Кӧксу-Оозы аймак
Муниципал тӧзӧлмӧзи | |
Кӧксу-Оозы аймак | |
орус. Усть-Коксинский район | |
50°16′11″ с. ш. 85°36′54″ в. д. | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ тергеези | Алтай Республика |
Муниципал тӧзӧлмӧзи | Кӧксу-Оозы аймак |
Кирет | 9 јурт јеезе (42 јурт) |
Тӧс јурт | Кӧксу-Оозы |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Дата образования | 1924 г. |
Текши јери, км² | 12951,86 км² (3-е место) |
Высота: максимальная минимальная |
4506 м 800 м |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 (MSK+4) |
Эл-јон | |
Эл-јонныҥ тоозы: | 15 981[1] кижи (2021) (7,23 %, 3-е место) |
Эл-јонныҥ ныктазы, кижи/км² |
1,23 кижи/км² |
Ук-калыктар: | алтайлар, орустар |
Кудай јаҥы: | христиан јаҥ кам јаҥ, ак јаҥ, |
Окылу тил: | орус, алтай[2] |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38848 |
Почтаныҥ индекси | 6494ХХ |
ОКАТО-ныҥ коды | |
ОКТМО-ныҥ коды | |
Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак» | |
![]() |
Кӧксу-Оозы аймак (орус. Усть-Коксинский район) Россияда Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи. Администрациялык тӧс јери — Кӧксу-Оозы јурт.
Физико-географиялык темдектери
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кӧксу-Оозы аймак Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде јадат, јери кырлу-чӧлдӱ зонага келижет[3]. Текши јериниҥ кеми: 12 958 км². Аймактыҥ јеринде 439 кӧл. Эҥ ле јаан дегени: Таймен кӧл, Мый-Тууныҥ кӧли, Кујурлуныҥ кӧли (узуны 2—5 км, тереҥи 30—50 м). Кадын-Бажыныҥ сын-тайгазында 391 мӧҥкӱ-тош, текши кеми 245 км².
Рельеф[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Гидрология[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кӧксу-Оозы аймактыҥ суулары[4].
№ | алтайлап | орустап[5] | узуны, км | № | алтайлап | орустап[5] | узуны, км | № | алтайлап | орустап[5] | узуны, км | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | Кадын | Катунь | 760 | 19 | Тихая | 29 | 37 | Иолдо-Айры | 5 | ||||
2 | Кокса | 163 | 20 | Тургунда | 18 | 38 | Йолдо | 13 | |||||
3 | Тюгурюк | 53 | 21 | Большой Карыгем | 13 | 39 | Кони-Айры | 7 | |||||
4 | Абай | 37 | 22 | Чендек | 13 | 40 | Копчал | 8 | |||||
5 | Красноярка | 39 | 23 | Черная Теректа | 15 | 41 | Крепкая | 7 | |||||
6 | Кучерла | 35 | 24 | Йолдо | 13 | 42 | Куйгук | 8 | |||||
7 | Мульта | 37 | 25 | Маргала | 33 | 43 | Кыргыз | 5 | |||||
8 | Аккем | 32 | 26 | Михайловка | 10 | 44 | Кара-Айры | Лосиновка | 8 | ||||
9 | Кураган | 33 | 27 | Проездная | 11 | 45 | Огневка | 4 | |||||
10 | Акчан | 23 | 28 | Становая | 15 | 46 | Первая Громатуха | 8 | |||||
11 | Большой Окол | 24 | 29 | Суетка | 11 | 47 | Правая Осиновка | 7 | |||||
12 | Кастахта | 28 | 30 | Тегеек | 11 | 48 | Синюха | 4 | |||||
13 | Верхний Кураган | 26 | 31 | Зайчиха | 15 | 49 | Тайменька | 4 | |||||
14 | Большой Колагаш | 20 | 32 | Арченда | 6 | 50 | Теккелю | 5 | |||||
15 | Быстрая | 21 | 33 | Азьяк | 4 | 51 | Тихая | 6 | |||||
16 | Казнахта | 16 | 34 | Черная речка 1-ая | 4 | 52 | Вторая Громатуха | 8 | |||||
17 | Озерная | 22 | 35 | Черная речка 2-ая | 7 | 53 | Ярлу | 6 | |||||
18 | Сакалсу | 20 | 36 | Хайрузовка | 5 | 54 | протока Килинская | 7 |
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Аймактыҥ климады орто-континенталга келижет. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −1,4 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде 34 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура −56 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −1 °С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 09.06/20.08, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 71, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 461 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,8, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 13,5[3].
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Аймактыҥ јеринде[6] 56 бӱдӱм млекопитающийлер, 161 бӱдӱм куштар, 3 бӱдӱм келескен-јылан, 8 бӱдӱм балык бар.
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кӧксу-Оозы аймакта 700-ке јуук бӱдӱм сосудистый дейтен ӧзӱмдер бар[7].
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Экологиязы
Алтайда экологияныҥ регионал институды(орус. Алтайский региональный институт экологии) туристтерге ӱч «экологиялык орык јолдор» ачарын белетеген (1.02.21). Ол тоодо Кадын-Бажында, Ийнегенде, Шаблада (орус. «Катунский», «Инегеньский, «Шавлинский»») болор. Бу проекттерди «Ӱч-Эҥмекте» ле «Шабланыҥ биологиялык корулу јеринде» јазагандар[8]
Тӱӱкизи
1924 јылдыҥ сыгын айыныҥ 16-чы кӱнинде эмдиги Кӧксу-Оозы аймактыҥ јеринде Уймонский аймак тӧзӧлгӧн, тӧс јери Катанду јуртта болгон. 1933 јылдыҥ кандык айыныҥ 10-чы кӱнинде аймактыҥ ады Кӧксу-Оозы аймак (орус. Усть-Коксинский район) деп солунган, тӧс јери Кӧксу-Оозы јуртка кӧчӱрилген. 1963 јылда аймакты јоголтоло, оныҥ јерин Кан-Оозы аймакка кошкон, бир јылдаҥ, 1964 јылда Кӧксу-Оозы аймак ойто орныккан.
Эл-јон
1897[9] | 1916[10] | 1920[11] | 1926[12] | 1933[13] | 1939[14] | 1959[15] | 1970[16] | 1979[17] | 1989[18] | 2002[19] | 2003[20] |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
7429 | ↗8780 | ↗10 905 | ↗11 382 | ↗13 706 | ↗18 013 | ↘16 080 | ↗16 423 | ↗16 431 | ↗16 724 | ↗17 481 | ↘17 437 |
2004[21] | 2005[22] | 2006[23] | 2007[24] | 2008[25] | 2009[26] | 2010[27] | 2011[28] | 2012[29] | 2013[30] | 2014[31] | 2015[32] |
↘17 394 | ↗17 500 | →17 500 | ↘17 400 | ↗17 524 | ↗17 610 | ↘17 020 | ↗17 063 | →17 063 | ↘16 988 | ↘16 794 | ↘16 585 |
2016[33] | 2017[34] | 2018[35] | 2019[36] | 2020[37] | 2021[38] | ||||||
↘16 530 | ↘16 404 | ↘16 317 | ↘16 145 | ↘16 121 | ↘15 801 |
Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле (орус. Минэкономразвития России)[39] мындый болор:
- 2024 јылда — 15,83 муҥ. кижи.
- 2035 јылда — 14,6 муҥ. кижи.
Ук-калыктары
Аймакта алтайлар, орустар ла о.ӧ. укту улус јуртайт.
Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр
Јурт јеезелер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Аймактыҥ 9 јурт јеезезине 42 јон јаткан јер кирет.
№ | Јурт јеезези[5] | Административный тӧс јер[5] |
Јурт[5] | Кирет | Эл-јон, кижи (2021) |
Текши јери, км² |
---|---|---|---|---|---|---|
1 | Амырдыҥ јурт јеезези[40] | Амыр | Абай, Улужай, Јӱс Тыт, Красноярка | 5 | ↘1429[1] | 1109,00[41] |
2 | Карагайдыҥ јурт јеезези[42] | Карагай | Курјум, Ак-Сас | 3 | ↘741[1] | 808,54[41] |
3 | Катандуныҥ јурт јеезези[43] | Катанду | Кујурлу,Тӱҥӱр | 3 | ↗1408[1] | 3983,00[41] |
4 | Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези[44] | Кӧксу-Оозы | Баштаҥул, Ылгаксы, Кастакту, Кӧк-Јар, Тӧгӧрик, Корымду, Кызыл-Јар | 8 | ↘5577[1] | 1739,00[41] |
5 | Корбо-Талдыҥ јурт јеезези[45] | Корбо-Тал | Кеме-Кечӱ, Теректӱ | 3 | ↘956[1] | 38,00[41] |
6 | Сооруныҥ јурт јеезези | Соору | Кайтанак, Кайыҥду-Бел, Алтыгы-Кубее, Саксабай | 5 | ↘1390[1] | 1925,00[41] |
7 | Талдуныҥ јурт јеезези[46] | Талду | Сугаш, Суузар | 3 | ↘1168[1] | 802,00[41] |
8 | Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези[47] | Ӱстӱги Оймон | Ары-Мыйту, Мый Туу, Как-Арка, Маральник-1, Басты-Кем | 6 | ↘2120[1] | 1669,00[41] |
9 | Чендектиҥ јурт јеезези[48] | Чендек | Ак-Кобы, Маргалу, Алтыгы-Оймон, Ӱстӱги-Кӱбее, Маральник-2 | 6 | ↘1192[1] | 870,00[41] |
Численность населения Усть — Канского района по состоянию на 01.01.21 составляет 14758 человек[1].
Јурт јеезелерге кирет[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Инфраструктуразы
- Кӧксу-Оозы аймактыҥ администрациязы — 1;
- Јурт јеезениҥ администрациязы — 1;
- Орто ӱредӱлӱ школ — 25;
- Толо эмес ӱредӱлӱ текши школ — 10;
- Баштамы школ — 5;
- Балдардыҥ туразы — 28;
- Кӱӱлик сургал — 3;
- Музей — 6;
- Аймактыҥ библиотеказы — 1;
- Јурттыҥ библиотеказы — 25;
- Культураныҥ байзыҥы — 10;
- Јурттыҥ клубы — 21;
- Спортшкол — 3;
- Аймактыҥ эмчилиги — 1;
- Јурттыҥ эмчилиги (ФАП) — 38;
- Магазин — 35;
- Почта — 20;
- Агаш јарар эдим — 10;
- Кӧӧликтер јазаар јер — 3;
- АЗС — 5.
Экономиказы
Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурт-ээлемдеринде аш салары, адару тудары, эм ӧлӧҥдӧр јууры, марал ӧскӱрери, јылкы мал азырап, оныҥ угын јарандырары, эчки ле кой ӧскӱрери, одын белетеери, агашла иштеери улулып јат. Аймакта јурт-ээлем јакшы ӧзӱм алынган. Салган аштыҥ тӱжӱми, саап алган сӱттиҥ кемиле, сарју ла сырдыҥ кемиле, аҥныҥ мӱӱзин садарыла (консервированный бӱдӱмдӱ 13 тонна) јылдыҥ ла республик ичинде баштапкы јерде болот. Ого коштой аймакта амырап јӱрген улусла иштеери, аҥдап амыраары керегинде сурактар, альпинизм амыраш јанынаҥ сурактарды јӧптӧӧр иштер ӧдӧт.
Ӱредӱлик
Кыйулу јер
Кӧксу-Оозы аймактыҥ јери Казахстан Республиканыҥ тергеелик кыйузыныҥ јанында, кезик јери дезе пограничный зонага кирип јат. Мында пограничниктер ӧскӧ тергеениҥ јорыкчыларыныҥ загранпаспортторын, кош тартар кӧӧликтердиҥ бичиктерин ајарып кӧрӧт. Россия Федерацияда ФСБ-ныҥ № 282 темдектӱ, 2006 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 16-чы кӱнинде чыккан јӧби аайынча «О пределах пограничной зоны на территории Республики Алтай», Кӧксу-Оозы аймакта погранзона јурт јеезелердиҥ јеринде болор: Карагайдыҥ, Амырдыҥ, Кӧксу-Оозыныҥ, Огнёвканыҥ, Катандуныҥ, Талдуныҥ, Ӱстӱги-Оймонныҥ[49]. Айдарда Корбо-Талдыҥ ла Чендектиҥ јурт јеезезиниҥ јериле јорыкчылар пропуск јок јӱрер аргалу.
Мӱргӱӱр јер
- Христиан серкпелер — 7;
- Ыйык-Туу байлу (орус. гора Громотуха);
- Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер (орус. гора Белуха), байлу;
- Јурттарда тагылдар — 5.
Кереестер
Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлаган кереес — 15;
Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Кујурлу сууныҥ оҥ јарадында ташта јурамалдар, (орус. «Кучерлинская писаница»);
- Кезер таш, Кадынды тӧмӧн, Тӱҥӱрдеҥ 20 км јанында;
- Јаржактардыҥ эмдиге иштеп турган серкпелери (XVIII-чи чактыҥ) бар: Оймонныҥ чӧлинде Мый Туу, Ӱстӱги-Оймон, Как-Арка, деген јурттарда (старообрядческая церковь пророка Илии, Русская Православная Старообрядческая церковь,РПСЦ]])[50].
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер туу (4506), Сибирде эҥ ле бийик кыр, Казакстанныҥ кыйузында;
- «Ар-бӱткендик парк Ӱч-Сӱмер» («Природный парк „Белуха“»);
- Мый-Тууныҥ кӧлдӧри, Кадын сын-тайганыҥ кӱнбадыш келтейинде, бу бир бӧлӱк кӧлдӧрди Мый Тууныҥ суузы бириктирип јат;
- Ар-бӱткендик биосферный корулу јер «Катунский» (заповедник);
- Кызыл-Туу, сындарла тудушталбай, алдынаҥ башка турат, вулканнаҥ улам бӱткен кыр, айландыра бир канча кӧлдӧр, тыҥ бийик эмес те болзо, мында кайылбас тоштордоҥ Бирик суу башталып агат;
- Оймонныҥ чӧли (узуны 35 км, тууразы 15 км).
Јарлу улузы
- Савдин, Салдыбай (1917 јылдыҥ чаган айыныҥ 11 кӱнинде чыккан) — алтай кайчы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Кӧксу-Оозы аймакта Ак-Кем ӧзӧктӧ чыккан, кӧп тоолу кай чрчӧктӧр, соојындар, тӱӱкилик куучындар бюллетен[51]
- Чичаков А. А. Алексей Чичаков, јӱс сӧӧктӱ (13.08.1981) — музыкант-мультиинструменталист, кайлап јат, этнографический материалды эмдиги ӧйдиҥ аранжировказына кийдирет. «Белуха Джем» деп ӧмӧликтиҥ јааны ла тӧзӧӧчизи, кӱӱ чӱмдеп, ӱлгерлер бичийт. Кӧксу-Оозында школды 1998 јылда божодып, Ползуновтыҥ адыла адалган АлтГТУ-ныҥ гуманитар факультединде ӱренген, 2005 јылда Алтайской ГАКИ-ни божоткон, бӱгӱнге јетире Кӧксу-Оозында Культураныҥ туразында иштейт[52].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Ајарулар
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 1 2 Алтай, географиязы
- ↑ Реки Усть-Коксинского района
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Реестр наименований географических объектов на территории Республики Алтай по состоянию на 22.11.2016 (PDF+ZIP) // Государственный каталог географических названий. rosreestr.ru.
- ↑ Флора Катунского заповедника
- ↑ Флора Катунского заповедника
- ↑ Республиканыҥ солундары, 12.02.21
- ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html .
- ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html .
- ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html .
- ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html .
- ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html .
- ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html .
- ↑ https://web.archive.org/web/20131019131830/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php .
- ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html .
- ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html .
- ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html .
- ↑ https://web.archive.org/web/20120203125040/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls .
- ↑ https://web.archive.org/web/20190717181843/http://statra.gks.ru:80/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/c512ee004937dcd986be86e321b4d743/Численность+постоянного+населения.docx .
- ↑ https://web.archive.org/web/20190717181843/http://statra.gks.ru:80/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/c512ee004937dcd986be86e321b4d743/Численность+постоянного+населения.docx .
- ↑ http://www.webcitation.org/6OqzdoOHy .
- ↑ http://www.webcitation.org/6OqzdoOHy .
- ↑ http://www.webcitation.org/6OqzdoOHy .
- ↑ http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst84/DBInet.cgi?pl=8112027 .
- ↑ https://web.archive.org/web/20150518102941/http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls .
- ↑ https://web.archive.org/web/20150518092810/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/a84e2d0040fb79dd9957ff367ccd0f13/1+том+Численность+и+размещение+населения.pdf .
- ↑ http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst84/DBInet.cgi?pl=8112027 .
- ↑ http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/6d761d804e8305019ae9ffb8fc91c3ba/Оценка+численности+постоянного++населения+на+1+января+2012+года+по+муниципальным+образованиям++Республики+Алтай.doc .
- ↑ https://web.archive.org/web/20131012013314/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar .
- ↑ https://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx .
- ↑ https://web.archive.org/web/20150923180801/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar .
- ↑ http://web.archive.org/web/20210508043701/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar .
- ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar .
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar .
- ↑ https://web.archive.org/web/20210502132133/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar .
- ↑ https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar .
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx .
- ↑ Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект)
- ↑ Устав Амырского сельского поселения Усть-Коксинского района
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образования
- ↑ Карагайское сельское поселеник Усть-Коксинского района
- ↑ Катандинское сельское поселение Усть-Коксинского района
- ↑ Генеральный план Усть-Коксинского сельского поселения Усть-Коксинского района Республики Алтай
- ↑ Горбуновское сельское поселение Усть-Коксинского района
- ↑ Талдинское сельское поселение Усть-Коксинского района
- ↑ Верх-Уймонское сельское поселение (землепользование)
- ↑ Чендекское сельское поселение Усть-Коксинского района
- ↑ Погранзона . guide-altai.ru. Дата обращения: кочкор айдыҥ 11 кӱни, 2019.
- ↑ Т. Г. Мальцева. Документы по истории религии Усть-Коксинского района (орус.). Алтайский старообрядец (4 куран ай 2016). Дата обращения: кочкор айдыҥ 11 кӱни, 2019.
- ↑ Национальная библиотека Республики Алтай им. М. В. Чевалкова
- ↑ Чичаков А. А.[1]