Басты-Кем

Басты-Кем
	Јурт
Басты-Кем
	орус. Тихонькая
	50°12′09″ с. ш. 85°47′57″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе	Ӱстӱги-Оймонныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1930
Бийиги	939 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗439 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 82%
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649475
АТТК-ныҥ коды	84240815006
МТТК-ныҥ коды	84640415116
Номер в ГКГН	0154498
	Басты-Кем Москва Улалу Басты-Кем

Басты-Кем (орус. Тихонькая ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Басты-Кем орус. .

Физико-географиялык темдектери

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Сайлугемниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарына курчадып, Кадын-Бажыныҥ тайгаларыныҥ эдегинде, Кадын сууныҥ оҥ јарадында, Јаан Окол суу деремнениҥ ичиле агып, Кадынга кожулганында турат, айландыра Оймонныҥ чӧли. Элбек чӧлдӧ кыралар, малга одор.

Аймактыҥ јерлери солун ла јараш. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр.

Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 939 метрге бийик^[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура ла ӱстӱги бажы изӱниҥ јаан изӱ айда болот: 15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот. Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы- 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда(60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1.9 м — 2.3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм.

200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јердиҥ ажы, маала ажы мында јакшы бӱдет. Тайгалары аҥдык : ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда.^[4]. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар^[5]. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Арка-туузын агаш бӱркеген мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, толоно, ыргай, тал. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт^[6], суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек^[7]. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.

Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат.

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 9 ором: Јараттай, Кӱнет, Тӧс, Школдыҥ, Јалаҥду, Кӱнчыгыш, Чӧлдӱ, Кӱнбадыш, Одорлу.

Басты-Кем јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Ӱстӱги Оймон	5 км
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы	19 км
Республикан тӧс кала Улалу	340 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	400 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4100 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ (Чаргы јурт)	260 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	240 км

Тӱӱкизи

Јурт 1930 јылда тӧзӧлгӧн. Совет јаҥныҥ колхозтор тӧзӧӧринеҥ озо мында јаржактар јаткан.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2002^[8]	2010^[9]	2011^[10]	2012^[11]	2013^[12]	2014^[13]	2015^[14]	2016^[15]	2020^[16]
409	↗425	↗426	↗434	↘432	↗435	↘431	↗439	↘385

100

200

300

400

500

2012

2020

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 409 кижиниҥ 82 % орустар болгон^[3].

Инфраструктуразы

орто ӱредӱлӱ школ;
балдардыҥ туразы «Карасуу»;
эмчилик;
јурттыҥ клубы;
библиотека;
стадион;
магазин;
пилорама.

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, эштек, мул, марал, кой, эчки азыраары. Эчкиниҥ сӱдинеҥ сыр эдери («Тапарнак» деп ЛПХ). Кыра, аш салары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ӱч-Сӱмер туу (1505)^[17];
Ыйыктуныҥ аржаны (1509)^[17].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[17].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Буурыл Алтайым

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ¹ ² Тихонькая (Басты-Кем)
↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ¹ ² Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
↑ Кучин А. П. Птицы Алтая.- Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081460 (ја. эм.).
↑ https://rosstat.gov.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx (ја. эм.).
↑ http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx (ја. эм.).
↑ https://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya (ја. эм.).
↑ ¹ ² ³ Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013

Тайантылар

Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»

[Высота_н/у_моря-1] ¹ ² Тихонькая (Басты-Кем)

[2016AY-2] Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] ¹ ² Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Кучин_флора_и_фауна-4] Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.

[Кучин_птицы-5] Кучин А. П. Птицы Алтая.- Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.

[Торбоков_флора-6] Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[Кр_книга_растения_РА_2017-7] Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[8] ttp://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081460 (ја. эм.).

[9] ttps://rosstat.gov.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm (ја. эм.).

[10] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[11] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[12] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[13] ttps://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx (ја. эм.).

[14] ttps://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx (ја. эм.).

[15] ttp://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx (ја. эм.).

[16] ttps://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya (ја. эм.).

[Ойношев_свод-17] ¹ ² ³ Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]