Уфа
Башкортостанныҥ тӧс калазы Республикан учурлу кала | |||||
Уфа | |||||
---|---|---|---|---|---|
орус. Уфа, башкирлеп Өфө | |||||
|
|||||
54°44′ с. ш. 55°58′ в. д.HGЯO | |||||
Эл-тергее | Россия | ||||
Статус | Республиканыҥ тӧс калазы | ||||
Федерацияныҥ субъекты | Башкортостан Республика | ||||
Каланыҥ округы | Уфа кала | ||||
Ич бӧлӱк | 7 каланыҥ аймактары | ||||
Администрацияныҥ башкараачылары | Сергей Николаевич Греков | ||||
Тӱӱкизи ле географиязы | |||||
Тӧзӧлгӧн јылы | 1574 јыл | ||||
Баштапкы ады чыккан | 1367 јыл [1] | ||||
Кала ала | 1586 јыл | ||||
Башкортостанныҥ тӧс калазы ала | 1922 јыл | ||||
Текши јери | 708[2] или 715[3] км² | ||||
Бийиги | 212,2 м | ||||
Ойдиҥ поязы | UTC+5:00[d] | ||||
Эл-јонныҥ тоозы | |||||
Эл-јонныҥ тоозы | ↘1 125 933[4] кижи (2021) | ||||
Ныктазы | 1590,46 кж./км² | ||||
Агломерация | Уфимский (↗1 454 053 человека)[5][6] | ||||
Ук-калыктар | орустар, украиндер ле о.ӧ. | ||||
Конфессиялар | мусульмандар (сунниттер) православие | ||||
Катойконим | уфи́мецтер, уфи́мец, уфи́мка | ||||
Окылу тил | орус тил и Башкир тил | ||||
Тоолорлу идентификаторлор | |||||
Телефонныҥ коды | +7 347 | ||||
Почтаныҥ индекси | 450000—450999 | ||||
АТТК-ныҥ коды | 80401 | ||||
МТТК-ныҥ коды | 80701000001 | ||||
Оноҥ до ӧскӧзи | |||||
Награды |
Ӱлекер:Калыктар ортодо најылыктыҥ ордени Город трудовой доблести Иштиҥ ат-нерези ле магыныҥ калазы |
||||
|
|||||
уфа.рф (орус.) (баш.) (англ.) |
|||||
|
|||||
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа |
Уфа (2020)[9]. Уфа каланыҥ округы деп муниципал тӧзӧлмӧ, каланыҥ округы (Россия) деп статусту. Уфимский агломерацияныҥ тӧс јери. Россия Федерацияда јаан экономикалык, культуралык ла билимдик тӧс јерлердиҥ тоозына кирет[10]. Уфимский провинцияныҥ, Уфимский наместничествоныҥ, Уфимский ле Симбирский генерал-губернаторствоныҥ, Уфимский губернияныҥ, Уфимский областьтыҥ (Арасей империяныҥ), Уфимский уездтиҥ тӱӱкилик тӧс јери (1586—1708)[11][12].
Уфимский јарымортолыкта, Белая (Каманыҥ кош суузы) ла Уфа суулардыҥ коолында турат.
Этимологиязы
Каланыҥ ады кайдаҥ келген деп бир канча бодоштыру (версия) бар:
- « Оренбург губернияныҥ топографиязы» (1755 ј.) Рычков П. И. бичиген Уфа деп ат калага јаҥы берилген эмес, озодо мында јаткан каандардыҥ (орус. ханы) јеринде олор адаган сӧс. Ак сууныҥ јанында кала (орус. Белая) Уфа суунаҥ эки катап јаан, Уфа деп адалар аргазы јок, Уфа суу оҥ јанынаҥ Ак сууга кирет, ӱч беристе ӱсти јанында, је ондо кандый да кижиниҥ јуртыныҥ орды јок. Ого коштой Уфа сууныҥ јарадында, беш беристе јерде јурттыҥ орды бар, ондо хандар јуртаган дежет. Айдарда ол ло јебрен јурттыҥ адыла кийнинде орустар туткан кала Уфа деп адалган. Башкирлер Уфа сууны Уфа-Идель дейдилер, ол Уфа-суу дегени, Белаяны — Ак-Идель деп адайдылар, ак суу дегени[13].
- Михаил Сомов «Оренбургский губернский ведомостиде» (1864 ј.) бичигениле упе бийик јер, тӧҥ, (орус. возвышенность), табынча уфа деп сӧс боло берген. Бу бодоштыру чынга тӱҥей не дезе каанныҥ турган јери бийик тӧҥдӧ болгон. Уфа суу озо Кара-Идель (орус. Тёмная река) деп атту болгон (эмди де кезик башкирлер ол сууны онойдо адайт) — Белая сууга кӧрӧ ӧҥин кара деп адайт. Уфа деп айтпай, кайдаҥ билер, озодо ханныҥ јуртын Туратав деп айдар эди[14].
- «Оренбург губернияныҥ памятный книжказында, 1865 јыл» мындый бодоштыру айдылат:
.«На правыхъ возвышенныхъ берегахъ Бѣлой — городъ Уфа (слово башкирское, значитъ „тёмная вода“), такъ названный издавна башкирцами»[15]
- Кузеев Р. Г., А. А. Камаловко тайанып, айдат «upe» — суу, балтий тилдерде туштайт[16].
- А. К. Матвеевтиҥ айтканыла иран тилде «ап» — суу (вода)[17].
- Тюрколог Н. К. Дмитриев ле краевед А. Н. Сергеевтиҥ бодоштырганыла каланыҥ ады «Уба» деп сӧстӧҥ барган, башкир тилде бу тӧҥ («холм»), «курган»[18][19].
- Д. Г. Киекбаев Уфа деп сӧсти Ова эмезе Ува, ва — коми тилде «суу»[20].
- Ого коштой Уфа дегени упей укту улус, башкир этноним(башкирлеп өпәй), упей сӧӧктӱлер Уфа сууны јакалай јадат.
Физико-географикалык темдектери
Уфа кала Прибельский увалисто-волнистый равнинада, Белая сууга (Каманыҥ кош суузы) Уфа суу ла Дёма суу кожулганында турат, Тӱштӱк Урал сындардаҥ 100 км кӱнбадыштай[7]. Кӧп јаны эки сууныҥ ортозында, Белая ла Уфа суулар, Уфимский јарымортолыкта. Каланыҥ ӧзӱми, тудулганы, планировказы эмдиги бӱдӱми бастыра ландшафтла тудуш. Сутолока суу Уфимский јарымортолыкты Сутолоцкий јарла кожо (овраг) Бельско-Сутолоцкий ле Сутолоцко-Уфимский бӧлӱктер эдип јат[21]. Каланыҥ текши јери 708[2] или 715[3] км², каланыҥ кыйуларыныҥ узуны — 232 км[22]. Уфа — јонныҥ ныктазы јанынаҥ (по критерию плотности населения) Россияныҥ миллионер-калаларыныҥ ортодо эҥ ле јайым, телкем кала, Россияныҥ (текши јери 100 квадрат километрдеҥ јаан) калалары ортодо бежинчи јерде, онойдо ок јериниҥ чӧйилгениле (протяжённость)[23][24].
Уфа јаан городторго јетире (кӧндӱре/кӧӧлик јолдорло)[25] | ||||
---|---|---|---|---|
ТД-КБ | Ижевск 390 км Киров (Кировский область) 780 км |
Пермь ~ 522 км Сыктывкар ~ 1204 км |
Екатеринбург 550 км Тюмень 810 км |
ТД-КЧ |
КБ | Москва 1315 км Казань 529 км Самара 460 км Нижнекамск 331 км |
Челябинск 420 км Омск 1350 км |
КЧ | |
ТШ-КБ | Саратов 928 км Волгоград 1310 км |
Оренбург 370 км Ташкент ~ 2226 км |
Магнитогорск 350 км Нур-Султан 1420 км |
ТШ-КЧ |
Гидрографиязы
Ак-сууныҥ (Каманыҥ кош суузы) калага тушташ јалбагы — 400 м, орто тереҥи — 1,5-5 м, суу кирӱ тужында 6-9 метрге кӧдӱрилет. Уфа сууныҥ јалбагы — 300 м, орто тереҥи — 2-2,5 м[22].
Климады
Климады орто-континентал, Екатеринбургка, эмезе Перьмге кӧрӧ климады бир канча јымжак. Орто температура: 1978—1979) −48,5 °C болгон, ӱстӱги бажы 1952 јылда — 38,6 °C. Кейдиҥ ортојылдык температуразы — 3,8 °C. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми — 418 мм (сол јаратта (Кооперативная Поляна, Затон (Уфа)) — 349 мм јетире, оҥ јараттай — јыл туркунына 550—600 мм[22][26].
Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ӱстӱги бажы, °C | 5,8 | 9,2 | 16,2 | 31,1 | 36,2 | 38,3 | 38,6 | 38,5 | 33,4 | 26,8 | 15,4 | 5 | 38,6 |
Орто бийиги, °C | −8,2 | −6,8 | 0,2 | 10,9 | 19,9 | 24,6 | 25,9 | 23,5 | 17,2 | 8,7 | −1 | −6,9 | 9 |
Орто температура, °C | −12,3 | −11,8 | −5,1 | 5,2 | 13,2 | 18,1 | 19,7 | 17,2 | 11,3 | 4,6 | −4,2 | −10,7 | 3,8 |
Ортолой јабыс, °C | −17 | −17 | −10,4 | −0,1 | 6,8 | 11,9 | 13,7 | 11,6 | 6,5 | 1,1 | −7,5 | −14,9 | −1,3 |
Сыраҥай јабыс, °C | −48,5 | −43,5 | −34,4 | −27,8 | −9,7 | −1,2 | 1,4 | −0,1 | −6,8 | −25,6 | −35,1 | −45 | −48,5 |
Јут-чыктыҥ кеми, мм | 48 | 39 | 32 | 33 | 47 | 67 | 55 | 58 | 51 | 58 | 52 | 51 | 590 |
Кайдаҥ алынган: Погода и климат |
Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Орто бийиги, °C | −10 | −9 | 0,5 | 11,6 | 20,9 | 24,5 | 26,5 | 25,1 | 18,0 | 9,5 | −0,3 | −7,3 | 9,2 |
Орто температура, °C | −13,8 | −14,7 | −4,4 | 6,4 | 14,2 | 18,3 | 20,2 | 18,7 | 12,6 | 5,5 | −2,7 | −10,5 | 4,1 |
Ортолой јабыс, °C | −17,9 | −20 | −9,3 | 0,9 | 7,3 | 12,0 | 13,8 | 12,2 | 7,2 | 1,2 | −5,3 | −14,2 | −1 |
Кайдаҥ алынган: www.weatheronline.co.uk |
Экологиязы
Ӧткӧн чактыҥ 60-чы јылдарында Уфада «Химпром» деп производственный объединениеде (эмди завод јок, чачылган) № 19-чы (хлорфеноксиуксусный гербицидтер эдетен) цехте бир канча авария болгон (2,4-Д, 2,4,5-Т ла олордыҥ тустары), побочный продукттар болгон, олордыҥ тӧс веществозы: 2,3,7,8-Тетрахлородибензодиоксин (ТХДД). Авариянаҥ улам ишмекчилер тыҥ корондолгон, хлоракнеле корондолып божогон. Цех база корондолгон, эмдиге јетире јеткерлӱ. Је, авария болгон до болзо, № 5-чи цехте 2,4,5-ТХФ-ны чыгарып турган болгон[27].
Заводтыҥ јерин корондогон ТХДД-ныҥ бӱткен кеми кайда да 200 кг болгон. Оныҥ кӧп сабазын шламонакопительдерде кӧмӱлген. Калага јаан јеткер Огромную опасность для города представляет проникновение ТХДД шламонакопительдердеҥ јердиҥ алдында (грунтовые воды) сууларла јердиҥ ӱстине чыгала, онойып корон јерге ле атмосферага јайылар аргалу.
Каланыҥ экологиязына Уфада Фенольный катастрофа јаан тӱбек экелген, 1989 јылдыҥ кӱчӱрген айынаҥ ала 1990 јылдыҥ тулаан айына јетире «Уфахимпром» деп химический заводто болгон, диоксиндерле корондолгондый ла болгон. Авариядаҥ улам Чернушка, Шугуровка, Уфа суулар коронло тыҥ киртиген. Фенолло корондолгон сууны тузаланган улустыҥ тоозы (Южный водозабор, Уфа) 672 876 кижи[28].
2015—2019 јылдарда атмосфераны киртиткен веществолордыҥ кеми таблицада[29].
2015 г. | 2016 г. | 2017 г. | 2018 г. | 2019 г. | |
---|---|---|---|---|---|
Калада бастыра, ол тоодо | 222,2 | 234,6 | 225,1 | 211,8 | 214,2 |
стационар источниктердеҥ | 140,6 | 153,0 | 143,5 | 130,2 | 175,6 |
транспорттоҥ | 81,6 | 81,6 | 81,6 | 81,6 | 38,6 |
Кӧп саба корон таркадып турган стационар источниктер — нефтеперерабатывающий промышленностьтыҥ предприятиелери — 71 % , энергетика — 4,3 %. Кӧӧлик-транспорттыҥ атмосфераны киртидип турган веществолорыныҥ бастыра јаба кеми — 22 %. Каланыҥ бир кижизине келижип турган коронду кей — 0,190 т.
Тӱӱкизи
Уфаныҥ тӱӱкизи Уфимского кремля1773—1775) . Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта СССР-да Уфа јаар промышленный предприятиелерди, билим ле ӱредӱлик учреждениелерди, улусты эвакуировать эткен.
Шибее тудардаҥ озо
Уфада озо болгон јурттарды бир канча городищелерле колбойдылар, темдектезе: Городище Уфа II, текши јери 2 га кире, IV/V-XIV чактыҥ табынтылары болгон, V—VII чактыҥ каандарыныҥ мӧҥкӱлери (Турбаслинский культура)Каталонском атласе 1375 годаГ. Меркатора. Также с городищем отождествляется город Башгирд (Башкорт)[32], XIV чактыҥ араб авторы Ибн Хальдун Алтын Орданыҥ ӧскӧ јаан деген калаларыла кожо темдектейт[33]. Француз востоковед А. Кордье связывает положение этого города на карте с местонахождением современной Уфы[34], кӱнбадыш-европей картографтар (XIV—XVI чактарда) бу каланы Уфа сууныҥ оозы јаар темдектеген[35].
XVI чакта эмдиги Уфаныҥ ордында Ногай Орданыҥ бийлериниҥ наместнигиниҥ ставказы Имэн-кала («Дубовый город»)болгонУфимской губернии XV — начала XVI веков и исторические предания башкирского народа, писал, что на территории города Уфы до прихода русских существовал большой город, простиравшийся по высокому берегу реки Белой от устья реки Уфы «вёрст на десять», в котором находилась ставка Тура-хана[36]. М. Сомов бичиген:
«Место, занимаемое Уфой, как сказано выше, давно уже заселено было башкирами…, хан которых имел здесь своё становище… Строения башкиров и даже становище хана были деревянные, отчего и не осталось никаких следов их существования, кроме курганов… Становище хана находилось на возвышенном и живописном берегу реки Уфы, которое в настоящее время называется Чёртовым городищем… Башкирцы жили в Уфе только зимой; на лето же уходили кочевать в места, удобные для пастбищ их скота… Самый город основался на том же месте, где был прежде башкирский, только ближе к рекам Сутолоке и Белой»
[14].
Шибеени тӧзӧгӧни
1573)јылда кала тударга каанга баштанган, јаҥыс ла јасак тӧлӧӧри јанынаҥ эмес, онойдо ок ӧштӱлерге удурлажарга шибее тудар керек деп бичиген. Башкир јонныҥ (юрматтар) шежеринде айдылат: Казан јаар јасак јетирерге ыраак, улу каан бойыстыҥ јериске Уфа каланы тударга јаратсын деп. Тӱштӱк-кӱнчыгыш башкирлердиҥ шежеринде калык кааннаҥ шибее тударга суранган деп айдылат. 1560 јылда[37] думный дворянин И. А. Артемьев Иван IV каанныҥ јакылтазыла башкир јерге кала-шибее тудар јерди темдектеп, Ак-сууныҥ јарадына межа ӧткӱрерге келет. Троицаныҥ кӱнинде кӱӱк айдыҥ 30 кӱни 1574 года[38] московтыҥ стрелецтериниҥ отряды Сутолока ла Ногай деп суулардыҥ јанына келип токтогон. Мында Уфа каланыҥ баштапкы тудумы кӧдӱрилген — јаан эмес Троицага учурлаган серикпе. 1574 јылда Уфимский кырларда (Троицкий холм), воевода Иван Нагойго башкарткан стрелецтердиҥ отряды Уфимский кремльды тӧзӧгӧн.
1586 јылда Уфа каланыҥ статусын алып, Уфимский уездтиҥ (1586—1708) администрациялык тӧс јери боло берген. Уфимский уезд боло берерде, бу кырайда воеводалардыҥ башкарузы боло берген (орус. воеводческая форма управления). Тӱӱкичилердиҥ темдектегениле Москва ийген баштапкы воевода — Михаил Нагой. Воевода каланыҥ тӧс администрациялык учреждениезин — Уфимский приказной избаны башкарган. Ол гарнизонный черӱни (150—200 стрельецтер) башкарган. Каланыҥ стенелери кӧдӱрилип, посад бӱдӱп (торгово-промышленный бӧлӱк шибееле тудуш), ортозында острог кремль деп адалган. Кремль тоормошторло частоколло (440 метр) туйукталган, тӱштӱк ле тӱндӱк јандарында эрмен агаштаҥ эдилген башнялар кӧдӱрилген.
Эл-јон
2008 јылдаҥ ала эл-јонныҥ тоозы кӧптӧгӧн (орус. естественный прирост населения)[39]. 2009 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде калада республиканыҥ јоныныҥ 25,4 % болгон, калаларда јаткандардыҥ 42,2 %. Ӱй улустыҥ тоозы эр улустыйына кӧрӧ кӧп (54,5 ле 45,5 %), 1000 муҥ ӱй кижиге 835 эр кижи. Иштеерге јеткелек јииттердиҥ тоозы 15,4 %, иштееерге јараар јашту улус — 65,2 %, иштеер јаштаҥ јаан јаштулар — 19,4 %. Јӱрӱмниҥ орто узуны 2016 јылда: ӱй улус — 75 јаш, эр улус — 66 јаш. Каланыҥ миллионынчы кижизи 1980 јылда куран айдыҥ 12 кӱнинде туулган, је Башкирияда башка укту кӧп калыктар јуртаган учун, бир бала эмес ӱч бала миллионынчы болгон (СССР-дыҥ кӧп калаларында јаҥжыгу аайынча) — башкир Салават Базаров, орус Пётр Сошников ло татар кызычак Гульшат Зарикова[40]. Уфа Россияда 11-чи кала-миллионер ле 21-чи СССР-да. Уфаныҥ ук-калыктары 2010 јылдыҥ Текшироссиялык тооалыжы аайынча: орустар — 48,9 %, татарлар — 28,3 %, башкирлер — 17,1 %, украиндер — 1,2 %, ӧскӧ укту улус — 4,5 %[41]. Уфаныҥ ук-калыктары орустар — 48,9 %, татарлар — 28,3 %, башкирлер — 17,1 %, украиндер — 1,2 %, ӧскӧ укту улус — 4,5 %[41].
Јыл | Эл-јонныҥ тоозы (Кижи) | ол тоодо | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
орустар | башкирлер | татарлар | украиндер | |||||
1897 | 49 275 | 42 062 | 3 151 | 2 524 | 43 | |||
1920 | 92 800 | 69 900 | 1 200 | 10 000 | 1 700 | |||
1923 | 85 300 | 64 000 | 3 600 | 12 500 | н.д. | |||
1926 | 98 537 | 74 785 | 4 632 | 14 331 | 534 | |||
1939 | 250 000 | 176 400 | 15 400 | 39 000 | 6 200 | |||
1959 | 546 878 | 355 192 | 30 321 | 115 146 | 15 131 | |||
1970 | 770 905 | 475 480 | 54 368 | 183 326 | 19 257 | |||
1979 | 976 858 | 568 504 | 92 678 | 240 881 | 25 739 | |||
1989 | 1 079 765 | 585 337 | 122 026 | 291 190 | 28 107 | |||
2002 | 1 049 479 | 530 136 | 154 928 | 294 399 | 17 772 | |||
2010 | 1 071 640 | 494 723 | 172 794 | 286 409 | 12 485 |
Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1650[42] | 1718[42] | 1811[42] | 1840[42] | 1856[43] | 1863[43] | 1865[42] | 1879[42] | 1886[42] | 1897[44] |
700 | ↗5600 | ↗9200 | ↗16 500 | ↘12 900 | ↗16 500 | ↗20 100 | ↗23 200 | ↗27 000 | ↗49 275 |
1913[42] | 1914[43] | 1916[42] | 1920[42] | 1923[42] | 1926[44] | 1931[45] | 1933[46] | 1939[47] | 1945[42] |
↗100 700 | ↘99 900 | ↗112 700 | ↘92 800 | ↘85 300 | ↗98 537 | ↗123 446 | ↗167 900 | ↗250 011 | ↗264 800 |
1956[48] | 1959[49] | 1962[43] | 1967[43] | 1968[50] | 1970[51] | 1973[43] | 1975[52] | 1976[53] | 1979[54] |
↗265 000 | ↗546 878 | ↗610 000 | ↗704 000 | ↗733 800 | ↗770 905 | ↗844 000 | ↗924 000 | →924 000 | ↗969 289 |
1982[55] | 1985[56] | 1986[53] | 1987[57] | 1989[58] | 1990[59] | 1991[53] | 1992[53] | 1993[53] | 1994[53] |
↗1 023 000 | ↗1 040 000 | ↗1 043 000 | ↗1 092 000 | ↘1 082 052 | ↗1 088 000 | ↗1 097 000 | →1 097 000 | ↘1 096 000 | ↘1 092 000 |
1995[56] | 1996[56] | 1997[60] | 1998[56] | 1999[61] | 2000[62] | 2001[56] | 2002[63] | 2003[42] | 2004[42] |
→1 092 000 | ↗1 094 000 | ↘1 082 000 | ↗1 084 000 | ↗1 088 900 | ↗1 091 200 | ↘1 088 800 | ↘1 042 437 | ↗1 043 306 | ↘1 040 623 |
2005[42] | 2006[42] | 2007[42] | 2008[42] | 2009[64] | 2010[65] | 2011[42] | 2012[66] | 2013[67] | 2014[68] |
↘1 036 026 | ↘1 029 616 | ↘1 022 575 | ↘1 021 458 | ↗1 024 842 | ↗1 062 319 | ↗1 065 602 | ↗1 072 291 | ↗1 077 719 | ↗1 096 702 |
2015[69] | 2016[70] | 2017[6] | 2018[71] | 2019[72] | 2020[73] | 2021[4] | |||
↗1 105 667 | ↗1 110 976 | ↗1 115 560 | ↗1 120 547 | ↗1 124 226 | ↗1 128 787 | ↘1 125 933 |
Билим ле ӱредӱлик
Билимниҥ ӱч тӧс јери:
- РАН-ныҥ Уфимский билим тӧс јериниҥ институттары: Институт математики с вычислительным центром УНЦ РАН, Институт физики молекул и кристаллов УНЦ РАН, Институт механики Уфимского научного центра РАН, Институт нефтехимии и катализа РАН, Институт органической химии УНЦ РАН ла о.ӧ.;
- Башкортостан Республиканыҥ билим Академиязыныҥ учреждениелери: Уфимский научно-исследовательский институт глазных болезней, научно-издательский комплекс «Башкирская энциклопедия», центр гидравлики трубопроводного транспорта, Научно-исследовательский и производственный институт биотрансплантатов и биопрепаратов «Биоплант»" ла о.ӧ.
- Таҥынаҥ компаниялардыҥ проектный ла исследовательский институттары: РН-УфаНИПИнефть, Башгипронефтехим ле о.ӧ.
Вузтар
Башкирский государственный университет | Уфимский государственный авиационный технический университет | Уфимский государственный нефтяной технический университет | Башкирский государственный медицинский университет |
8 федерал ла 1 республикан государстволык учреждение ле 3 филиал федерал государстволык бийик ӱредӱликтиҥ учреждениелери (тоозы тӧзӧлгӧниниҥ јылдарыла берилген):
- Башкирский государственный университет. 1909 јылда тӧзӧлгӧн Уфимский учительский институт;
- Башкирский государственный аграрный университет. 1930 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 23 кӱнинде Башкирский сельскохозяйственный институт болуп тӧзӧлгӧн;
- Башкирский государственный медицинский университет. 1932 јылда Башкирский медицинский институт тӧзӧлгӧн;
- Уфимский государственный авиационный технический университет 1932 јылда Рыбинскте тӧзӧлгӧн, 1941 јылда Уфа јаар эвакуацияга кӧчӱрилген;
- Уфимский государственный нефтяной технический университет. 1948 јылда Уфимский нефтяной институт тӧзӧлгӧн;
- М. Акмулланыҥ адыла адалган Башкирский государственный педагогический университет. 1967 јылда Башкирский педагогический институт тӧзӧлгӧн;
- Загир Исмагиловтыҥ адыла адалган Уфимский государственный институт искусств. 1968 јылда году как Уфимский институт искусств тӧзӧлгӧн;
- Уфимский юридический институт МВД России. 1988 јылда Уфимская высшая школа МВД СССР болуп ачылган;
- Башкирская академия государственной службы и управления при Главе Республики Башкортостан. 1991 јылда Башкирская коммерческая академия болуп тӧзӧлгӧн.
Культура ла кеендик
Уфа — Башкортостанныҥ культуралык тӧс јери[74].
Театрлар
Уфада алты государственный театр иштейт — Опера ла балеттиҥ Башкирский государственный театры, Мажит Гафуриниҥ адыла адалган Башкирский академический драманыҥ театры, Башкортостанныҥ орус академический драма театры, Мустай Каримниҥ адыла адаган Башкортостан республиканыҥ јииттериниҥ Национал театры, «Нур» деп Уфимский государственный татар театр, Наадайлардыҥ Башкирский государственный театры ла таҥынаҥ эки профессионал театр — альтернативный театр «Перспектива» ла Уфимский бастыра жанрлардыҥ классический театры. Онойдо ок Х.Ахметовтыҥ адыла адалган Башкир государственный филармония.
Библиотекалар
Иштейт[75][76] РАН-ныҥ билим тӧс јериниҥ Уфимский билим-библиотеказы[77], А.-З. Валидиниҥ адыла адалган Национал библиотека филиалдарыла[78], Республикан базовый библиотека, каланыҥ тӧс библиотеказы[79], Ш. А. Худайбердинниҥ адыла адалган калада балдардыҥ тӧс библиотеказы[80], Кӧсјоктордыҥ специальный Башкир республикан библиотеказы[81], Билим-технический библиотека УГАТУ. Ого коштой калада 25 текши ле 20 балдардыҥ библиотекалары.
Кинотеатрлар
Уфада иштеп турган кинотеатрлар[83][84]: «Родина (кинотеатр, Уфа)», «Ultra Cinema» ЦТиР «Мир», «Јымжак кинотеатр» КРК «Мегаполисте», «Кинопростор» ЦТиО «Простор», «Синема Парк» ТРК «Галерея ART», «Синема Парк» ТРК «Семьяда», «Киномакс» ТРК «Планетада», «Синема 5» ТГК «Меркурийде», «Ultra Cinema» ТКЦ «Ultra»-да, «Синема 5» ТРЦ «Акваринде». «Фурор» деп баштапкы уфимский кинотеатр алдынаҥ бери иштеген (1908 јылда ачылган, 1925 јылдаҥ ала — «Горн», 1936 јылдаҥ ала — «Салават», (зрительный залы ол ло тушта јаанадылган) — эмди офисный тура, озо бу кафе-бистро болгон «Башкирское бистро»[85], кинотеатр «Победа (кинотеатр, Уфа)».