Оймонныҥ чӧли
Ӱлекер:Чӧл Оймонныҥ чӧли (орус. Уймонская степь) Туулу Алтайдын Кӧксу-Оозы аймагыныҥ Теректӱниҥ сындарыныҥ тӱндӱк јанында јадат.
Этимологиязы
Тӱрк сӧстӧр «Уймон» ло «Оймон» «уйдыҥ мойыны» эмезе «уйдыҥ ичеези» деп айдылганы. О. Т. Молчанованыҥ Алтай Республиканыҥ тононим сӧзлиги аайынча «Оймон», «ойым»- кырларла курчаткан Оймон јери деп айдылганы[1].
Физико-географиялык темдектери
Јердиҥ аайы
Чӧлдиҥ узуны 35 км ажыра, јалбагы 8 км. Талайдыҥ кемзӱзинеҥ 1000 м. Тӱштӱк јаар Оймонныҥ чӧлиле агын суулар агат: Маргалу-сол јанынаҥ, Окол, Мыйту-оҥ јанынаҥ. Аруу Кӧксуныҥ суузы кӱнбадыш јанынаҥ тӱс јерле агат, оны «кӧк суу» деп айдат. Бастыра агып јаткан суулар Кадын сууга кожулат, оныҥ учун јаан јалаҥдар эки бӧлукке бӧлӱнет.
Климады
Орто-континентал, тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ келген салкындары орто кеминде. Кышкыда узак ӧйлӧргӧ јылуу кӱндер турат. Чӧлдӧ тыҥ салкындар јок. Јайгыда јылу айас кӱндер айына 225—230 час болот. Јайгы ӧйдӧ јылуу учун малаа-ажы ла јулукту агаштар јакшы ӧзӧт.
Геологиязы
Оймонныҥ чӧли јаҥыс тургун улузын эмес, је келген улусты база кайкадат: айландыра турган туулары јылдыҥ кажы ла ӧйинде јӱзӱн-јӱӱр болуп кубалат. Оймонныҥ чӧли јаан городтордоҥ јаан ыраак, Кадынныҥ биосфералык корыыр јерине кирет, 1998 јылда ого ЮНЕСКО статузы берилген.
Аҥ-куштары
Телкем ле јаан Оймонныҥ чӧли аҥ-куштарыла байлык. Аҥдары: агас, айу (орус. медведь), бӧрӱ, јараа, јоонмойын, сыгын (орус. марал), тарбаган, тӱлкӱ, кӧрӱк, момон, ӧркӧ, сарас, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, чычкан, шӱлӱзин, элик (орус. косуля). Сууда јӱреечи аҥдар: камду (орус. выдра), кумдус. Куштары: баарчык, бачырткы, бӧднӧ, јаҥалбай, јелечи, карачкай (орус. стриж), каргаа, турна (орус. серый журавль), карлагаш (орус. ласточка), коокый кас, карчага, кӧктош, кускун, боро кушкаш, кӱӱк, кызыл тӧш, саҥыскан, сымда, талеҥко, тарал, тейлеген, томыртка (орус. дятел), торко-сары, тоорчык, ӱкӱ (орус. филин)[2].
Ӧзӱмдери
Агаштар: аспак, беле, јодро, кайыҥ, мӧш, кара-тыт (орус. вяз), каргана, тал, чиби. Јыралар: арчын (орус. можжевельник), бороҥот, ийт-тумчук, каҥы (орус. чабрец), јиилек, кара-кат, кызыл-кат, тийиҥ-кат, тайа (орус. жимолость), уй-кӧс, чычрана (орус. облепиха). Ӧлӧҥ-чӧп: адарткы, ай-каајы (орус. адонис), алаҥуш, алтын-тазыл (орус. золотой корень), балтырган, баргаа, буланат (орус. иван-чай), баркырууш, јаргак-ӧлӧҥ, јеҥес, јыдунак, јыракы-ӧлӧҥ (орус. белена), ийт-тырмак, кайыҥат, калба (орус. сибирская черемша), кандык, каҥзабаш, кендирбаш, коҥко-чечек, кӧбӱрген (орус. дикий лук), кӧгӧзин, кӧжнӧ, кӧк-таман (орус. подснежник), кызыл-тазыл (орус. красный корень), кылбыш (орус. бадан), кымыскайак, кулун-чечек, кӱмелӱ, кӱн-келди, кӱӱк-чечек, маҥыр, саргай, сӱт-ӧлӧҥ, сыгын-от (орус. маралий корень, левзея сафлоровидная), тамыр-ӧлӧҥ (орус. подорожник), тана-чечек, убак (орус. лопух, репей), чалкан, чейне (орус. пион, марьин корень)[3].
Јон јаткан јерлери
Кӧксу-Оозы, Баштаҥул, Кастакту, Корымду, Теректӱ, Чендек, Ӱстӱги-Кӱбее, Маргалу, Кеме-Кечӱ, Ӱстӱги Оймон, Алтыгы-Оймон, Басты-Кем, Мый Туу, Ары-Мыйту, Маральник-1, Маральник-2, Как-Арка.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
 С днища Уймонской котловины на Теректинский хребет |
 Гора Белуха, Катунский хребет, Аккемский ледник (ледник Родзевича). Южное обрамление Уймонской межгорной котловины |
Оймонныҥ чӧли. Эртен тура Кадынныҥ ӱстинде булуттар
Чендек јурттыҥ кӱнчыгыш јаны
Каргааныҥ тажы. Алты јанында Чендек јурт
Оймонныҥ чӧлинде јурт
С днища Уймонской котловины на Теректинский хребет
Гора Белуха, Катунский хребет, Аккемский ледник. Южное обрамление Уймонской межгорной котловины
Ајарулар
- ↑ О.Т. Молчанова. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — г. Горно-Алтайск, 2020.
- ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.