Кызыл-Јар

Јурт
Кызыл-Јар
орус. Красноярка
50°19′03″ с. ш. 85°17′40″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе	Кӧксу-Оозыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	1044 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘1 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 100 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649481
АТТК-ныҥ коды	84240875005
МТТК-ныҥ коды	84640475126
Кызыл-Јар Москва Улалу Кызыл-Јар

Кызыл-Јар (орус. Красноярка ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Кызыл-Јар орус. .

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугем, Теректи, Тӧгӧрик сын тайгаларга курчаткан, Казахстанныҥ гранынаҥ ырак јок јерде, Кызыл-Јардыҥ суузыныҥ јарадында, Оймонныҥ чӧли јалаҥында турат. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр. Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1044 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м кезем- Кызыл-Јар јурттыҥ климады кезем-континенталга јуукташ, кырлаҥ ла ойык јерде торт башкаланып јат. Климат соок кыжыла, тыҥ салкын-шуурганла, кӱс-јаста да тоҥырып ийериле, изӱ јайла аҥыланат.

Кейдиҥ ортојылдык температуразы 1,9 °C. Эҥ ле соок ай ол чаган, бир конокто кейдиҥ орто температуразы −23,3 °C, сыраҥай ла соогы — 56 °C. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура ла ӱстӱги бажы изӱниҥ јаан изӱ айда болот: 15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот.

Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы — 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда (60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1.9 м — 2.3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм.

200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот.

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке.

Ӧзӱмдери

Арка-туузын агаш бӱркеген, мӧш, тал, ыргай, терек, кайыҥ, тыт ла чиби агаштар ӧзӧт. Јердиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы јакшы бӱдер јер. Кырада буудай, арба, сула јакшы ӧзӧт. Арка-јалаҥда мешкези јок, јиилеги јок јакшы таркаган, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, тайабаш, чычрана ла јер јиилек. Кӧп ӧзӱмдер ачтаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: марал тазыл, алтын тазыл, кызыл тазыл.

Јери ле јолдоры

Кызыл-Јар јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 2 км 106 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 967 м. Јуртта 4 ором: Кызыл Јар, Одорлу, Јалаҥду. Јуртка 2-3 регионал учурлу кӧӧлик јол бар. Јурт «Подъезд Талду — Тӱҥӱр (Природный парк „Белуха“)», (идентификационный темдеги 84К-134, узуны 185,1) деп јолдо турат, оноҥ ары 31 км ӧдӧлӧ, оҥ јанына бурылчык «Кызыл-Јар јуртка бурылчык» (идентификационный темдеги 84К-61, узуны 0,427).

Кызыл-Јар јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы	32 км
Республикан тӧс кала Улалу	300 км, 360 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	350 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4100 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ	210 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	190 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Арасейдеҥ келген кӧчкин улус келип јаткан, јаржактар, јаҥнаҥ качкан улус, тегин крестьяндар.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
0	→0	↗2	↗5	→5	↗6	↘1

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1 кижи болгон, олордыҥ 100 % орустар .

Инфраструктуразы

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Амырдыҥ јурт јеезезинде.

Экономиказы

Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, аш салары, азырал белереери, адару тудары, агаш јазаары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

• Кызылгвардеецтиҥ мӧҥкӱзи (1922 ј., Кызыл-Јар оромныҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, 5 темдектӱ тураныҥ 60 метр ӱсти јанында);
• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1545).

Археологиялык

• Ташта јурамал (1528).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Ар-бӱткендик

• Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505);
• Аржан суу (1509);
• Ыйыктуныҥ боочызы (1507).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

Тайантылар

• Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»