Ак-Сас

Ак-Сас
	Јурт
Ак-Сас
	орус. Банное
	50°22′40″ с. ш. 84°52′05″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе	Карагайдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	1101 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗332 кижи (2016)
Ук-калыктар	алтайлар 67 %, ; орустар 29 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649497
АТТК-ныҥ коды	84240840002
МТТК-ныҥ коды	84640440106
Номер в ГКГН	0154061
	Ак-Сас Москва Улалу Ак-Сас

Ак-Сас (орус. Банное ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Карагайдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Ак орус. белый, сас орус. болото.

Ак-Сас орус. белое болото^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарына курчаткан, Кӧк-Сууныҥ јарадында турат. Казахстанныҥ гран-кыйуларына јуук јерде. Айландыра кырлардыҥ ортозында элкем-телкем јалаҥдар, кыралар, јайым одорлор. Јуугында јурттар Улужай, Карагай. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1101 метрге бийик^[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска, кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱни −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы «Кызыл Бичикте»^[5]. шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кырларда, аркаларда, аралдарда јӱзӱн башка агаштар ӧзӧт: чаалдар, кайыҥдар, чибилер, аспактар, јодро, јойгон, тал. Айландыра кырларыныҥ агажы ас, кӧпјандай чиби, тыт, кайыҥ, тал ӧзӧт^[6]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Ак-Састыҥ элбек јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет^[7].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 8 оромдӱ: Чибилӱ, Јажыл, Первомайский, Кӱнет, Агашту, Јараттай, Јалаҥду, Тӧс. Суузар — Ак-Сас деп регионал учурлу јолдо турат (идентификационный темдеги 84К-97).

Ак-Сас јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Карагай	27 км
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы	82 км
Республикан тӧс кала Улалу	280 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	340 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ	210 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	180 км

Тӱӱкизи

Јурт 1862 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2002^[8]	2010^[9]	2011^[10]	2012^[11]	2013^[12]	2014^[13]	2015^[14]	2016^[15]	2020^[16]
377	↘324	↗325	↘318	↗328	↗336	↘331	↗332	↘243

100

200

300

400

2012

2020

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 377 кижиниҥ 29 % орустар ла 67 % алтайлар болгон^[3].

Инфраструктуразы

орто ӱредӱлӱ школ;
балдардыҥ туразы;
эмчилик;
јурттыҥ клубы;
библиотека;
стадион;
пилорама;
магазин.

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јаан производстволык ээлем мында јок. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

памятник Петцке Г. Г.^[17].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мӧҥкӱсалгыш (1554)^[17];
Јебрен корум (1556)^[17].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ыйыкту кыр. Байлу (1506)^[17];
Тоҥмок суу (.)^[17].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[17].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ¹ ² Банное (Ак-Сас)
↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ¹ ² Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
↑ http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081460 (ја. эм.).
↑ https://rosstat.gov.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx (ја. эм.).
↑ http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx (ја. эм.).
↑ https://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya (ја. эм.).
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»

[Высота_н/у_моря-1] ¹ ² Банное (Ак-Сас)

[2016AY-2] Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] ¹ ² Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Топонимика-4] Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.

[Кр_книга_животные_РА_2017-5] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Кучин_флора_и_фауна-6] Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.

[Торбоков_флора-7] Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[8] ttp://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081460 (ја. эм.).

[9] ttps://rosstat.gov.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm (ја. эм.).

[10] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[11] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[12] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[13] ttps://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx (ја. эм.).

[14] ttps://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx (ја. эм.).

[15] ttp://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx (ја. эм.).

[16] ttps://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya (ја. эм.).

[Ойношев_свод-17] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]