2014 јылда TripAdvisor деп сайттыҥ јорыкташ керегинде рейтингинде Татарстаныҥ тӧс калазы бийик ӧзӱмдӱ туризм учун телекейде 8-чи ле Европада 3-чи јерде болгон[7][8].
2017—2018 јылдарда Airbnb-тыҥ рейтингинде Казан Россияныҥ туристтерге эҥ јарап турган калаларыныҥ ортодо 3-чи јер алган[9].
Казанныҥ ады кайдаҥ табылганы керегинде бир канча версиялар ла соојындар бар[11]. Булгарлардыҥ камы от јокко казан кайнаар јерге кала тутсын деп айткан. Оныҥ учун каланы Какай кӧлдиҥ (орус.озеро Кабан) јанында туткан. Мынаҥ ла Казан каланыҥ ады татар тилдеҥ орус.«котёл». Ӧскӧ версиялар каланыҥ адын ландшафтла колбойт, татар сӧс каен (орус.«берёза») эмезе каз (орус.«гусь»), Хасан князьтыҥ адыла, о.ӧ. варианттар. И. Г. Добродомовтыҥ бодоштырганы:
«<…> первичным было реконструируемое аланско-буртасское название Хадзанг, связанное с расположением города при крутом изгибе русла Волги. На чувашской почве оно превратилось в Хузан, а в русском употреблении в Казань»[12].
Казан Эдил сууныҥ сол јарадында, Казанка суу кожылганында, Москванаҥ 820 км кӱнчыгыштай турат. Турган јериниҥ эптӱзиле Казан Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш јаныныҥ ортозында саду ӧдӧринде јарамыкту јер болгон. Географиялык координаттары: 55°47,45′ с. ш. 49°6,87′ в. д.HGЯOL («нулевой километрдиҥ» координаттары).
Калада суулу јердиҥ текши кеми јаан. Эдилдиҥ 2 км јалбак акваториязыныҥ бӧлӱги (каланыҥ кӱнбадыш кыйузыла), ого коштой Казанка сууныҥ кӧп сабада тайыс јерлери ле јаҥы оозы (новое устье) јалбагы 1 км (бӱдӱнге каланыҥ јеринде) Куйбышевский водохранилище тудуларда, јаҥы оозы табылган (XX чакта чичкечек суулардыҥ ордына). Онойдо ок калада суулу јерлердиҥ тоозына мындый кӧлдӧр кирет Кабан кӧл, Алтыгы (Ближний), Орто (Средний), Ӱстӱги (Дальний) деп атту кӧлдӧр, јаказында кичӱ кӧлдӧр Лебяжье, Глубокое, Голубые ле о.ӧ., кичӱ суулар Јаҥы Савиново, кижи јазаган кӧлдӧр Изумрудное, Комсомольское, Булак деп канал, Нокса суу, Кургак суу ла каланыҥ јаказында ӧскӧ суулар. Казанка сууныҥ алдындагы оозында јаан эмес старица арткан. Эдилдиҥ акваториязында јаан эмес ортолыктар бар: Маркиз ле о.ӧ. Заречьеде Казанка сууныҥ јанында састалган јерлер ле ортолыктар ла суу алып ийетен јалаҥдар бар. Эдил ле Казанка суулардыҥ јараттарында кезектей гидрозащитаныҥ дамбалары туштайт. Эки сууныҥ бийиги (Уровни Волги и Казанки) јылдыҥ башка ӧйлӧринде (кыш-јай) бир канча метрге бийиктеп, јабызап, Волжской ГЭС-теҥ тыҥ камаанду болот.
Казанда тӱӱки аайынча эки кудай јаҥ коштой барып јат: ислам (суннит) ле православие. Эдилде Булгария ла Казанский ханствоныҥ окылу кудай јаҥы ислам каланыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала јаҥдалган[61]. Иван Грозный јуулаган кийнинеҥ Казанда православие озо болуп турган, 1555 јылдаКазанская епархия Русской Православной церкви ачылган[62]. Тӱӱкиде јаан учурлу айалга 1579 јылдаКазанская икона Божией Матери табылганы — орус серикпеде эҥ тоомјылу икона[63]. Казанда Иван Грозный ӧйинде тудулган баштапкы Мечет аль-Марджани Россияда кӧп конфессиялу кудай јаҥы јараганын керелейт, XVIII чактыҥ учында Казанды Екатерина II каан татаро-мусульманский духовностьтыҥ тӱӱкилик тӧс јери эдип јӧптӧгӧн. Иудейский община 1820 јылдарда кантонисттердеҥ башталган, 1915 јылда синагога тудулган[64][65] (эмди ол Поволжьеде јаҥыс иудей тӧс јер болуп јат. Лютеранский община калада Ливонский јууныҥ кийнинде (1558—1583) табылган, 1771 јылда лютеран кирха тудулган. 1833 јылда Казанда римско-католический приход ачылган[66].
Казанда 75 мечет бар, одуска шыку православный храмдар[67][68][69]. Онойдо ок католический ле лютеран приходтор иштейт, синагога, центр Бахаи ле Казанское общество Сознания Кришны иштейдилер.
2015 јылдаАлександр Невскийдиҥ храмы јетире тудулган. Архитекторы Анатолий Кривцов[70].
2019 јылда Республика Татарстанныҥ президенти Рустам Минниханов Казанныҥ башкараачызы болгон Камил Исхаковты Казанда јаҥы Соборный мечетти (10 муҥнаҥ артык кижи бадар) тудатан инициативный группаныҥ јааны эдип кӧстӧгӧн[71].
Эмдиги ӧйдиҥ официал версиязыла каланы 1000 јылдаҥ озо тӧзӧгӧн. Казан табылган ӧй деп бодоштырганыла — 1004—1005 јылдар[72]. Казанский кремльдиҥ јеринде ӧткӱрген археологиялык казыштарда табылган чешский акча (монета), Вацлав Святой башкарган ӧйдӧ эдилген (чеканказы 929—930 јылдардыҥ), бу акча эҥ ле эски чешский монета, таш кладка ла агаш чеденниҥ арткан-калганы, узанар эдимдер (предметы ремёсел и утвари, накладка венгерского типа, женские бусы и прочее), база да ӧскӧ артефакттар эдилген ӧйи јарт эмесс. Табылган эдимдерди шиҥдеерге, Казан табылган ӧйди јартаарга, Россияныҥ 20 калазыныҥ ла телекейдиҥ 22 орооныныҥ специалисттери јуулган[73][74].
Казан Эдилде Булгарияныҥ тӱндӱк јанында кыйуда шибее эдип тудулган. XIII—XIV чактарда Казан тыҥ ӧзӱп чыккан, ол саду ӧткӱрер ле политикалык тӧс јер болуп Алтын Ордага (Золотой Орда) кирген. Турган јери географиялык эптӱ, саду јолдордыҥ белтиринде туруп, Кӱнчыгыш ла Кӱнбадышты бириктирип, Казан тыҥып ӧскӧн. Рогожский летописецте кала керегинде баштапкы катап айдылат:
В лето 6899 (1391 г.)…Того же лета новгородци Новагорода Великаго да и устьюжане гражане и прочии к тому совокупившеся выидоша в насаедах и в ушкуех рекою Вяткою на низ и взяша Жукотин, и пограбиша весь, и Казань, и пакы выидоша на Волгу и пограбиша все всех, и тако поидоша прочь"
. Бу летописте Казан Болгарлар (Татарстан), Жукотин-Джукетау ла Керменчук чылап, султанаттардыҥ бирӱзиниҥ тӧс јери деп темдектелет. Бу ла ӧйдӧ бойыныҥ акчазын чыгарарда, чекан эткен јерин ле јылын бичип баштаган — «Булгар аль-Джадид», Јаҥы Булгар дегени.
1438 јылда Казан деп (Иске-Казан) булгар шибеени Алтын Орданаҥ сӱрдӱрген Улу-Мухаммед каан колго алган, ол мындагы Лебедий князьты ӧлтӱрип, шибеени эмдиги турган јерине кӧчӱрген (орус летописьтердеҥ). Кала Казанский каандыктыҥ тӧс јери боло берген. Теренеҥ эткен ле гончарный эдимдер, јуу-јепсел эдери ӧзӱм алынган. Казан саду јанынаҥ Москвала, Крымла, Турцияла, о.ӧ. тергеелерле тудуш болгон.
1469 јылда калага Афанасий Никитин келип јӱрген, «Хожение за три моря» деп јорык-бичимелдеринде кала керегинде бичийт[75].
Орус-казан јуулар (Москов княжестволо улай-телей јуулар) болуп озо Москва Казан ханствого калан тӧлӧгӧн, оноҥ Иван Грозныйдыҥ черӱзи 1552 јылда Казанды колго алып, каланыҥ кӧп јанын бызып, татарларды Кабан кӧлдиҥ састу јарадына кӧчӱрген, мында Казанныҥ Эски Татар слободазы онойдо табылган. Казанныҥ јерлеринде тӱймеендерди јаба баскан кийнинде, Арасей каандыктыҥ ичинде каланыҥ јаҥы тӱӱкизи башталган.
XX чакта калада јаан косколоҥ (потрясениелер) болгон. Казан революцияныҥ тӧс јерлериниҥ бирӱзи болгон, 1918јылда граждан јууныҥ ӧйинде (Казанская операция) кала учун канду јуулар ӧткӧн[78]. 1920 јылда Јакаан чыккан «Об Автономной Татарской Социалистической Советской Республике» тӧс калазы Казан. 1930-чы јылдарда калада экпиндӱ индустриализация башталган, эл-јонныҥ тоозы тыҥ кӧптӧгӧн. Јаҥы предприятиелер, јаҥы теплоэлектроцентральдар тудулган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта Казан јаар јаан заводтор (ол тоодо Московский авиазавод имени С. П. Горбунова, Воронежский моторостроительный завод) эвакуацияга келген, СССР-дыҥ Билим Академиязыныҥ бир бӧлӱги кӧчӱрилген[79], кӧп промышленный предприятиелер фронтко, јууга керектӱ продукция чыгарып баштаган.
Јууныҥ кийнинде кала тӧрген ӧзӱп, 1979јылда эл-јоныныҥ тоозы 1 миллионноҥ ажа конгон.
1990 јылда Казан Республика Татарстанныҥ тӧс калазы болуп јарлалган. Рынок эпоханыҥ бажынаҥ 1990-чы јылдарда Казан региондор ортодо ороонныҥ политикалык, финансовый, спортивный, туристический тӧс јери болуп арткан. Бого коштой 2000-чы јылдардыҥ бажынаҥ ала Казан Россияда эҥ криминал калалардыҥ бирӱзи деп чотолгон[источник не указан 2474 дня]К:Рувики:Нет источников с јаан изӱ ай 2018К:Рувики:Статьи с утверждениями без источников более 14 дней. Россияныҥ калаларыныҥ ортодо эл-јонныҥ тоозыла 5-чи јерге чыккан. 2005 јылда Казан кӧдӱриҥилӱ айалгада бир муҥ јылдыгын байрамдаган, байрамга шылтай Казанский метрополитен, Миллениум деп кӱр ле база бир канча объекттер тудулган. Казанский Кремль ЮНЕСКО-ныҥ корулу кереези болуп калган, калага јыл туркунына миллионго шыдар туристтер келер боло берген.
Казан — Россияныҥ Поволжьезинде јаан деген промышленный, финансовый, саду ла туристский тӧс јер[80]. 2017 јылда каланыҥ валовой продукты 752,5 млрд салкой болгон, аткарылган продукцияныҥ баазы 428,3 млрд салкой, розничный садуда айланган акча — 524,4 млрд салкой[81].
Каланыҥ промышленный тӧзӧгӧзи машиностроение, химический ле нефтехимический промышленность, јеҥил ле аш-курсак промышленность. Казанныҥ јаан деген предприятиелериниҥ тоозында химический комплекс Казаньоргсинтез, Россияда эҥ озогы Казанский пороховой завод, Россияда уникальный кластер сразу трёх предприятий авиационной промышленности — самолёт тудар заводтор Казанское авиационное производственное объединение имени Горбунова (производитель крупнейшего в мире стратегического бомбардировщика Ту-160), вертолётостроения Казанский вертолётный завод ло двигателестроениениҥ Казанское моторостроительное производственное объединение.
Казанда 6 компанияныҥ штаб-квартиралары бар. Бастыра бизнес-тӧс јерлердиҥ текши јериниҥ кеми 330 муҥ м², олордыҥ «A» ла «B» класстарына 127 муҥ м² келижет[82][83]. Россия ичинде бойыныҥ бастыра банктарыныҥ капиталыла Казан 3-чи јерде, јӱк ле Москва ла Санкт-Петербургка акаладат[84].
Казанныҥ инновационный экономиказы деп Россияда јаан деген Технопарк в сфере высоких технологий «ИТ-парк» чотолот, онойдо ок Европада эҥ јаан технопарк «Идея» база[85][86].
Россияда Казан современный торговый центрлерле (ол тоодо международный) лидер болуп јат[82][87][88]. «Лучшие города для бизнеса» Forbes-тыҥ рейтинги аайынча 2010 јылда Казань 15-чи јер алган (рейтингке кирген Россия калаларыныҥ ортодо)[89] (2008 јылда — 3-чи јер, 2009 јылда — 2-чи јер).
2012 јылда Казань Рейтинг качества городской среды аайынча 6-чы јерде болгон, Федеральной службой по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека бу рейтингти чотогон, онойдо Московский государственный университет им. М. В. Ломоносова бу иште база турушкан[90].
2019 јылда Казанга 3,5 миллион турист келип јӱрген[91]. Туризмди оноҥ ары ӧскӱрерине, база ӱстине инвестициялар јаба тартып аларга Казанныҥ администрациязы Роспатентте ОАО «Миллениум Зилант Сити» 2017 јылдатоварный знактар«Россияныҥ ӱчинчи тӧс калазы», «Ӱчинчи тӧс кала», «Россияныҥ ӱчинчи калазы», «Ӱчинчи кала», «Russia’s third capital» јӧптӧгӧн.
Гостиничный комплекс Казанда 161 гостиницалу 7400 номерлӱ (16137 јер), ол тоодо 34 хостел[92].
2015 јылда туризмле ишти јарандырарга Казанда Алла Духованыҥ TODES деп атту балеттиҥ школ-студияларыныҥ фестивали ӧткӱрилген[93], «Амтанду Казань» деп гастрономический фестиваль (орус.«Вкусная Казань»)[94], Вторая Казанская Звёздная Велоночь[95], Јондор ортодо «United Buddy Bears деп художественный выставка — The Minis in Kazan» девизи «кеендик ле толерантность»[96], Аргентинский Тангоныҥ баштапкы јондор ортодо Фестивали — FUEGO DE LA NOCHE KAZAN[97]. «I help» проект аайынча Кремьди кучакта («Обними Кремль») деп флешмоб болгон[98]. 2015 јылда Казанга 2,1 млн турист келип јӱрген[99].
Школго јеткелек балдар таскадар системада 327-ге шыку детский сад иштейт. Олор бастыразына јуук, кезик ле таҥынаҥ заведениелердеҥ ӧскӧзи, муниципалитеттиҥ балансында турат. Орто ӱредӱ берер школдордыҥ тоозы 168-теҥ артык школ (олордыҥ 2-зи эл-тергеелик эмес), олордыҥ тоозында 43 гимназия ла 13 лицей. Допобразованиениҥ системазында 49 кӱӱлик школ, 10 балдардыҥ художественный школы ла 43 ДЮСШ. Профессионал ӱредӱниҥ системазында: 28 профессионально-технических училище, 15 техникум ла 10 орто специал училище.
2015 јылда Республика Татарстанныҥ 100 эҥ артык школдорыныҥ рейтингинде — 31 казанныҥ школы, 9 школ Россияныҥ 500 эҥ артык школдорыныҥ тоозына кирген, ол тоодо лицей № 131 25 эҥ артыктарыныҥ тоозына кирген.
Казанныҥ 20 школы — ЮНЕСКО-ныҥ Ассоциированный школдорыныҥ тоозына кирерге ченежет, 10 школ — международный ГлобалЛаб деп проектте туружат.
Казан калада 44 бийик ӱредӱ берер заведение (ого кожо 19 филиал ла ӧскӧ калаларда вузтардыҥ представительстволоры) (2009)[101], мында 140 муҥ студент ӱредӱ алат (2009)[101]. Казан бир ле уунда Приволжский федерал университеттӱ, эки шиҥжӱ национал университеттӱ Россияда бир ле кала. Калада эҥ јаан вузтар:
Казанский университет, (Приволжский федеральный университет). Казанский государственный университетте (алдында Императорский) 16 000 студент 40 специальностьло 7 ууламјыла ӱренет, 600-теҥ артык аспирант. Профессорско-преподавательский корпуста 1100-теҥ артык кижи, ол тоодо 200-теҥ кӧп профессор ло билимниҥ докторы, 500-теҥ артык доцент ле билим кандидат. 1996 јылда Указ Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Јакааныла Казанский государственный университет Государственный свод особо ценных объектов культурного наследия народов Российской Федерации кийдирилген. 2011 јылдыҥ кӱзинеҥ ала КГУ-га бириктирген ТГГПУ ла КГФЭИ јаба Приволжский федеральный университет — КФУ боло берген[102].
А. Н. Туполевтиҥ адыла адалган Казанский государственный технический университет (КНИТУ-КАИ) — национал шиҥжӱ университет деп статусту. Казанский авиационный институт 1932 јылда тӧзӧлгӧн. 1992 јылдаКазанский авиационный институтКазанский государственный технический университет (КГТУ) болуп кубулган. Университетте: 9 факультет, 58 кафедра, 57 лаборатория, 10 билим-техникалык тӧс јер центр, 3 университет НИИ, экспериментально-опытный производство. КГТУ-да 15 муҥга шыдар студент ӱренет.
Казанский государственный технологический университет (КНИТУ) база национал шиҥжӱ университет деп статусту. Алдында Казанда 1897 јылда ачылган соединённый промышленный училище болгон. 1919 јылда Казанский промышленный училищениҥ ордына Казанский политехнический институт ачылган. КГТУ-да 11 факультет, мында 27 муҥ студент ӱренет.
Казанский государственный энергетический университет — Московский энергетический институт(МЭИ) филиалы, 1968 јылда ачылган. 2000 јылда ВУЗ университеттиҥ статусын алган. Россияда ӱч энергетикалык вузтыҥ бирӱзи. ВУЗ-та 12 200 кире студент.
В. Г. Тимирясовтыҥ адыла адалган Казанский инновационный университет имени(ИЭУП) — 1994 јылда Татарстанныҥ Ӱредӱлик Министерствозыныҥ баштаҥкайыла ачылган.
Казан тӱӱкиде Арасейдиҥ баш билим тӧс јерлериниҥ тоозында болгон. Казанда јаан деген билим тӧс јерлер: Казанский научный центр РАН 1945 јылдакандык айдыҥ 13 кӱнинде јӧптӧлгӧн. Мында 1000-га шыку кижи иштейт, ол тоодо 3 академик, 6 член-корреспондент, 91 доктор ло 290 билимниҥ кандидады. КНЦ РАН-га 5 академический институт кирет, ол тоодо Институт органической и физической химии им. А. Е. Арбузова — Поволжьеде јаан деген физико-химический ле химико-биологический шиҥжӱ тӧс јер (РАН). Билим тӧс јерде 7 билим школ, 6 учебно-научный ла научно-образовательный центр.
Республика Татарстанныҥ Билим Академиязы 1991 јылда сыгын айдыҥ 30 кӱнинде јӧптӧлгӧн. Академияяныҥ ичинде јети билим ууламјылу бӧлӱктер ле Ульяновский регионал отделение, онойдо ок 17 билим-шиҥжӱ институт ла тӧс јерлер. АН РТ-ныҥ билим-методикалык башкарузыла кӧп шиҥжӱ организациялар иштейт. Академия јылдыҥ ла 11 именной сый берет, ол тоодо эки международный: физикала — Е. К. Завойскийдиҥ адыла адалган, химияла — А. Е. Арбузовтыҥ, онойдо ок Ш. Марджаниниҥ (гуманитар билимдер аайынча), Г. Х. Камайдыҥ (химия ла химический технологиялар), В. А. Энгельгардтыҥ (биологияла), А. Г. Терегуловтыҥ (медицинала), Х. М. Муштариниҥ (математика, механика ла технический билимдер), К. Г. Больдыҥ (ветеринария), В. П. Мосоловтыҥ (јурт ээлем), А. Д. Адо (аллергология, иммунология ла текши патология).
Казанда билим эмчилик башталганын 1814 јылда деп чотойдылар, университетте клиника ачылганынаҥ ала. 1930 јылда медицинский факультет университеттеҥ айрылат, бу факультет бир канча специализированный клиникаларлу болгон. Груздевтиҥ, Миславскийдиҥ, Вишневскийдиҥ, Адоныҥ, Терновскийдиҥ јарлу билим школдоры казанда билим эмчиликте болгон. Калада 120 лечебно-профилактический учреждение, ондо 15 муҥ кижи иштейт[103]. Казанский Межрегиональный клинико-диагностический тӧс јер Поволжьеде јӱрек эмдеер ле неврологиялу оорулар аайынча бийик технологиялу тӧс эмчилик јер болот. Казанда Республикан клинический больница эҥ јаан[104]. 2014 јылда Россияда јаан деген Балдардыҥ поликлиниказы (70 балага), Россияда база кайда да јок Центр крови ачылган[105][106].
Казан Россияда јаан культуралык тӧс јерлердиҥ бирӱзи. Татарстанныҥ тӧс калазын «мультикультуралык» дежет, орус ла татар культуралар нак айалгада ӧзӱм алынат. ЮНЕСКО-ныҥ болужыла Казанда телекейде баштапкы Институт культуры мира ачылган[107].
Казанда кӧп музейлер, ол тоодо 34 эл-тергеелик музей[109], бир канча общественный ла таҥынаҥ галереялар. Эҥ јаан ла кӧп профильдӱзи Республика Татарстанныҥ Национал музейи, 1894 јылда тӧзӧлгӧн[110]. Музейдиҥ тӧс туразында эҥ ле баалу экспозициялар, ол естественнонаучный, археологический, этнографический ле о.ӧ. — алдындагы Гостиный двордо1800—1815 јылдарда тудулган. Казанда кремльде Государственный Эрмитажтыҥ филиалы иштейт — «Эрмитаж-Казань» деп тӧс јер. Онойдо ок каланыҥ јарлу музейлери — Государственный музей изобразительных искусств Республики Татарстан, Музей тысячелетия Казани ле о.ӧ. кӧп культуралык учреждениелер. Ведомственный музеейлердиҥ ортодо јарлу совет химиктердиҥ музейи аҥыланат — А. Е. и Б. А. Арбузовтор деп академиктердиҥ тура-музейи.
Казанский кремльди X чакттыҥ бажында шибее эдип булгарлар тӧҥниҥ ӱстинде туткан[112], тӧҥ Эдил ле Казанка суулардыҥ сол јарадында болгон. 1236 јылда монголдор табарган кийнинеҥ Казан ӧзӱп, кӧдӱрилип баштаган, булгарларды Батый бызып коскоргон. Эдилде Булгарияныҥ Булгар деп калазынаҥ бери кӧчӱп баштаган. Алтын Орда чачылган кийнинеҥ Казан Казанский ханствоныҥ тӧс јери болгон.
Казанский Ханство јоголгон кийнинде Казанга 1556 јылда Псковтоҥ 200 каменщик Постник Яковлев ле Иван Ширяйга баштадып иштенерге келген. 1568 јылда 13 таш башня тудулган. Эмди ол псков архитектуралык стиль болуп ЮНЕСКО-ныҥ кереестериниҥ тоозына кирген. Европада эҥ бийик башнялардыҥ тоозына Сююмбике деп јыгылып бараткан ошкош (орус.«падающая») башня база кирет.
Кремльге кӧп туристтер келгилейт. Татар калыктыҥ тӱӱкилик ле культуралык 750 кереези ортодо бу Кремль эҥ јарлу.
Сююмбике деп башня
Спасский башня
Казанский кремльдиҥ Благовещенский соборы
Мечет Кул-Шариф
Казанда Эмдиги ӧйдиҥ архитектуралык кереестери:
Кремлёвский набережный;
Кабан кӧлдиҥ јаказы;
Экият (театр);
Казанский метрополитен;
Петербургский ором јойу базар;
Храм всех религий;
«Пирамида» деп культурно-развлекательный комплекс;
Россияныҥ спорт јанынаҥ тыҥ калаларыныҥ бирӱзи. Калада мячту хоккейле эки телекейлик чемпионат 2005, 2011 јылдарда ӧткӧн, фехтованиеле 2014 јылда, 2015 јылда сууда спорт јанынаҥ, 2017 јылда Кубок конфедераций ле о.ӧ. 2009 јылда мында текшироссийский форум «Россия — спортивный держава» болгон. 2009 јылда Казан «Спорттыҥ тӧс јери» деп номинацияда «Россияныҥ Алтын командазы» деп Национал сыйын алган[113]. 2018 јылда футболло телекейлик маргаандары ӧткӧн. 2019 јылдајаҥар айда Казанда Поволжский физкультурный, спорт ло туризм аайынча эл-тергеелик академияда Россияныҥ киберспортло Гранд-финалыныҥ Кубогы ӧткӧн[114]
Кала спорт маргаандарда бойыныҥ јеҥӱлериле база ӱстӱги бажында болот, ол тоодо спортттыҥ командный бӱдӱмдеринде «Рубин» футбольный клуб; хоккейный клуб «Ак Барс»; баскетбольный клуб «Уникс»; волейбольный клубтар «Зенит» ле «Динамо (ӱй улустыҥ волейбол клубы»; мячту хоккейдиҥ бендийный клубы «Динамо»; «Динамо» (ӧлӧҥдӧ хоккей); ватерпольный клуб «Синтез» —ватерпольный клуб).
Универсиада-2013-теҥ 3 јыл озо тудулган Универсиаданыҥ деремнезин студентердиҥ кампусы эдип тузаланадылар. Россияныҥ јуунты командалары белетенер федерал тӧс јер болот. 2010 јылда Поволжский физический культура, спорт ло туризмниҥ академиязы ачылган[115]. Бу калада телекейлик ле текширосиялык учурлу јаан спортивный объекттер бар, ол тоодо мында спорттыҥ бир кезик бӱдӱмдериле ороон ичинде уникал объекттер база бар. Стадион «Центральный», «Баскет-холл», «Татнефть-Арена», Казанская академия тенниса, ӧлӧҥдӧ хоккейдиҥ тӧс јери, Центр волейболдыҥ тӧс јери, Дворец единоборств «Ак Барс», Кабан кӧлдӧ Гребной канал, сууда ӧдӧр спорт аайынча ӧргӧӧ, о.ӧ. объекттер јондор ортодо маргаандарды бийик кеминде ӧткӱрер аргалу. 2013 јылдыҥ јайында «Казань-Арена» деп јаҥы стадион (45 000 кӧрӧӧчи бадар), ол 2013 јылдыҥ Јайгы Универсиадазыныҥ тӧс ареназы болгон, 2018 јылда футболло телекейлик чемпионатта мачттарды ӧткӱрген. Казанский ипподром — Европа ла Россия ичинде јаан деген ипподром болуп јат. Каланыҥ јанында јыл айландыра иштеер горнолыжно-спортивный курорт «Казань» (Зеленодольский аймакта) бар, Свияжскта ок-јаала, арбалетле адар тӧс јер, Куркачы деп аэродромдо парашютно-авиационный спорт (авиаспортивный) тӧс јер иштейт. Казанда эки футбол арена: «Центральный стадион» ло «Казань-Арена» УЕФА-ныҥ 4-й категориялу стадиондорыныҥ тоозына кирип, бийик статусту болуп јат.
↑Казанский УНИВЕРСИТЕТ (ја. эм.). www.gazeta.ksu.ru. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 2017. Архивировано јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2017 јыл.
↑Поспелов Е. М. Географические названия России: топонимический словарь: более 4000 названий географических объектов России. — М.: АСТ: Астрель, 2008. — 523 с.
↑Ярмила Хаскова, профессор, руководитель нумизматического отдела Национального музея Чехии (Прага).Древнечешская монета из Казани // Гасырлар авазы / Эхо веков. — 1999. — Вып. 1/2. Архивировано 10 тулаан ай 2016 года.
↑Хожение за три моря Афанасия Никитина. — Л., 1986. — С. 57.
↑Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок Pokhlebkin не указан текст
↑Поздеева И. В., Турилов А. А. «ТЕТРАТИ…, ПЕЧАТАНЫ В КАЗАНЬ» (к истории и предыстории казанской типографии XVI в.) // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2001. № 2 (4). С. 37—49.
↑Колесов Владимир, Ершова Лариса. Фильм "Страницы Сталинградской битвы" и его авторы // Санкт - Петербург, "Издательство Александра Сазанова" : Российский ритуально - духовный журнал "Реквием". — 2014. — № 4 (105). — С. 4—14.