Ады јебреннеҥ келген (нен.Енэсий (эмдиги ӧйдиҥ Ензя ям[2]), эвенк тилге Ионэси «большая вода»[7][8][9]. Также возможно происхождение гидронима от мансийского Яныг-Ас — 'большая река' или ненецкого Ензя яха — 'прямая река'[10].
Энесай сууны XVII чактатӱндӱк топоним Енисей документтерде сууныҥ тӱштӱксибир адыла база бичилетен — Кем, учында Енисей деп ады арткан. Сибиряктар сууны эпитетле «Енисей-батюшка» да деп айдыжат[9][11][12][13]. Алтайлар Энесай дежер.
Телекейде јаан деген суулардыҥ бирӱзи: Јаан Энесайдыҥ бажынаҥ ла Кичӱ Энесайдыҥ бириккенинеҥ ала сууныҥ узуны — 3487 км (Кичӱ Энесай — 4287 км, Јаан Энесайдыҥ бажынаҥ — 4092 км (4123)[14] км). Сууныҥ узуны: Идэр — Селенга — Байкал — Ангара — Энесай 5550 км[15]. Бассейниниҥ јериниҥ кеми (2580 муҥ км²) Россия ла Евразия сууларыныҥ ортодо Энесай 2-чи јерде (Оптыҥ кийнинеҥ), телекейдиҥ сууларыныҥ ортодо 7-чи јер. Энесай бассейны кезем асимметричный: оҥ јанында јери 5,6 катапка сол јанынаҥ јаан.
Энесай — Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш Сибирдиҥ ортозында ар-бӱткендик граница. Энесайдыҥ сол јаны улу Кӱнбадыш-Сибир равнина, оҥ јаны Тайга. Саяннаҥ Тӱндӱк Тошту теҥиске јетире Энесай Сибирдиҥ бастыра климат зоналарын ӧдӧт. Оныҥ бажында эки ӧркӧштӱ тӧӧлӧр бар, алтыгы јанында — ак айулар.
Энесай Кызыл каланаҥ башталат, ондо Јаан Энесай ла Кичӱ Энесай биригет. Бажыныҥ бийиги — 619,5[16] м талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧ. Бажында 188 км Энесай Улуг-ХемЭнесай бажы деп адалат, тӱндӱк бортында Тува котловинда суу башка коолдорго айрылат, кӧп перекаттарлу, тууразы 100-теҥ 650 м јетие; плёстордо тереҥи 4—12 м, перекаттарда 1 м. Шагонардаҥ Саяно-Шушенский водохранилище башталат, Саяно-Шушенской ГЭС-тиҥ.
Хемчик сууны сол јанынаҥ кожып алала, Энесай тӱндӱкке эбирип, 290 км Кӱнбадыш Саян кырлары ажыра Минусин котловина ажыра аккан. Саяно-Шушенский ГЭС-тиҥ плотиназыныҥ алты јанында јаан эмес Майнский водохранилище, Майнский ГЭС. Сол кош суузы Абакан кирген кийнинде — Красноярский водохранилище (узуны 360 км), Красноярский ГЭС, Дивногорск каланыҥ јанында. Мында ӧзӧктиҥ јалбагы 5 км, коолы — 500 м. кӧп. Красноярск ла Ангараныҥ оозына јетире Энесай јалбайа берет, сууныҥ чакпыны арайлайт, Енисейский кряжтарды ӧдӧт.
Ангара кожылганыныҥ кийнинеҥ Энесайдыҥ коолы ӧзӧктӧри кезем солынат. Оҥ јарады јаны кырлу, сол јаны јабыс, пойменный. Энесай аккан ӧзӧктиҥ тууразы оозында Алтыгы Тунгуска 40 км, Дудинка ла Усть-Порт јанында 150 км, коолы 2,5—5 км; эҥ ле тайыс јери Энесайдыҥ алтыгы агынында 5—8,5 м. Алты јанында Дудинка (Энесайдыҥ кош суузы) эҥ ле тереҥ јерлери 20—25 м, русло айрыларга бӧлинет, ортолыктары 20 км кире.
Курейка сууныҥ оозынаҥ, мында приливной уровень арлык-берлик. Энесай заливте, Фунтусов протоканыҥ учында (точка координатту 69°36′40″ с. ш., 84°32′40″ в. д.[17][18]) ле мыс Крестовский[19]. Энесай заливате кӧп коолдорлу: Усть-Порт јурт алдында дельта, 71-чи параллельге јетире, заливтиҥ тууразы јаанайт 44 км[19]. Дельтада промывной режим. Бреховский ортолыктарда Энесай залив кӧп протокаларга бӧлӱнет, олордоҥ тӧрт јеҥ: Охотский Энесай , Таш Энесай, Јаан Энесай ла Кичӱ Энесай; заливтиҥ текши кеми 50 км. Энесай залив Карский талайда эстуария бӱдӱмдӱ боло берет.
Энесайдыҥ оҥ кош суулары тоозыла сол кош сууларынаҥ кӧп суузыныҥ кемиле водосбор кемиле. Эҥ јаан кош суузы Ангара, је он јыл ичинде бир катап ӧскӧ кош суузы, Алтыгы Тунгус, јылдык стокло оны акалайт[29][30].
Энесайда транспорт линия Красноярск — Дудинка, озогы СССР-да каюталарлу теплоходтор болгон. Бу сууда эки теплох јӱрет, Родина (суу керептердиҥ бӱдӱми) 588 проект.
Суула туристический круиз теплоход класс «люкс» «Максим Горький»[33].
Гидроэлектростанциялар (сууныҥ агыныла): Саяно-Шушенская ГЭС, Майнский ГЭС, Красноярский ГЭС.
Красноярский ле Саяно-Шушенский ГЭС-ти туткан кийнинеҥ экологиялык кӱч айалга тура берген[34].
Энесай Красноярск, Дивногорск, Саяногорсктыҥ јанында тоҥбой барган, онойдо, сууныҥ тоҥбогон караны (полынья) Красноярсктаҥ тӧмӧндӧй беш јӱс километр болор аргалу. Окылу сайт «РусГидро» мындый јаан каран сууда ГЭС иштегенинеҥ эмес, Красноярск каланыҥ јылу киртиген суулары киргенинеҥ улам» дкп айдат[35]. Климат јымжаган, кей там ла чыкту болгон, Красноярский водохранилищеде сӱреен јаан суу јуулганынаҥ улам кӱч айалга[35].
Ого коштой, Энесайдыҥ каскад ГЭС-териниҥ суузы јаан јерге јайылып туй алган, археологиялык кереестер, биоценозтор, балык ресурстар, камык эл-јонго кӧчӧргӧ келишкен[35][36]. 2001 јылда Быскар деп јурт болгон јерде, Красноярский водохранилищениҥ тӱбинде, кереес крест тургузылган[37].
Железногорск (Красноярский кырай) тудуларда, 1950-чи јылдарда горно-химического комбинатта эксплуатацияга эки прямоточный ядерный реактор ижин баштаган, оружейный плутоний аларга. Реакторлор прямоточный тип соодорыла болгон, то есть после забора воды и охлаждения реактор сооткон сууны арутабай ла кайра Энесайга тӧккӧн, оноҥ улам радиацияла суу југушталган[38]
↑Селькупско-русский диалектный словарь (орус.) / В. В. Быконя, Н. Г. Кузнецова, Н. П. Максимова. — Томск: Издательство ТГПУ, 2005. — ISBN 5-89428-209-8.
↑Сӱ̄ссыӷӯй э̄җипсан Ӄэ̄тӄый ӄӯланни / Ярмо Алатало. — Максимкин Яр - Хельсинки: Национальный клуб Максимоярочка, 1998. — ISBN 952-91-0555-X.
↑Лист карты R-44-9,10 оз. Двух оленей. Масштаб: 1 : 100 000. Издание 1990 г.
↑ 12«В народе эту реку из уважения к её величине и мощи именуют „Енисей-батюшка“. Эвенки назвали её „Ионэси“, что означает „Большая вода“» — Цунц М. З.Великие стройки на реках Сибири (орус.). — М.: Гос. изд-во полит. лит-ры, 1956. — С. 39. — 76 с.
«А благословить меня некому
Благословит меня чужой отец
Отец чужой, неродимый.
Уж ты, река моя, Енисей-батюшка,
Успокой ты меня, дочь родимую,
Дочь родимую с крута берега».
↑Астафьевский Енисей довольно часто не просто река, но именно «Енисей-батюшка». — Образ реки в прозе позднего В. Астафьева // Русское литературоведение на современном этапе: материалы В Международной конференции (орус.). — М.: РИЦ МГОПУ имени М. А. Шолохова, 2006. — Т. 2. — С. 43—44. — 498 с.
↑Брызгалов В. И. Из опыта создания и освоения Красноярской и Саяно-Шушенской гидроэлектростанций — производственное издание. — Красноярск: Сибирский ИД «Суриков», 1999. — 560 с.
Енисей / Коротаев В. Н., Кузьминых С. В. // Динамика атмосферы — Железнодорожный узел [Электронный ресурс]. — 2007. — С. 673—675. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 9). — ISBN 978-5-85270-339-2.
Кублицкий Г. И. Енисей, река сибирская.
Латкин Н. В.Енисей // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.