Јаш-Тура (орус. Бийск) — Россияда Сибирдиҥ тӱштӱк јанында Алтай кырайда кала. Јаан билим ле промышленный тӧс јер, эл-јоныныҥ тоозыла Алтай кырайда экинчи јерде. Наукоград[2][3].
Краевой учурлу, Бийский аймактыҥ администрациялык тӧс јери, је бу аймакка кирбейт. Кезик јон јаткан јерлерле кожо каланыҥ округы болот.
Алтайлап бу кала Јаш-Тура деп адалат, орустап дезе Бийск. 1709 јылда Бий суудаБий шибее болгон, 1782 јылдаҥ ала — Бийск кала. Гидроним Самодий тилде би дегени — «суу»[4][5].
Бийдиҥ суузы Јаш-Тураныҥ алты јанында. Кийни јанында Смоленский трак ла Усть-Катунь деп јурт
Кала Алтай кырайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында Бийдиҥ суузыКадынла бириккенинеҥ ыраак јокто турат. Јаш-Тура кала Бий сууны экијараттай турат, ӱч кӱр бар. Кала Бийско-Чумышский возвышенностьтыҥ тӱштӱк кӱнбадыш јанында, Бийдиҥ оҥ јанында чичке суу-терасадаҥ кенейте ӧрӧ кайыр плато јаар чыгат. Каланыҥ база бир јаны сол јабызак јарадында, карагайлар ӧскӧн келтейинде турат.
Јаш-Тура Чуйдыҥ кӧӧлик трагында турат, трак Алтайдыҥ кырлары ажыра Монголдыҥ кыйузына јетире барат.
Барнаулга јетире 163 км, Казахстанныҥ Усть-Каменогорск калазына јетире 339 км, Новосибирскке јетире 356 км, Москвага јетире 3700 км. Казахстанныҥ кыйузына јетире 210 км, Монголдыҥ кыйузына јетире 617 км.
1708 јылда кочкор айдыҥ 29-чы кӱнинде года Сибирского приказ аайынча Кузнецкий шибее јаар было отправлено со ссылкой на указ Петр I каанныҥ Јасагына тайанган распоряжение аткарылган: Кузнецкий уездтиҥ тӱштӱк јанына Бий ле Кадын суулардаҥ ыраак јок јуучыл шибеени эптӱ јерге тутсын, ( «на реках Бии и Катуни в пристойном месте для збору ясашной казны и к селению пашенных крестьян построить острог со всякими крепостьми»)[6].
1709 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 18-чи кӱнинде Кадын ла Бийдиҥ бириккенинде «Бикатунский острог» деп строительдер адаган, бу јуучыл-шибеениҥ тудулып башталган јылы деп чотолот (Поселенецтерди баштапкы катап тоозын аларда бу дата турат). Бу јуучыл-шибее Арасей империяныҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш кыйуларын ла саду ӧткӱретен Кыдат ла Монгол јаар јолдорды корулаар учурлу болгон. Ол ӧйдӧ шибее тудулган јерлер телеут ла кумандылардыҥ јери болгон.
Шибееде бир канча пушкалар болгон. 1710 јылдыҥ јайында Кузнецкий шибееге ууланган джунгар черӱ Бийдиҥ суузын кечип болбогон, не дезе шибеениҥ пушкалары токтодып турган, ӧскӧ кечӱ бедиреп јатканча, чочыда табаратаны бызылган.[7]. Бу шибеени алып болбой джунгарлар Бикатунский острогты курчайла от тудуп ийгендер.
1718 јылда укрепление ойто тудулган, јаҥы јерде Бийдиҥ агынын 20 км ӧрӧ, сууныҥ оҥ јарадында. Новое расположение не соответствовало старому названию, в 1732 году јылда Бикатунская крепость Бийская крепость деп ӧскӧртӧ адалып, Бийско-Кузнецкий казачий линияга кожулган. 1756 јылда тӱштӱк јерлерде Туулу Алтайдыҥ алтай калыктары Арасей империяга кирерде бу шибее болуш болгон.
1779 јылда Бийский крепость Тобольский губернияныҥ чодында болгон. Екатерины II каанныҥ 1779 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-чи кӱнинде чыккан Јасагы аайынча Барнаульский уезд Колыванский областька кирген. 1782 јылдаҥ ала Јаш-Тура кала уездный кала болгон. 1783 јылда область Колыванский губерния боло берген. 1786 јылда уездтиҥ тӧс јери Барнаулга кӧчӱрилген[8]. Окылу документтерде јастыра, чокым эмес бичилгенинеҥ улам эмдиги ӧйдӧ Јаш -Тура ла Барнаул кажы кала Алтай кырайда озо тудулган деп былааш-тартыш айалгада. 1797 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-чи кӱнинде Јаш-Тура каланыҥ магистрады јоголгон, эл-јоны дезе Кузнецкий городской магистратка кӧчӱрилген (эмдиги Новокузнецк кала).
1804 јылда кочкор айдыҥ 26-чы кӱнинде Том-Тураныҥ губерниязы тӧзӧлгӧн (Томская губерния), оныҥ ичинде Бийский уезд Барнаульского округа тӧзӧлгӧн. Бу ӧйдӧҥ ала Јаш-Тура ойто кала боло берет.
1804 јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнинде Јаш-Тураныҥ кебедели (герб) јӧптӧлгӧн: «Эки бӧлиген куйактыҥ ӱстӱги бӧлӱгинде Том-Тураныҥ кебедели, алдында бӧлӱгинде кӧк јалаҥда алтын кырда горный шахта». 1822 јылда ойто катап јурт деп чотолгон,је 1827 јылда кала ойто ло Россияныҥ уездный калазы боло берген.
1846 јылда крепость јоголып, военно-администрациялык эмес, торгово-промышленный тӧс јер болот. Јербойыныҥ сырьезыла иштеер предприятиелер тудулып баштаган: кожевенный, винокуренный ла лесопильный заводтор, махорочный ла льноткацкий фабрикалар, паровой теермендер, холодильник ле бир канча кирпич эдер заводтор, онойдо ок темир сулаар мастерскойлор, темирле иштеер заводтор. Јербойыныҥ кредитный учреждениелериле кожо калада јаан банктардыҥ бӧлӱктери иштеген Сибирский торговый банк, Русско-Азиатский ле Санкт-Петербургский международный коммерческий банк. Капиталды (ол тоодо иностранный) маслосыроделие, лесоразработка, золотодобыча, зерновое хозяйствого чыгаратан.
Революциянаҥ озо кала. Успенский собордоҥ кӧрзӧ
Кӧп јылдардыҥ туркунына, 1830—1917 јылдарда Јаш-Тура кала Алтайский духовный миссияныҥ тӧс јери болгон. Мында 1834 лӧ 1841 јылдардыҥ ортозында миссияныҥ настоятели архимандрит Макарий (Глухарёв) Россияда (эмдиге јетире јаан билим учурын салбаган) Библияныҥ билим кӧчӱрижин јебреневрей ле јебренгреческий тилдердеҥ орус тилге кӧчӱрген.
1917 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 17-чи кӱнинде калада совет јаҥ тургузылган. Јаштураныҥ кызылгвардеецтери 1918 јылда Барнаул (1918) учун белочехтерге удура јуулашкан. Је, 1918 јылда јайгыда кала (Временное Сибирское правительство) Александр Васильевич Колчактыҥ черӱлерине алдырткан. Совет јаҥ власть 1919 јылда кышкыда ойто тургузылган.
1926 јылда кала ажыра Рерих Николай Константиновичтиҥ Центрально-Азиатский экспедициязыныҥ Алтай этабы ӧткӧн. 1926 јылда Туулу Алтай јаар экспедиция «Деловой двор» гостиницанаҥ башталган (Второв деп којойымныҥ туразы, Толстойлыҥ оромы, 144, эмди мында каланыҥ администрациязында ӱредӱликтиҥ, культураныҥ, спорттыҥ, јииттердиҥ политиказыныҥ управлениези). 2002 јылда бу турага Николай Константинович Рерихке учурлаган мемориал доска эдилген, автор-оформитель — художник С. А. Морозов.
Ада-Тӱрӧл учун Улу јууга Јаш-Туранаҥ 26456 кижи барган, 9772 кижи јанбаган. Бу калага бир канча јаан промышленный предприятиелер: (котельный завод, завод «Молмаш», завод «Продмаш», завод «Электропечь», Дмитровский завод фрезерных станков эвакуацияга кӧчӱрилген[9], сереҥке эдер фабрика, ӧдӱк кӧктӧӧр фабрика ла о.ӧ). Мынаҥ башка , Јаш-Турада 25 госпиталь иштеген, мында 200 муҥнаҥ артык шыркалу јуучылдар эмденип јазылган[10]. 1941 јылдыҥ ӱлӱрген айында бери Мичуринский военный инженерный училище эвакуацияга келген.
1961 јылда бу калада (Бийский погром, массовые волнения) тӱймеен болгон.
Јаш-Тура — Алтай кырайдыҥ тӱштӱгинде ӱредӱлик ле культуралык јаан тӧс јер. Калада бийик ӱредӱ берер тӧртӱ ӱредӱ заведение: В. М. Шукшинниҥ адын аданган Алтайский государственный гуманитарно-педагогический университет, Алтайский государственный технический университеттиҥ филиалы: Бийский технологический институт, АГУ-ныҥ филиалы И. И. Ползуновтыҥ Алтайский государственный технический университеди, Московский социальный университеттиҥ ле Московский современный гуманитарный академияныҥ филиалы. Вузотарга коштой медицинский, музыкальный, педагогический, политехнический колледжтер иштейт, онойдо ок экономика ла правоныҥ, 4 техникум, профессиональный лицей ле бир канча профессионал училищелер. Текши образованиени Бийский лицей, 4 гимназия, кадет школ ло 40-гӧ шыдар общеобразовательный школ. 4 кӱӱлик школ, 46 дошкольный учреждение.
15 библиотека иштейт. Калада тӧс библиотека — В. М. Шукшинниҥ библиотеказы 1900 јылда ачылган, фонды 500 муҥ кире бичиктӱ.
В. В. Бианкиниҥ адыла адалган Бийский краеведческий музей 1920 јылда тӧзӧлгӧн, Алтай кырайда эҥ озогы ла јаан музейлериниҥ бирӱзи.
Калада архитектураныҥ ла тӱӱкиниҥ «Архиерейский дом» деп уникал комплексинде Алтайский духовный миссияныҥ тӱӱкизиниҥ музеи 2008 јылда ачылган. Бу музейде эҥ ле јебрен экспонат — «Октоих» деп 1618 јылда кепке Москвада чыккан старопечатный бичик[46].
1943 јылда тӧзӧлгӧн Бийский городской драматический театр эмди 1914—1916 јылдарда архитектор И. Ф. Носович туткан «Народный дом» деп турада. «Планета кино» деп тӧрт залду кинотеатр.
База бир канча клубтар ла культураныҥ байзыҥдары, онойдо ок јииттер амыраар заведениелер.
2018 јылдыҥ куран айыныҥ 18-чи кӱнинде Международный Комитет Знамени Мира (ООН-до неправительственный организация) калага «Амырдыҥ Маанызын» табыштырган . Президент МКЗМ Алисия Родригес Амырдыҥ Маанызын берип јадала, Алтайдыҥ бастыра улузы амырдыҥ элчилери деп айткан. Амырдыҥ Маанызы Јаш-Тураныҥ администрациязында артар.
2009 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-чи кӱнинде калада 230 тергеениҥ корулу тӱӱкилик ле культуралык кереестери, ого коштой 54 археологиялык кереес[52].
Јуучыл-бийчандарга кереес (авторлоры Н. Н. Мотовилов ло Ю. И. Гребенников) — Советский оромдо тудулган мемориал, Ада-Тӧрӧл усун Улу јууда турушкандарга учурлалган, ортозында тӧс скульптурный форма, эске аларыныҥ стенези, стелы бийчан-геройлорго стелалар ла мӧҥкӱлик от (вечный огонь).
Јеҥӱниҥ паркы — Јаш-Тураныҥ кӱнчыгыш јанында парк, Бий сууныҥ јарадында, каланыҥ пляжына јуук. Ӱч аллеяныҥ белтиринде таш стелада бийчандардыҥ аттары бичилген — Совет Союзтыҥ Геройлоры Мактыҥ ордениниҥ толу кавалерлериниҥ.
«Камень скорби» кереес Сталинский репрессиялардаҥ корогондорго (НКВД-ныҥ тӱрмезиниҥ јанында). Кереесте бичилген: «Камень скорби памяти безвинных жертв тоталитарного режима, расстрелянных здесь, во дворе НКВД. Клянёмся никогда не забыть!» Јаш-Тураныҥ горисполкомыныҥ акчазына "Мемориал обществоныҥ баштаҥкайыла 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 30-чы кӱнинде ачылган[53].
Петр I кереес. 2010 јылда Гаркавойдыҥ паркында.
В. И. Ленинге кереес, Бийский городской судка удура тепсеҥде.
Петр ла Февроний Муромскийлерге кереес — от-очоктыҥ, билениҥ коручыларына, сӱӱш ле чындыктыҥ символдорына, сыгын айда 2011 јылда Л. Толстойдыҥ оромында (160а) ачылган. Монументтиҥ авторы — скульптор Сергей Исаков[54].
Николай II Каанныҥ билезине кереес — Россияда јаҥыс ла болчок кереес, Романовтыҥ билези бастыра сынына кӧргӱзилген, Александровский паркта тургузылган. Скульптурный композицияныҥ авторы — скульптор Сергей Исаков[55].
Бессмертных Александр Александрович — советский дипломат, 1991 јылдыҥ чаган айынаҥ куран айга јетире Министр иностранных дел СССР. Јаш-Тура калада чыккан.
Бианки Виталий Валентинович — советский бичиичи. Јаш-Турада ӱредӱчи боуп иштеген. (1919—1922). Ол Јаш-Турада краевед музейдиҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи болгон[56].
Каменский Сергей Игоревич — орус спортсмен-стрелок, Јаш-Турада чыккан. Мӧҥӱн призёр јайгы Олимпий ойындардыҥ 2016 ј. Эки катап телекейдиҥ чемпионы (в стрельбе из пневматической винтовки (10 метров) и в командных соревнованиях по стрельбе из винтовки из трёх положений (50 метр)).
Кукушкин Всеволод Владимирович — советский ле российский журналист, бичиичи, Јаш-Турада чыккан.
Скалон Антон Антонович — Иркутский драгунский полктыҥ командиры кавалерияныҥ генерал-майоры (Отечественный јуу 1812 ј. Јаш-Турада чыккан. Смоленсктыҥ алдында јуу-согушта јада калган. Французтар 1812 јылдыҥ куран айыныҥ 8-чи кӱнинде Смоленскте Наполеонло кожо воинский почестьтерле оныҥ сӧӧгин јууган[58].
Явич Лев Самойлович (1919—2004) — советский билимчи-юрист, Јаш-Турада чыккан.
↑А. Ю. Юдина Военные госпитали Бийска: памятные места в контексте современного города // Вестник Челябинского государственного университета. 2011. № 34 (249). История. Вып. 48. С. 75-78.