Том-Тура 1604 јылда Том сууныҥ јарадында, Тобольский разрядтыҥ тоозында тӧзӧлгӧн; 1629 јылдаҥ ала — ол Томский разрядтыҥ тӧс калазы[8]. «Том» деп гидронимди XVIII чактыҥ шиҥжӱчилери кет тилдиҥ томь, том деп сӧзи — суу (орус.«река») дегени. Је кезик лингвисттер кет тилде сууны темдектегени дежет, кезиктери бу сӧс кижиниҥ адынаҥ барган деп јат. А. П. Дульзонныҥ айтканыла «том» деп сӧс — караҥуй суу [9]. Кезик эмдиги авторлор сӧстиҥ терминологический учуры јастыра дежет,том дегени кетский тума — караҥуй, кара, (орус.«тёмный, чёрный»), эмезе том дегени тӱрк-монгол тилдерде — тӧс, јаан (орус.«большой, главный»)[10].
Внимание! Не заполнен параметр «город»! јаан городторго јетире (кӧндӱре/кӧӧлик јолдорло)[11][12]
ТД-КБ
Колпашево ~ 316 км
Северск (Томский область) ~3 км
Асино ~ 112 км
ТД-КЧ
КБ
Кедровый (Томский область) ~ 451 км
Мариинск ~ 223 км
КЧ
ТШ-КБ
Новосибирск ~ 272 км
Юрга ~ 99 км
ТШ-КЧ
Том-Тура Кӱнбадыш-Сибирский равнинаныҥ јаказында, Кузнецкий Алатауныҥ јаказында, Том (Оптыҥ кош суузы) сууныҥ оҥ јарадында, Опко киргенинеҥ 50 км ыраагында турат. Кала тайганыҥ кырында турат: тӱндӱктей Аба јыш ла сас, тӱштӱктей — широколиственный ла колышкан агаш аразы ла лесостепь. Москвага јетире — 3,5 муҥ км.
Том-Тураныҥ тӱндӱк јанында 12 км киреде Северск (Томский область) кала турат, јабык (орус.ЗАТО,закрытый), совет ӧйдӧ «Томск-7» деп адалган, неформальный куучында «почтовый», «пятый почтовый» деп айдыжатан.
Каланыҥ текши јери — 294,6 км². Лев Толстойдыҥ оромы Том-Турада 85-чи меридианда кӱнчыгыш долготада турат[13].
Рельеф калада тӱс эмес. Том-Тура бойы Кӱнбадыш-Сибир равнинаныҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында турат. Том-Турада сууныҥ коолында мындый бӧлӱктер бар: пойма, терраса ла междуречье Том сууныҥ водоразделы — Кичӱ Киргизка ла Том — Ушай.
Том сууда бар:
Бӱдӱмдер
Тууразы
Бийиги (сууныҥ ӱсти)
Эҥ бийиги (талайдыҥ кемјӱзинеҥ)
Поймазы
до 50 м
3—4 м
Террасалар 1-кы тип (Заозёрье)
до 2200 м
8—12 м
80—82 м
Террасалар 2-чи тип (главпочтамт)
250—500 м
20 м
90—95 м
Террасалар 3-чи тип (Воскресенская ла Лагерносадская)
45—500 м
45—50 м
120 м
Террасалар 4-чи тип (Степановка ла Каштак)
50—300 м
65—70 м
135—140 м
Сууныҥ коолы кайыр јараттарла јуукаларла кезилген. Кала тудулып баштаганынаҥ ла ала улай ла айландыра агаш кезилген, јолдор салынган, кыраларга јер арчылган. Суу кӧпчиштеҥ аргаданарга улус јараттарды кӧдӱрип, баштапкы надпойменный террасаны (Заозёрье) тобракла ӧрӧ кӧдӱрген. Табынча рельеф кӧдӱрилип тӱзелген[14].
Је, тӱҥей ле калада бийиктей ле јабыстай јерлер бар, кайда да 60—70 м[15].
«Кала кезем континентал климатту зонада турган учун, кезилген рельеф , јердиҥ алдында кара суулар кыртышка јуугы, јадагай породалар, сууга белен јайрадылары јуукалар, јемирилиштер (орус.оползни) бӱдерине јарамыкту»[14]. Јуукалар калада кӧп туштайт[16].
Юрточный кырдыҥ тӱндӱк, кӱнбадыш ла тӱштӱк јаны јемирилер јеткерлӱ (орус.оползнеопасный). Кроме того, Каштак ла Воскресенский деп кырларды айландыра јеткерлӱ јуукалар бар. Технико-внедренческий зонада тӱштӱк площадкалары база јеткерлӱ јуукаларлу деп чотолот. Черемошники ле Татарская слобода суу кӧпчип јайылар јерлерге кирет[17]. Юрточный ла Воскресенский кырлар кӧп сабада техногенный суу кӧпчишке алдыртат.
Лагерный, Воскресенский, Юрточный ла Каштак деп кырлар јуукалу эрозияга алдыртат. Том-Турада 60-наҥ артык јуука, кезигиниҥ узуны 1 км једет. Кезигиниҥ учы тураларга, јолдорго јууктайт, олор бызыла берер јеткерлӱ.
Онойдо ок Том-Турада курч сурак — јеткерлӱ јемирилиш (оползень). Анчада Лагерный сад деп јерде бу сурак курч турат. Оползень 1,5 км чӧйилет. Шылтагы — Том (Оптыҥ кош суузы) сууныҥ коолында агаштарды Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта промышленностько керектӱ болордо кескени (агаштардаҥ древесный уголь јазаган)[14].
Каланыҥ садыныҥ эски каалгазы. (2016 јылдыҥ сыгын айында торт эскирген дейле бызылган, 2020 јылда јаҥырта тудулган).
Каланыҥ јеринде бир канча јажыл массивтер (парктар, скверлер, садтар, аралдар) бар. Олордыҥ кӧп сабазы Ушайдаҥ тӱштӱктей: Лагерный сад, Городской сад, Сибирский ботанический сад, Университетский роща, Новособорный тепсеҥде Троицкий сквер, Буфф-сад, Игуменский парк, Елизаровтордыҥ оромыныҥ учында парк (Балтийский оромго эбир алдында). Онойдо ок калада бир канча аралдар бар: Михайловский роща, Каштак тууда кайыҥду роща, Иркутский трактыҥ учында Кӱнет роща (каланыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јаны). Том-Тураныҥ ортозында јетире јазалбаган бульварный кольцоныҥ проекты (1830 јыл): Кировтыҥ проспекти ле Дальне-Ключевский ором, олордыҥ јериниҥ кӧп јаны бульварлар.
«Горзеленхоз» деп организация каланы јажыл ӧзӱмдерле јеткилдеери јанынаҥ иштейт, онойдо ок таҥынаҥ аргачы[20]. В 2011 году на вертикальное озеленение улиц было выделено полмиллиона рублей[21].
Том-Тураныҥ јаказында Заварзинский лесной дачада телекейде эҥ ле јаан чымалыныҥ уйазы табылган (бийиги 2,5 метр высотой х 5,1 метр диаметры)[22].
Каланыҥ бастыра јанында промышленный предприятиелердиҥ санитарно-защитный зоналары бар, ол зоналардыҥ јеринде улус јадар туралар турат. Онойып, санитарно-защитный зонага Сосновый Бордыҥ, Заозёрьениҥ, Каштака-III-тиҥ, Телецентрдиҥ, Высотныйдыҥ, Иркутский тракттыҥ, «Сибирь» деп (сереҥке эдер фабрика) Сибирский оромныҥ, Кировтыҥ проспектиниҥ, «Томский пивоныҥ», Нахимовтыҥ оромыныҥ туралары кирет.
Том-Тура калада ар-бӱткен корулаар комитеттиҥ јетиргениле калада ла Томский областьта 2007 јылда год, атмосферный кей бастыра јерде киртиген[17]. Кӧп сабада каланы айландыра аралдарда, промышленный предприятиелердеҥ ыраакта да кей тыҥ киртиген деп темдектелет. Анчада каланыҥ ортозында Воскресенский кыр, Каштак, Томск-II, Высотный, Сибирский оромныҥ ичи, Алтыгы Елань, Тӱштӱк площадь ла Степановка тыҥ киртиген кейлӱ. Кезик аймактар ӧткӱре тыҥ киртиген кейлӱ. Ондый аймактардыҥ тоозына Бердскийдиҥ оромдоры, ПАТП-2, Иркутский тракт, сереҥкефабрика «Сибирь», ТНХК, Татарский слобода, онойдо ок Ӱстӱги Елань, Юрточный кыр ла ГРЭС-2[17].
Атмосферада оксид углероданыҥ кеми база ӧйинеҥ ӧдӧ берген. Кӧп кӧӧлӱктер турган јерде — јолдордыҥ белтиринде — оксидтиҥ концентрациязы он катапка ӧйинеҥ ӧдӧ берген[17]. Эҥ кирлӱ кей Бела Кунныҥ ла Иван Черныхтыҥ оромдорыныҥ белтири, Фрунзениҥ проспектиниҥ ле Красноармейский оромыныҥ, Ленин ле Фрунзениҥ проспекттериниҥ, Иркутский тракт ла Суворовтыҥ оромыныҥ, Телецентрдиҥ, Комсомольский проспекттиҥ ле Герценниҥ оромыныҥ белтири, 4-чи поликлиниканыҥ оромы.
Тӧрт промышленный предприятие — Томская ТЭЦ-3, Томская ГРЭС-2, ЗАО «Метанол» ло ОАО «Томскнефтехим завод» — бир јылга 13,5 муҥ тонна выброс эткен, бу каланы киртидип турган бастыра веществолордыҥ тал орто кирези[17]. Атмосфераны киртидип турган предприятиелердиҥ тоозында Томсклесдрев, Томсктеплосеть, Томск-авиа, Томь-Аппарель, спичфабрика «Сибирь», ТЗКМиИ, Горэнерго, ТЗРО; алдында јабылгалакта ол тоого Томский шпалопропиточный завод (ШПЗ) база кирген.
Татарский слободада јаҥыдаҥ ар-бӱткенниҥ корулу јерлерин эдер деп проект тургузылат (Томныҥ јаказында), Ушайдыҥ коолында Каменный деп кӱрдеҥ Академический переездке јетире, Солнечный ла Иркутский трактыҥ ортозында, Киргизканыҥ коолында, онойдо ок Сенной курьяныҥ јанында. 2010 јылдаҥ ала бир канча кӧлдӧр лӧ Ушай сууныҥ ӱзӱги арчылган[23]. 2011 јылда Сенной Курья арчылган[24][25]. С 2011 г. планируется очистка Сенной Курьи[26][27].
Сууда амыраар јерлерде сууныҥ чыҥдыйы арузы санитарный нормага јетпейт, Том сууныҥ сол јарадында Семейкин ортолыкта суу ару (Алтыгы Складтардыҥ тужы)[28].
Успенский серикпе (старообрядческий) (Кафедральный старообрядческий храм во имя Успения Пресвятыя Богородицы, Томский епархия) (РПСЦ)|Томской епархии]][88][89].
Том-Турада 2006 јылдыҥ кандык айында российско-германский саммитке белетенеринде, эки ле айга 1936 јылда бызылып калган серикпениҥ ордына карагай агаштаҥ эткен јаҥы лютеран серкпе тудулган[90][91].
1604 јылдачаган айдыҥ 20 кӱнинеҥ ала Москвада Борис Годунов каанга Тоян деп князька баштаткан эуштинский татарлардыҥ посольствозы келген, олорды оус подданствого алып, Энесайдыҥ кыргыстары ла ойрот-калмыктардыҥ јуулажынаҥ, табаруларынаҥ корулазын деп баштанган. Бу баштануга кару берип Борис Годунов эуштинский татарлардыҥ јерине кала тутсын деп бичикке кол салган[92]. 1604 јылдыҥтулаан айыныҥ 25 кӱнинде Борис Годунов Сургутта казактардыҥ јааны Гаврила Писемский ле стрелецтердиҥ Тобольскта јаанына Василий Тырковко Том сууныҥ јарадында кала тӧзӧзин деп јакылта берген. Татарлардыҥ јеринде кала тудуп, айландыра аш салзын, айландыра јаткан калыктарды орус каанныҥ подданствозына кийдирзин деп јакыган[92]. 1604 јылдыҥсыгын айыныҥ 27 кӱнинде шибее тудар иш токтогон[93][94]. Је 1648 јылда эски острог бызылган, Том сууныҥ оҥ јарадында, тӱштӱк мыста Воскресенская туу (Том-Тура), Оп сууга киргенинеҥ 60 километр јетпей јӱрӱп, тайганыҥ јаан эмес Ушай деп суузыныҥ оозынаҥ ыраак јок јаҥы шибее (орус.острог) тудулган[95]. Том-Тура кала јаан стратегический ле военный учурлу тӧс јер боло берген, XVII чактыҥ туркунына тургун калыктыҥ амырын корулап јеткилдеген — 1614, 1617, 1657 ле 1698 јылдарда кӧчкӱндердиҥ табаруларына удурлашкан[96].
Том-Тура администрацмялык јанынаҥ бажынаҥ ала Тобольский разрядтыҥ тӧс јери болгон, 1629 јылдаҥ ала[94]. 1719 јылда Том-Тура Енисейская провинцияга кирген болгон, 1726 јылда — Тобольский провинцияга, 1782 јылда Тобольский наместничествоныҥ областной каланыҥ статусын алган[97].
Москванаҥ башталып, Том-Тура ажыра ӧдӱп, Забайкальеге јетире Сибирдиҥ трагы ачыларда (1984), Том-Тура транзит садуныҥ учурлу тӧс јери боло берген, 1738 јылда Том-Турада ямская служба табылган[98]. Табынча кала јаанап, статусы регионал администрациялык тӧс јер боло берген, 1804 јылда сӱреен јаан Томский губернияныҥ тӧс јери боло берген, бого эмдиги Алтай Республиканыҥ, Алтай кырайдыҥ, Кӧмӱр областьтыҥ, Новосибир областьтыҥ ла Томский областьтыҥ, Кӱнчыгыш-Казахстан областьтыҥ, Хакасияныҥ кӱнбадыш јаны, Красноярский кырайдыҥ јерлери кирген болгон[98].
XIX чактыҥ учында инженер-путеец Н. П. Меженинов Транссибирский темирјол магистраль тударын башкарган, Среднесибирский участогын магистральдыҥ, тӧс темирјол линия ол тушта Том-Туранаҥ чик јок тӧмӧн тӱштӱктей ӧдӧтӧн болгон, Том-Тураны дезе башка кош-јолло бириктирер деп јӧптӧлгӧн. Ол јол 1896 јылда тудулган[99]. Бу јол тупиковый болгон учун, кала транспортный узел болбой барган.
XIX чактыҥ экинчи јарымында — XX чактыҥ бажында Том-Тура Сибирский областничестводо идеологияныҥ тӧс јериниҥ бирӱзи болгон, лидерлердиҥ бирӱзи — јарлу орус билимчи Потанин Григорий Николаевич болгон. 1905 јылдыҥӱлӱрген айыныҥ 20 кӱнинде черносотенецтердиҥ погромдоры Том-Турада Королёвский театры ла темирјолдыҥ управлениезин ӧртӧп салган, ондор тоолу кижи божогон. 1917 јылдакуран айдыҥ 2 кӱнинде, Февральский революция ла Октябрьский революцияныҥ ортозында, общественный организациялардыҥ сибирский конференциязында Том-Турада «Постановление по вопросу об автономном устройстве Сибири» деп сурак турган[100][101]. Ол ло јылдыҥ ӱлӱрген айында Том-Турада Сибирский областной совет тудулган[100][101].
Калада бир канча кинотеатр бар, онойдо ок ойноор тӧс јерлер, ондо кинозалдар: «Киномакс (кинотеатр)» (алдындагы кинотеатр «Родина»)[121], «Киномир» («Октябрь» деп ойынду јерге кӧчкӧн)[121][122] (алдында Горькийдиҥ кинотеатры), «Аэлита» (алдында кинотеатр «Пионер», оноҥ озо — «Юный зритель»), культурный тӧс јер «Fакел»[121], ойынду јер «Шарики»[121], торгово-развлекательный тӧс јер «Мегаполис» ле кинотеатр «Кинополис», кинотеатр «Goodwin Cinema» ТРЦ-да «Изумрудный Город». Эмдиги ӧйдӧ алдында болгон кинотеатр «Сибиряк» јабылган, 2014 јылда бызылган, кинотеатр «Сибирские огни» (алдында — Иван Черныхтыҥ кинотеатры, оноҥ озо — кинотеатр «Темп») эжиктер садар магазин болуп калган.
Алдында Том-Турада јайгы кинотеатрлар болгон, мында киноны ачык теҥериниҥ алдында кӧргӱскен. Мындый кинотеатрдыҥ бирӱзи Ак кӧлдиҥ (Белое озеро) јанында болгон (эмди ондо Н. Рукавишниковко кереес тургузылган), экинчизи Городской садта, ӱчинчизи — Басандайкада, Пригородный оромдо[123], 2000-чы јылдарда Бердский оромдо «Мегаполис» деп торгово-развлекательный јерде парковкада ачык кинозал иштеген.
Совет ӧйдӧ кӧп кинозалдар дом культуры ла клубтарда болгон.
Том-Турада спортивный ууламјылар: академический гребля, баскетбол, волейбол, альпинизм ле спортивный туризм, атту спорт, чанаа спорта, сноуборд, сууда јӱзери, шахмат, теннис[124]. Бир канча стадион (ол тоодо стадион «Труд», мында «Том» ло «Томь-2» деп командалардыҥ айлында футбол матчтары ӧдӧт), бассейндер, спортивный площадкалар, Кӧрӱлер ле спорттыҥ ӧргӧӧзи, боулингтиҥ залдары, картодром, чанаа трамплин лечанаароллерный трасса[125] (Академгородоктыҥ јанында[126]).
2005 јылда тӱӱкиде баштапкы катап Том-Тураныҥ футбольный клубы «Том»[127] футболло Россияныҥ Чемпионадына турушкан. 2012/2013 јылдыҥ сезонын клуб ФНЛ-дыҥ первенствозында болгон, оныҥ кийнинде сезондо «Том» ойто ло футболло Россияныҥ Чемпионадына турушкан, је 2013/2014 јылдыҥ сезоныныҥ турултазыла ол Премьер-лиганаҥ чыккан. Эмдиги ӧйдӧ ол ФНЛ-да. Айлында матчтарды клуб каланыҥ «Труд» деп стадионында ӧткӱрет.
Том-Турада аквалангисттердиҥ ТГУ «Скат» деп спортивный клубы бар. Клубты 1959 јылда Томский государственный университети божоткондор тӧзӧгӧн. Канча јылдардыҥ туркунына клуб јаан маргандарда кӧп кайралдар ойноп алган, бир канча спорттыҥ устарын белетеген, Россияныҥ баштапкы , СССР-дыҥ, Европаныҥ ла телекейдиҥ суу алдында маргаандарла чемпиондорын таскаткан[128].
«Томичка-Юпитер» деп ӱй улустыҥ командазы волейболло Ӱстӱги Лигада «Б», Сибир зонада ла Ыраак Кӱнчыгышта Россияныҥ Чемпионадында турушкан. Айылда матчтарын команда «Юпитер» деп спортивный комплексте ӧткӱрет.
2010 јылда Јеҥил атлетикала јабык стадион (манеж) тудулган, «Кедр» стадионныҥ јанында[129]. С начала 2011 года в городе работает ледовый дворец «Кристалл»[130].
Онойдо ок Томский политехнический университет туткан 11-метр скалодром бар, эталонный олимпийский трассалу, бир канча боулдеринговый залдар бар.
Российский јуунты командага Гребной канал тудар деп проект бар[131].
2013 јылдыҥ јаҥар айында Томский Академгородоктыҥ јанында чанаа трасса тудулган[132]. 2 јыл кийнинде база бир узуны 10 км трасса тудулган, «Буревестник» стадионноҥ ала Аникино јуртка јетире[133].
ТПУ-ныҥ 1-кы геологический корпусы (Кировтыҥ проспектинде). Корпустыҥ алдында: М. Усов деп академикке кереес
Том-Турада архитектурный стильде орус зодчество ло модерн (агашла), сибирский барокко, классицизм ле модерн (ташла). Том-Тураныҥ агаш модернин «Forbes» журнал «Шесть достопримечательностей России, которые скоро исчезнут» деп списокко кийдирген[140]. Онойдо, сибирский барокко деп стильле Воскресенский серикпе тудулган (Воскресенский кырда)[141], классицизм стильле тудулган ТГУ-ныҥ баш корпусы[142].
Јарлу кереестердиҥ ортозында: Окружной судтыҥ туразы (1904), ТГУ-ныҥ Билим библиотеказыныҥ туразы (1914), П. И. Макушинниҥ адыла адалган Билимниҥ Туразы (1912), «Кызыл корпус» ТГАСУ (1904), Биржевой корпус (1854), Каланыҥ ломбардыныҥ туразы (1912), Т. Т. де Вильнёв деп коменданттыҥ туразы (XVIII чактыҥ учы), Губернатордыҥ туразы (1852), Шатерлу тура (1902), Дракондорлу тура (1917), Л. Д. Желябо деп којойымныҥ тураларыныҥ ансамбли (1895) ла о.ӧ.
СФТИ-ниҥ баш корпусы (Сибирский физико-технический институт), Сибирский государстволык эмчилик университетке удура турган (СГМУ), бир келтейинеҥ, Новособорный площадь база бир јанынаҥ — база бир томский архитектураныҥ кереези — Россияныҥ культуралык федерал учурлу кереези[142]. Здание присутственных мест1803 јылда тудулган.
Архитектураныҥ база бир кереези — Томский политехнический университеттиҥ баш корпусы. Ол 1896—1900 јылдарда тудулган. Байлык декоративный јарандырыш ичи-тыштыла эдилген; «Эклектика» деп стильле (архитектура) јазалган. Ф. Ф. Гут ла А. Д. Крячков тураныҥ тударын башкарган[143].
Соляная тепсеҥниҥ толугында П. Макушин туткан Билимниҥ туразын (Дом науки) темдектеер керек. Тура архитектор Крячковтыҥ проектиле 1911—1912 јылдарда тудулган. Бу тура Том-Тураныҥ Петр Макушин деп просветитель ле меценат кижиниҥ акчазына тудулган[143]. Архитектураныҥ сӱрекей јараш кереези — Дом офицеров, оны 1898—1900 јылдарда архитектор Лыгин туткан.
Ушай сууны кечире таш кӱр каланыҥ ортозында база бир кереези болуп јат[143]. Ленинниҥ тепсеҥинеҥ ыраак јок Биржевой корпус (1852—1854 јј.). Мында којойымдар јуулыжып саду ӧткӱретен, мында ла алмарлар болгон[143]. Эмдиги ӧйдӧ мында Российский академия правосудияныҥ филиалы.
«Том-Тураныҥ Кӱндӱлӱ кижизи» деп нерелӱ ат адаары XIX чактаҥ ала келген, клага аҥылу-бийик једимдер экелгени учун[146]. После установления советской власти и упразднения городского самоуправления присвоение звания было приостановлено до 29 марта 1967 года[147].
Г. Н. Потанин (04.10.1835 — 30.06.1920) — географ, этнограф, фольклорист, ботаник билимчи, Орус географический обществоныҥ турчызы, јондык ишчи (1915).
Энциклопедия Томской области. [в 2 т.] / Адм. Том. обл., Том. гос. ун-т; [редкол.: Г. В. Майер (председатель) ; Н. М. Дмитриенко (науч. ред.) и др.]. — Томск : Изд-во Том. ун-та, 2008—2009.
Т. 1 : А — М. — 2008. — 463 с. : ил., портр., XVI л. ил., портр. — ISBN 978-5-7511-1895-2 (в пер.).
Т. 2 : Н — Я. — 2009. — [4], 469—999 с. : ил., портр., XXV—XXXII с. ил. — С. XVII—XXIV в изд. отсутствуют. — Имен. указ.: с. 949—989. — ISBN 978-5-7511-1917-1
Березнеговская Л. Н., Березовская Т. П., Дощинская Н. В. Лекарственные растения Томской области. — Издание второе. — Томск: Издательство Томского университета, 1972. — 172 с. — 45 000 экз.
Заплавный С. А.Рассказы о Томске. — Новосибирск: Западно-Сибирское книжное издательство, 1980. — 318 с.
Касинский С. В., Дырко И. П., Ласкеева Н. И., Лаптева И. А. Томск в цифрах (2002-2009 гг.). Статистический сборник. — Томск: Томскстат, 2010. — 258 с.
Круликовский Н. Н. История развития математики в Томске. — Томск, 1967. — 145 с.
Оглобин Н. Н.К ИСТОРИИ ТОМСКАГО БУНТА 1648 ГОДА. — Чтения в Императорском Обществе Истории и Древностей Российских при Московском университете. — М., 1903.
Привалихина C. В. Мой Томск. — Томск: Изд-во Том. ун-та, 2000. — 274 с. — ISBN 5-7511-1293-8.
↑Город Томск (ја. эм.). Официальный интернет-портал Администрации Томской области. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 29 кӱни, 2011. Архивировано куран айдыҥ 22 кӱни, 2011 јыл.
↑Новая церковь к визиту Ангелы Меркель (ја. эм.) (недоступная ссылка). Официальный портал муниципального образования «Город Томск». Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2011. Архивировано сыгын айдыҥ 27 кӱни, 2011 јыл.
↑История Томской области (ја. эм.). Агентство развития Томской области. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2011.
↑ 1234История Томска и области (ја. эм.) (недоступная ссылка). Официальный интернет-портал Администрации Томской области. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2011. Архивировано кочкор айдыҥ 2 кӱни, 2012 јыл.
↑История названий томских улиц. Издание третье, дополненное. Отв. ред. Г. Н. Старикова. — Томск: Издательство Д-Принт. 2012. — 368 с. — С. 62. ISBN 978-5-902514-51-0.
↑Истоки, традиции и итоги (ја. эм.) (недоступная ссылка). Томский государственный университет. Дата обращения: чаган айдыҥ 8 кӱни, 2012. Архивировано кочкор айдыҥ 2 кӱни, 2012 јыл.
↑Сибирский технологический институт (ја. эм.) (недоступная ссылка). Томский политехнический университет. Дата обращения: чаган айдыҥ 8 кӱни, 2012. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 13 кӱни, 2013 јыл.
↑Томский индустриальный институт (ја. эм.) (недоступная ссылка). Томский политехнический университет. Дата обращения: чаган айдыҥ 8 кӱни, 2012. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 13 кӱни, 2013 јыл.
↑Forbes.ru (ја. эм.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 27 кӱни, 2017.
↑Промышленность (ја. эм.). Официальный интернет-портал Администрации Томской области. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 27 кӱни, 2011. Архивировано куран айдыҥ 22 кӱни, 2011 јыл.
↑Главная (ја. эм.). Промышленность Томской области. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 27 кӱни, 2011.