҥ озо болгон тергее. СНГ-ныҥ јӧбиле Россия Федерацияны тергее болуп, СССР-ды слыган, Россия Федерация ООН-до Совет Безопасностиде СССР-тыҥ ордына деп, ядерный держава деп јӧптӧлгӧн (Договор аайынча ядер-јуу-јепселди таркатпас, 1968 јыл).

Славяндардыҥ кӧчкӧни

V чакта н. э. тӱндӱк Польшаныҥ јеринеҥ кӱнчыгыш Прибалтика ажыра эмдиги Россияныҥ јерине славяндар — кривичтердиҥ угы-тӧзинеҥ келгендер[59]. Бу ӧйдӧҥ ала славяндпр тӱндӱк јаар кӧчип баштаган, Илмен кӧлгӧ јетире, оноҥ кӱнчыгыш јаар, Волго-Окский междуречьеге јетире[60]. VI—VIII чактарда славян уктулар Русский равнинада јайылып, кӱнчыгыш јерлерди ээлеген, Моравский Подунавьяга кӧчкӱнтип келген, бу айалга славяндардыҥ биригерине, јебрен орус народность бӱдерине салтарын јетирген[61]. XIV чакка јетире славяндар тӱндӱк-кӱнчыгышка кӧчкӱп («Славянская колонизация Северо-Восточной Руси») бир канча миграционный толкуларла кривичтер ле словендерге келген, оыҥ кийнинде Тӱштшк Руська кӧчкинтиген.

Јебрен орус тергее

Русьты крестке тӱжӱргени

Јебренорус тергеени тӧзӧгӧнин јарлу варяжский князь Рюриктиҥ адыла колбойдылар862 году на княжение союзом восточно-славянских и финно-угорских племён[63]. Рюриктиҥ тергеези тӱштӱк Приладожье (Старая Ладога], Великий Новгород) ло Волганыҥ ӱсти јаны (Белоозеро, Ростов). Эл-јоны славяндар (словене ле кривичи), финно-угорлордо (весь, меря, чудь деп уктар болгон), варягтар јуучыл-аристократтар болгон.

882 јылда Рюриктиҥ кийнинде јаҥда турган новгородский князь Вещий Олег бар јерлерине тӱштӱк јаныныҥ кӱнчыгыш славяндарын кожуп алган, Киевти тӧс калазы эткенВизантию, добившись от неё крупной дани и льгот русским купцам[65].

Тӱӱкиде Јебренорус тергее табылганы тӱндӱк ле тӱштӱк тӧс јерлер Рюриковичтердиҥ јаҥы ажыра бириккениниле колбулу[66].

Тергеени тӱштӱк јаны јаар јаанатканы Хазария деп улу каандыкла удурлажарга келишкен, тӧс јери Эдил сууныҥ оозында болгон. Князь Святослав 965 јылда хазарларды јеҥген. Јуулажып, дипломатикалык албаданыш эдип Киев башкару јаҥы тергееге кӱнчыгышславян, онойдо ок финно-угор, балт, тӱрк-ирантилдӱлердиҥ јерлерин бойындийине кожуп алган[67]. Бу ла ӧйдӧ славян колонизация Волго-Окский междуречьеде болуп јат. Јебрен Русь Европада јаан деген тергее боло берген, Кӱнчыгыш Европада, Кара талайдыҥ регионында ла Византий империяда башкарарга тартышкан.

Князь Владимире Святославич тушта 988 јылда Русь христианствого киргенЯрослав Мудрый утвердил первый общегосударственный свод законов — Русскую Правду[69]. 1132 јылда киевский князь Мстислав Владимирович Великий божогон кийнинде, Киевский Русь деп тергее јайрадылып бӧлӱнген: Новгородская земля, Владимиро-Суздальское княжество, Волынское княжество, Черниговское княжество, Рязанское княжество, Полоцкое княжество ло о.ӧ.. Киев учун тыҥ деген княжеский ӱйелер бой-бойыла тартышкан, Киевтиҥ јери Рюриковичтердиҥ јаба энчизи болгон. Јебренорус тергее бойыныҥ ӧйине јетире тыҥ государственный аппаратту болгон[70].

Орус јерлердиҥ бӧлӱктери. Монгол-татар иго

Владимир калада Успенский собор, XII век
Князь Александр Невский

Тӱндӱк-кӱнчыгыш Русьта XII чактыҥ ортозынаҥ Владимиро-Суздальский княжество тыҥып чыккан, оныҥ башкарузы Киев ле Новгород учун јуулашкан, је бойлоры Владимирде ле артатан, бу кала јаҥы орус тӧс јер боло берген. База јаан княжествамолор Черниговский, Галицко-Волынский ле Смоленский княжество болгон.

1237—1240 јылдарда кӧп саба орус јерлерди (Монгольское нашествие на Русь) Батый каанныҥ монгол черӱлери чаксыраткан. Владимир, Рязань, Киев, Чернигов, Переяславль, Галич ле о.ӧ. кӧп јебренорус калалар быстырткан, тӱштӱк јанында јаткан улус кӧчӱп баштаган[71]. Орус княжестволор Золотой Ордага калан тӧлӧгӧн, Золотой Орданыҥ каандары князьтарга бойыныҥ јерин башкарзын деп јӧп беретендер. Бу ӧй тӱӱкиде «монголо-татарское иго» деп айдылган[72]. Новгородский јерлер XIII чакта шведтерле, крестоносцы-рыцарьларла Кӱнчыгыш Прибалтика учун јуулашкан. Новгородский вече тургускан князь Александр Ярославич Невский 1240 јылда Нева сууныҥ јанына токтогон швед отрядтарды оодо соккон, оноҥ 1242 јылда (Ледовое побоище) ливонский рыцарьларды тошто оодо соккон[73][74][75].

XIII чактыҥ учынаҥ ала орус княжестволор арайынаҥ јаҥы тӧс јерлер тӧзӧп баштаган — Великое княжество Московское ле Великое княжество Тверское[76]. Москваныҥ князьтаны владимирский великий княжение учун Федорчуков ратьты јеҥген, Алтын Орданыҥ берип турган јарлыгы учун. Улу князь Владимирский Тӱндӱк-кӱнчыгыш Русь ла Новгородтыҥ ӱстӱги башкараачызы болуп, оноҥ каланды јууп турган болгон[77]. Князь Дмитрия Донскойдыҥ башкарузы тушта Алтын Ордага баштапкы тыҥ табарулар эдилген, 1363 јылдаҥ ала владимирский улу княжение учун јарлык јаҥыс ла «московский тураныҥ» князьтарына берилетен.

Арасейдиҥ бирлик болгоны

Баштапкы орус каан Иван IV Грозный. Изображение из "Царского Титулярника", 1672 год
Иван III. Изображение из "Царского Титулярника", 1672 год



Иван Васильевич (Иван III) тушта Московский Кремль ле Успенский собор тудулган. Орда бой бойыныҥ ортозында јуулажып, бирлиги уйадаган (XV чак) Крымда ханство, Астраханда ханство, Сибирде ханствого бӧлинген. Князь Василий III орус јерлерди бириктирип, Улу Литовский княжестволо, Казанский ханстволо јуулашкан, бу ӧйдӧ Русьта кӧп туралар тудулган.

Иван Грозный каанныҥ титулын алып[81], јаргыда ла тергее башкарар системада, јуучыл керектерде бир канча реформалар ӧткӱрген. Оныҥ башкарузы тушта Орус тергеениҥ јери эки катапка јаанай берген. Иван Грозныйдыҥ башкарузыныҥ учы јаар Ливонский јууда јеҥдиртип, чала уйадаган, бу ӧйдӧ опричнинаны кийдирген. XVII чактыҥ бажында Россияда Смутное время башталган, јондык ополчение јуулып, польский табараачыларды сӱрген, каанныҥ јерине Романовтордыҥ династиязы турганкочкор айдыҥ 21 кӱни (тулаан айдыҥ 3 кӱни) 1613 јылда.

Арасей империя

Суриков Василий Иванович. «Суворов Альпыны ашканы (јурук)»
Баштапкы орус император — Улу Пётр I

Пётр I каан тергеениҥ ич ле тыш политиказында кезем радикал реформалар ӧткӱрген. Петр I тушта Россия, Тӱндӱк јууныҥ кийнинде, 1721 јылда, империея боло берген. Петр I Санкт-Петербургты, тергеениҥ тӧс калазын туткан.


Петр I божогон кийнинеҥ јаҥ учун тартыжу (Екатерина II келерде, бу тартыжу токтогон. Екатеринаныҥ јаҥда турган ӧйин «просвещённый абсолютизм» деп адаган, Россия кӱнбадышта, тӱштӱкте јаан јерлерди бойына кошкон, Турцияны јеҥген, Речь Посполитаны бӧлий соккон, Россияга јебренорус јерлер кожулган, онойдо ок Кара талайдыҥ тӱндӱк јаны ла Крым.

1812 јылда России Францияла јуулажарда, Наполеон Бонапарттыҥ черӱзин јоголткон. 1814 јылда орус черӱ союзниктериле кожо Парижке кирген.

XIX чактыҥ баштапкы јарымында бу ӧй телекейлик культураныҥ тӱӱкизине орус литература ла классикалык кӱӱниҥ алтын чагы деп кирген(орус. золотой век русской литературы и русской классической музыки. ).

1860—1870-јј. император Александр II «улу реформалар» эдет, 1861 јылда «крепостное право» јоголгон. XIX чактыҥ ортозынаҥ ороондо революционный кыймыгу тыҥыган. 1905 јылда Баштапкы орус революция болгон. Россияда Государственная дума Российской империи, парламент тудулган. 1914 јылда Россия Баштапкы телекейлик јууга кирет. 1917 јылда Февральский революция болордо, император Николай II престолдоҥ мойношкон, Јаҥ Удурум Башкаруга кӧчкӧн, ороонды республика деп јарлаган.

Совет ӧй

В. И. Ленин ле И. В. Сталин