Кӧксу-Оозы

Рувики сайттаҥ
Јурт
Кӧксу-Оозы
орус. Усть-Кокса
Кӧксу-Оозы
Кӧксу-Оозы
50°16′11″ с. ш. 85°36′54″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе Кӧксу-Оозыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1807
Бийиги 974[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗4437[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 89 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649490
АТТК-ныҥ коды 84240875001
МТТК-ныҥ коды 84640475101
Номер в ГКГН 0013536
altay-ust-koksa.ru
Кӧксу-Оозы (Россия)
Точка
Кӧксу-Оозы
Red pog.svg
Москва
КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймакКӧксу-Оозы (Алтай Республика)
Описание изображения
Orange pog.svg
Улалу
Точка
Кӧксу-Оозы
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Кӧксу-Оозы (орус. Усть-Кокса ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кӧксу-Оозы орус. устье реки Кӧк-Суу, где кӧк суу орус. синяя (голубая) река[4][5].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ сындарыныҥ эдегинде, Оймонныҥ чӧл јалаҥында, Кӧк-Суу Кадынга киргенинде турат. Казахстанныҥ гран кыйуларынаҥ тыҥ ла ырак эмес јерде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 974 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска, кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/сек.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар[6]. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар[7]. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Арка-туузын агаш бӱркеген, мӧш, тал, ыргай, терек, кайыҥ, тыт ла чиби агаштар ӧзӧт. Јердиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы јакшы бӱдер јер. Кырада буудай, арба, сула јакшы ӧзӧт[8]. Арка-јалаҥда мешкези јок, јиилеги јок јакшы таркаган, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, тайабаш, чычрана ла јер јиилек. Кӧп ӧзӱмдер ачтаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: марал тазыл, алтын тазыл, кызыл тазыл[9].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурттыҥ оромдороры 84: Шукшинниҥ, Лазурный, Јаҥы, Кӧксууныҥ, Комсомолдыҥ, Красковтыҥ, Кӱрлӱ, Ижемјиниҥ, Кӱнбадыш, Аламалу кош ором, Суулу кош ором ло о.ӧ. Улалу — Кан-Оозы — Кӧксу-Оозы деп јолдо турат. Бу јурттаҥ айры јолдор чыгат: Мыйтуга, Тӱҥӱрге, Карагайга, Талдуга…јетире. Республикан тӧс калага, Горно-Алтайскка, јетире Чакырдыҥ боочызы ажыра кыскарта барза, 324 км, узада Себиниҥ боочызы ажыра — 398 км болор.

Кӧксу-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Республикан тӧс кала Улалу 320 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 410 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 240 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 210 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1807 јылда тӧзӧлгӧн. Алтайлар Арасейге бойыныҥ кӱӱниле 1756 јылда кирген. Каанныҥ «кабинеди» 1824 јылда инородцыларды башкарар ясачный устав јӧптӧгӧн, Оймонныҥ инородный управазын јараткан, бу управа Ӱстӱги-Оймондо болгон, мында 65 алтай кижи јуртаган. Онойдо ок бу управага Кӧксу-Оозыныҥ (Кузнецкий уездтеҥ келгендер) ла Катандуныҥ улузы кирген[10].

Геолог Григорий Гильмерсен 1834 јылда Алтайла јорыктап јӱрӱп, бичиген — Кӧксуныҥ бажында јурт болгон, јер тураларлу, олор бис мында јатканыс 50 јыл болор дешкен, айдарда, бу улус мында 1784 јылдаҥ ала јадып баштаган, айса болзо оноҥ до эрте[11].

Самаевтиҥ Г. П. шиҥжӱлӱ ижинде («Туулу Алтай Арасейге киргениниҥ айалгалары.17-19 чактар») архивте бичилгенин айдат «Оймон ичиниҥ јайзаҥы, Намжыл Тысов, бойыныҥ бир оток улузыла (120 кибиток) бу јерлерде јуртаган»[12]. В. В. Сапожников Оймонныҥ трагы керегинде, Оймон ичинде Кӧксу деп јуртта улус мал азырап, јерле иштеп, Кадынныҥ коолында јуртаган деп тӧкпӧй, чачпай бичиген[13]. Том-Тураныҥ 1904 јылда чыгарган «Памятная книжказында»[14] Оймонныҥ инородный волостинде, Кӧксу-Оозы јуртта 2 лавка ла волостьтыҥ башкарузы иштейт деп бичилген.

1926 јылдыҥ тооалыжы аайынча. Кӧксу-Оозы јурт Ойрот автоном областька кирген, Оймонныҥ окружной тӧс јери болгон. Јуртсовет, школ, агитпункт, 87 ээлем, 364 кижи (кӧп сабазы орустар) болгон[15].

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
1939[16]1959[17]1970[18]1979[19]1989[20]2002[21]2010[22]
1642↗1995↗2286↗2913↗3526↗3986↗4373
2011[23]2012[24]2013[25]2014[26]2015[27]2016[28]2021[29]
↗4382↘4362↘4357↘4325↗4361↗4437↗4810
1000
2000
3000
4000
5000
1979
2012
2021


Ӧрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет.

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 4437 кижиниҥ 89 % орустар болгон[3].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары;
  • Орто ӱредӱлӱ школ;
  • Баштамы школ;
  • Сургалдыҥ туразы;
  • ДЮСШ;
  • Культура байзыҥы;
  • Аймактыҥ библиотеказы;
  • Аймактыҥ эмчилиги;
  • Тӱрген болуш јетирер эмчилик;
  • Музей;
  • Стадион;
  • Магазин;
  • Конор тура;
  • Турбаза;
  • АЗС;
  • Кӧӧликтер јазаар јер СТО;
  • «Оймонныҥ солундары» деп газеттиҥ редакциязы.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы мал азыраары, СПК «Абайский», аш ӧскӱрери, азырал белетеери, адару тудары, марал аҥ, уй кой, эчки тудары. Агаш белетеери. Туризм.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Кадынныҥ биосферный заповеднигиниҥ тӧс јери[30];
  • Е. Н. Рерихтиҥ јондык библиотеказы (1997 ј. ачылган)[30] ;
  • 1918—1945 јј. јууларында корогон јерлештерге мемориал (1977 ј., Хоритошкинниҥ оромы,4 Б)[31][32];
  • Агаш архитектура, тура (1550), Набережный ором[30];
  • Малков деп којойымныҥ туразы, агаш архитектура (1552)[30];
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1534) (1971, Совхозный ором)[31][32].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ташта јурамалдар (1532, 1566)[30];
  • Кастактуда останец.(1526)[30];
  • Агару эне кудайдыҥ серкпези[30].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Кӧксуныҥ аржаны (1510);[30],
  • Ӱч-Сӱмер байлу туу (1507)[30];
  • Аржан суу (1509)[30];
  • Ыйыктуныҥ боочызы (1507)[30].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[30].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Кӧксу-Оозы

    Кӧксу-Оозы

  • Почта

    Почта

  • Суу кечире кемирӱ

    Суу кечире кемирӱ

  • Кӧксу-Оозында кӧӧликтер кечетен кӱрдеҥ кӧрзӧ

    Кӧксу-Оозында кӧӧликтер кечетен кӱрдеҥ кӧрзӧ

  • Кӧк сууны кечире кӱр

    Кӧк сууны кечире кӱр

  • Кӧксу-Оозы

    Кӧксу-Оозы

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1 2 Усть-Кокса
  2. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  5. ↑ Поспелов, 2008, с. 463.
  6. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  7. ↑ Кучин А. П. Птицы Алтая.- Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  9. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  10. ↑ Учебное пособие. История и культура Горного Алтая. — Горно-Алтайск: БУ ДПО РА, 2017.
  11. ↑ Сборник. За Алтаем Алтай. — Горно-Алтайск: БУ РА ЛитДом «Алтын-Туу», 2015 — issn= 978-5-93809-081-1
  12. ↑ Самаев Г. П. Горный Алтай в XVII — в середине XIX в. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1991 — isbn 5-7405-0568-2
  13. ↑ Сапожников В. В. Катунь и её истоки: путешествия 1897—1899 годов. — Томск: Паровая типо-литография П. И. Макушина, 1901.
  14. ↑ Памятная книжка Томской губернии на 1904 год/Том. губ.стат.ком.-Томск: Печатня С. П. Яковлева (Губернская типография).- 1904.
  15. ↑ Список населенных мест Сибирского края, 1928 г.
  16. ↑ https://web.archive.org/web/20141217133448/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_pop_39_4.php.
  17. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg3.php.
  18. ↑ https://web.archive.org/web/20140303191406/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg3.php.
  19. ↑ https://web.archive.org/web/20140110125030/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg3.php.
  20. ↑ https://web.archive.org/web/20131001061116/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg3.php.
  21. ↑ https://web.archive.org/web/20120203125040/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls.
  22. ↑ https://web.archive.org/web/20150518092810/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/a84e2d0040fb79dd9957ff367ccd0f13/1+том+Численность+и+размещение+населения.pdf.
  23. ↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls.
  24. ↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls.
  25. ↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls.
  26. ↑ https://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx.
  27. ↑ https://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx.
  28. ↑ http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx.
  29. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx.
  30. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  31. ↑ 1 2 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348
  32. ↑ 1 2 Список-объектов-культурного-наследия.pdf

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]


Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Кӧксу-Оозы&oldid=398621"