Эрчиш (суу)
| Эрчиш | |
|---|---|
| кыд. 额尔齐斯河, каз. Ертіс, хант. Тангат, сиб.-тат. Эрчиш, орус. Иртыш | |
| | |
| Характеристиказы | |
| Узуны | 4248 км |
| Бассейн | 1 643 000 км² |
| Сууныҥ чыгымы | 3000 м³/с (оозында) |
| Водоток | |
| Бажы | слияние рек: Джалгызагат-Хэ и Ул-Тургэн-Хэ |
| • Турган јери | Монгол ло Кыдат кыйу |
| • Координаталары | 47°24′52″ с. ш. 90°12′56″ в. д.HGЯO |
| Оозы | Оп |
| • Турган јери | Ханты-Мансийск |
| • Бийиги | 17,8 м |
| • Координаталары | 61°04′50″ с. ш. 68°49′50″ в. д.HGЯO |
| Сууныҥ келтеҥи | 0,03 м/км |
| Турган јери | |
| Суузыныҥ системазы | Оп → Карский талай |
|
|
|
| Кыдат Јондык Республика | Синьцзян-Уйгурский автоном аймак |
| Казахстан | Кӱнчыгыш-Казахстан область, Павлодар область |
| Россия | Омский область, Тюмен область, Ханты-Мансий автономный округ — Югра |
|
|
|
|
|
|
| Код ГСР | 14010100112115300000027 |
| Номер ГКГН | 0143992 |
Эрчиш (орус. Иртыш) — Россияда јаан суулардыҥ бирӱзи, телекейде алтынчы јерде.
Этимологиязы
Эрчиш суу (каз. Ертіс, кыд. 额尔齐斯河 — É'ěrqísī hé, хант. Тангат, сиб.-тат. Иртеш[1]). Кара Эрчиш суу, орус. Чёрный Иртыш, (кыд. 额尔齐斯河 — É'ěrqísī hé или 喀拉额尔齐斯河 (Kālā-É'ěrqísī hé)[* 1]; каз. Қара Ертіс) — бу ӱстӱги агыны, башталганынаҥ ала Јайзаҥ кӧлгӧ (орус. озеро Зайсан) јетире. Тӱрк тилдеҥ Кара-Ирцис, јердеҥ чыккан карасуу деп учурлу[2].
Эҥ ле озо сууныҥ ады Тонйукуктыҥ (646—724) ла Кӱл-тегинниҥ (684—731) эпитафияларында туштайт. Олор экӱ Кӱнчыгыш-тӱрк-каандыктыҥ черӱрериниҥ башчылары (орус. полководцы) болгон[3] Баштапкы катап Эрчиш сууныҥ адын тӱрк филолог Махмуд аль-Кашгари јартаарга ченешкен (1029—1101). Оныҥ јартаганыла, сууныҥ ады «эртишмак»[* 2] (быстро перейти)[3].
Соојындар аайынча персид географ аль-Гардизи (божогон. 1061) «иртыш» деп сӧс токтогор (орус. «остановитесь») дегени деп јартайт[5].
Г. Ф. Миллер сууны Иртышка деп каанныҥ адыла адаган деп бодоштырат, бу каан Он-Сом деп татар каанныҥ балдарынаҥ болгон[6]
Сууныҥ ады тӱрк сӧстӧрдӧҥ турат: Јер, «ир» — орус. земля, «тыш» — казар, јарар, орус. рыть, айдарда, орус. «роющий землю» болот[7].
Профессор Ж. О. Артыкбаев сууныҥ ады казак эпостыҥ баатырыныҥ адыла « Ер Тостик» аташ деп ајарат, эпосто керектер Эрчиштиҥ јарадында ӧдӧт[3].
Венгер хроникаларда тӱӱкиде Тогора деп суу, эмезе, бу ла суу Туроца-Тогата деп адалат. Хунфальви мыны венгрлар Эрчишти эске алган деп бодойт, не дезе, Матиас Александр Кастрен айтканыла, ханты-остяктар бу сууны Тангат айса Тлангатль деп адайдылар[8](Лангал[9]).
Физико-географиялык темдектери
Эрчиш — телекейде эҥ ле узун кош суу, экинчи јерде Миссури суу. Эрчиштиҥ коолы куулып јадар, койрык-тейрик, кӧп јеҥдерлӱ. Коолыныҥ јалбагы 5 ала 19 км јетире[10].
Эрчиштиҥ суузы Кыдаттыҥ Синьцзян-Уйгурский автоном аймагында, Казахстанда ла Россияда (Омский областьта ла Тюменский областьта) агып јат, Оп сууныҥ сол јаан кош суузы — Эрчиш[11]. Узуны — 4248 км, Оптыҥ суузынаҥ 598 км узун (3650 км). Эрчиш ле Оп јаба Россияда эҥ ле узун суу, узуныла Азияда ӱчинчи, телекейде алтынчы (орус. Список рек по длине, шестой в мире, 5410 км). Јыл туркунына аккан сууныҥ кеми 94,6 км³.
Эрчиштиҥ бажы Кыдат ла Калка-монголдыҥ јериниҥ кыйузында башталат, Монгол-Алтайдыҥ сын тайгаларында[12]. Кыдатта сууныҥ ады Кара Эрчиш (орус. Чёрный Иртыш), Эрцисыхэ[13] Казахстанга кийдире агып, Јайзаҥныҥ јар-јалаҥын ӧткӱре агат (Зайсанская котловина), Јайзаҥ кӧлгӧ кирет. Кара Эрчиштиҥ оозында јаан дельта бар. Јайзаҥ кӧлгӧ (озеро Зайсан) темирлӱ-рудалу Алтайдыҥ (Рудного Алтая), Тарбагатайдыҥ сындарынаҥ ла Саур кырдаҥ кӧп тоолу суулар кийдире агат. Канча катапка суузы кӧптӧп, Эрчиш Јайзаҥ кӧлдӧҥ чыгара агып, тӱндӱк-кӱнбадыш јаар, Бухтарма ГЭС ажыра, Серебрянск кала јаныла, Усть-Каменогорск ГЭС-ти ӧдӱп барат. Алты јанында Шульбинск ГЭС ле Семей деп кала (Семипалатинск). Семейге јетире јаан кош суулары — Бухтарма ла Уба[10]. Павлодардыҥ эмеш ӱсти јанында Эрчиштиҥ суузын Иртыш — Караганда деп канал кӱнбадыш јаар туура апарат. Ханты-Мансийск каланыҥ јеринде Эрчиш Оп сууга кирет. Сууныҥ оозы талайдыҥ кемјӱзинеҥ 17,8 м бийик.
Суу реестрдиҥ чотогоныла
Суу Россияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча коды 14010100112115300000027.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
- Элемент маркированного списка
Онойдо ок кӧр
Ајарулар
- ↑ Сулеймановские чтения: материал межрегиональной научно-практической конференции. 2006 г. — с. 132.
- ↑ Ӱлекер:Книга:Географические названия мира
- ↑ 1 2 3 Артыкбаев Ж. О. Среднее Прииртышье в контексте проблем истории Евразийских степей (этноисторический и этноархеологический опыт исследования). — Павлодар: ЭКО, 2007. — С. 70—71,87-88. — 267 с.
- ↑ Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969.
- ↑ Бартольд В. В. Отчёт о поездке в Среднюю Азию с научной целью. 1893—1894 гг. — СПб.: Тип. Имп. АН, 1897. — С. 105—106. — 151, XVII с. — (Записки Императорской Академии наук по историко-филологическому отделению. Серия VIII, том I, № 4).
- ↑ Г.Ф.Миллер. Описание Сибирского царства и всех произошедших в нём дел, от начала а особливо от покорения его Российской Державе по сии времена. Книга первая. — Санкт-Петербург: Императорская Академия наук, 1750. — С. 39. — 238 с.
- ↑ Матвеев А. К. Географические названия Тюменского Севера. с. 48.
- ↑ Алексеев М. П. Сибирь в известиях западноевропейских путешественников и писателей. — Иркутск, 1941. — С. LXI.
- ↑ Никонов В. А. Краткий топонимический словарь. — Москва: Мысль, 1966. — 514 с.
- ↑ 1 2 Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег
<ref>; для сносокБРЭне указан текст - ↑ Белявский П. Е. Иртыш // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ Ӱлекер:ВТ-МЭСБЕ
- ↑ Ӱлекер:Карта/Бк/L
Литературазы
- Иртыш // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Иртыш // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
- Артыкбаев Ж. О. Среднее Прииртышье в контексте проблем истории Евразийских степей (этноисторический и этноархеологический опыт исследования). — Павлодар: ЭКО, 2007. — Т. 1. — С. 70—71, 87—88. — 267 с. — 500 экз. — ISBN 9965-08-155-7.
- Ресурсы поверхностных вод СССР. Том 15. Алтай и Западная Сибирь. Выпуск 3. Нижний Иртыш и Нижняя Обь
- Государственный водный кадастр. Поверхностные воды. Л., 1984. Т. 1. Вып. 11. Л., 1984. Т. 5. Вып. 1;
- Вода России. Речные бассейны. Екатеринбург, 2000.
Тайантылар
- Официальный сайт Росводресурсов
- Положение о Федеральном агентстве водных ресурсов
- Каталог географических назвний
Цитированиениҥ јастыразы Для существующих тегов <ref> группы «*» не найдено соответствующего тега <references group="*"/>