Хакасия калыктары тÿÿкилик öзÿми кем jок климатический айалгада öткöн, Хакасия культуралык энчизи ар-бÿткендик-археологиялык ландшафттар, муҥдар тоолу археологиялык объекттер[11]
Палеолит öйдö Хакасия jерлерине улус келген. Самое раннее поселение человека разумного на территории Хакасии палеолитическая стоянка «Малая Сыя» (30 — 35 тыс. лет назад), где были найдены сверлёные украшения, обработанные резцами[12], находится в Ширинском районе в окрестностях села Малая Сыя, на берегу реки Белый Июс[13].
Тÿштÿк Сибирде баштапкы тергее.
Тÿштÿк Сибирде баштапкы тергее б.э.о. IV—III чакта табылган. Jебренкыдат летописьтерде олорды динлиндер (кыд.丁零), тергеени Динлин-Го (丁零国) деп бичиген.
Хакасияныҥ jерлери jап-jарт биосферный процесстерлÿ, оныҥ учун мында jердиҥ ландшафтно-природный зоналары: jарымдайчöлдöр, чöлдöр, агашту чöлдöр, тайга, кырларда тепсеҥдер, бийик кырдагы тундра ла мöҥкÿ тоштор[14].
Республикада jер алдындагы ла ÿстиндеги суулар кöп. Суу объекттердиҥ jÿзÿн бÿдÿми: кырлардан тÿшкен суулар, каровый кöлдöр, тÿс jерде суулар. Jаан суу артерия: Энесай суу[11].
Агаш фондтыҥ текши jери республиканыҥ jериниҥ 65 проценти болуп jат, бу 36,47 муҥ км². Агаш-кöмзöниҥ кеми 444,3 млн. м3, ол тоодо ийне бÿрлÿ агаштар 363,9 млн. м3[15]. Эҥ баалузы мöштÿ тайгалар[11].
Jердиҥ рельефинде кöп сабада: чöлдöр, кырлар ла тайга. Саянныҥ кырлары, бийиги 2000 м артык, занимают две трети территории республика jериниҥ эки ÿчинчи бöлÿги.
Хакасияда эҥ jаан суулар: Энесай, Абакан, Том (Оптыҥ кош суузы), Белый Июс, Чёрный Июс, Чулым (Оптыҥ кош суузы), учындагы тöрт суу Оп (суу) бассейны. Республикада 500-теҥ артык кöлдор, суулар ла кара-суулар. Суулардыҥ текши агыны 8 муҥ км.
Климады кöп лö сабада кезем континентал, кургакла изÿ jай, кары ас соок кыш. Айас кÿндер бу республикада коштой региондорго кöрö бир ле канча кöп[16]
Хакасияныҥ чöлдöринде кÿнниҥ радиациязы Россияда кÿнбадыштай jерлердегизине кöрö бу широтада канча катап кöп.
Хакасияда кÿнбадыш салкындар кöп. Тыҥ салкындар jаскыда болот, кезикте тобракту jоткондор. Тÿндÿк jанынаҥ jерлери ачык учун арктикалык соок кей кирет[14].