Шабалин аймак

Рувики сайттаҥ
район / муниципальный район
Шебалинский район (аймак)
Шабалин аймак
Республика-Алтай-Апшуяхта.jpg
Мааны Кебедел
Мааны Кебедел
51°18′11″ с. ш. 85°40′30″ в. д.HGЯO
Эл-тергее Россия
Муниципал тӧзӧлмӧзи Республика Алтай
Кирет 13 сельских поселений
Тӧс јурт Шебалино
Глава муниципального района Сарбашев Эрчим Борисович
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн ӧйи 1922
Текши јери

3794[1] км² км²

  • (8 jep)
Бийиги
 • Эҥ кӧп 2506 м
 • Эҥ азы 350 м
Ойдиҥ поязы MSK+4
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы

↗13 714[2] кижи (2021)

  • (6,21 %, 6 jep)
Эл-јонныҥ ныктазы 3,62 кижи/км²
Ук-калыктар русские, алтайцы
Кудай јаҥы православные, шаманисты
Окылу тил русский, алтайский
Тоолорлу идентификаторлор
МТТК-ныҥ коды 84650000
Телефонныҥ коды +7 38849
Почтаныҥ индекси 649220
Официальный сайт
blank300.png|300px]]
КитайМонголияКазахстанТываХакасияКемеровская областьАлтайский крайКош-Агачский районГорно-АлтайскМайминский районОнгудайский районТурочакский районУлаганский районУсть-Канский районУсть-Коксинский районЧемальский районЧойский районШебалинский районLocation Shebalinsky District Altai Republic.svg
Описание изображения
[[file:blank300.png
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Шабалин аймак (орус. Шебалинский район) Россияда Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи.

Администрациялык тӧс јери — Шабалин јурт.

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Шабалин аймак Алтай Республиканыҥ тӱндӱк кӱнбадыш јанында кырлар, ӧзӧктӧр, јалаҥдар ортодо јадат. Мында Себи-Бажыныҥ, Чаргыныҥ ла Ануйдыҥ сын- тайгалары теҥкейет. Чуйдыҥ трагыла барып јатса, Кадынды кечире кӱрдеҥ ары, Себи-Оозы јурттаҥ аймактыҥ јери башталат. Эски Чуйдыҥ трагы Јаш-Туранаҥ ала Алтайское деп јуртты ӧдӱп, Комаровское деп боочыны ажып, Чаргы јуртка јетире келген[3].

Рельеф[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Гидрология[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Шабалин аймактыҥ суулары[4]

№ алтайлап орустап[5] узуны, км
1 Себи 82
2 Песчаная 260
3 Кадын Катунь 760
4 КӦкӧйӧ 14
5 Улус-Чаргы 14
6 Бертка 15
7 Јумурлу 14
8 Камышла 13
9 Ӱстӱги-Отогол 17
10 Апшыйакту 13
11 Јаан Аккем 7
12 Чаргаы 8
13 Куубаш 7
14 Куйактанар 6
15 Адаткан 5
16 Айулу 12
17 Булухта 18
18 Кара-Мыйту 3
19 Гордуба 3
20 Кыргысту 5
21 Алтыгы-Кумалыр 3

Шабалин аймактыҥ кӧлдӧри

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Шабалин аймактыҥ климады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +36 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура −54 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0°С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 02.06/30.08, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 87, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 343 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 2,8, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 9,9.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чаргы јурттыҥ јеринде Евразияда јаҥыс мында бар Зубровый питомник СО РАН. Генетикалык эксперимент иштер ӧткӱрилет. Зубрлардыҥ тоозы эмди 30-таҥ бир канча муҥга јеткен.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чаргы јуртта 1980 јылда Сибирде РАН-ныҥ бӧлӱги тӧзӧлгӧн экспериментал ээлем эмдиге јетире иштейт. Мында уникал-ӧзӱмдердиҥ коллекциязы јуулган. Бу ӧзӱмдер талайдыҥ кеминеҥ бир канча бийик айалгада (условия высокогорья) ӧзӱп, адаптация генов ӧдӧт. Селекционный эксперименттер ӧткӱрилет.

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Экологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Октябрьдыҥ революциязы ла Россияда Граждан јуунаҥ озо аймактыҥ јери Том-Тураныҥ губерниязында Бийдиҥ уездинде Шабалин волостько кирип турган болгон. 1922 јылда Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн, тӧс јери Улалуда. Областька баштап тарый 24 волость кирген, табынча олордыҥ тоозы астаган, волостьторды ойто аймактар эдип адаган, олордыҥ бирӱзи Шабалин аймак болгон. 1962—1963 јылдарда аймактар ойто райондор эдип кубулган, Шабалин аймакты јоголткон, је бир јылдаҥ оны оны орныктырган.

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
1897[6]1916[7]1920[8]1926[9]1933[10]1939[11]1959[12]1970[13]1979[14]1989[15]2002[16]2003[17]
7429↗10 630↘10 466↗12 017↗13 619↘12 752↗14 197↗23 167↘21 271↗22 745↘14 387↘14 383
2005[18]2006[19]2007[20]2008[21]2009[22]2010[23]2011[24]2012[25]2013[26]2014[27]2015[28]2016[29]
↗14 500↗14 600→14 600↗14 688↗14 786↘13 596↘13 508→13 508↗13 553↗13 605↗13 620↗13 720
2017[30]2018[31]2019[32]2020[33]2021[34]
↗13 777↘13 735↘13 722↘13 693↘11 988
5000
10 000
15 000
20 000
25 000
30 000
1926
1979
2006
2011
2016
2021


Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле (орус. Минэкономразвития России)[35] мындый болор:

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Шабалин аймакта алтай, орус ла о.ӧ. укту калыктар јуртайт.

Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ 13 јурт јеезезине 24 јон јаткан јер кирет.

Јурт јеезелер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ 13 јурт јеезезине 24 јон јаткан јер кирет.

№ Јурт јеезези[5] Административный
тӧс јер[5] 		Јурт[5] Кирет Эл-јон, кижи
(2021) 		Текши јери, км²
1 Акјулдыҥ јурт јеезези Акјул Камай 2 ↘377[36] 172,50[37]
2 Апшыйактыныҥ јурт јеезези Апшыйакты 1 ↗271[36] 164,00[37]
3 Барагаштыҥ јурт јеезези Барагаш 1 ↘729[36] 244,50[37]
4 Беш-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези Беш-Ӧзӧк 1 ↗590[36] 405,96[37]
5 Јекјийектиҥ јурт јеезези Јекјийек Арбайты, Кумалыр, Топучий 4 ↗937[36] 287,91[37]
6 Ильинканыҥ јурт јеезези Ильинка Отогол 2 ↘768[36] 396,00[37]
7 Камлактыҥ јурт јеезези Камлак 1 ↗581[36] 177,00[37]
8 Каспаныҥ јурт јеезези Каспа 1 ↗367[36] 193,00[37]
9 Чичке-Чаргыныҥ јурт јеезези Чичке-Чаргы Јаан Чаргы 2 ↘418[36] 259,00[37]
10 Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези Улус-Чаргы Ӱстӱги-Кӧкӧйӧ, Могойты, Мукур-Чаргы 4 ↘500[36] 348,00[37]
11 Чаргыныҥ јурт јеезези Чаргы Барлак 2 →2026[36] 279,00[37]
12 Шабалинниҥ јурт јеезези Шабалин Мыйту 2 ↗5619[36] 601,00[37]
13 Шыргайтыныҥ јурт јеезези Шыргайты 1 ↗531[36] 301,53[37]

Шабалин аймактыҥ эл-јоныныҥ тоозы 01.01.21 јылда 13714 кижи[36].

Јурт јеезелерге кирет[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№ Јурт
алтайлап		 Јурт
орустап		 Эл-јонныҥ тоозы Јурт јеезези
1 Акјул Актел ↗344 Акјулдыҥ јурт јеезези
2 Апшыйакты Апшуяхта ↗271 Апшыйактыныҥ јурт јеезези
3 Арбайты Арбайта ↗40 Јекјийектиҥ јурт јеезези
4 Барагаш Барагаш ↘749 Барагаштыҥ јурт јеезези
5 Барлак Барлак ↘43 Чаргыныҥ јурт јеезези
6 Беш-Ӧзӧк Беш-Озёк ↗590 Беш-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези
7 Јаан Чаргы Верх-Чарга ↗211 Чичке-Чаргыныҥ јурт јеезези
8 Јекјийек Дъектиек ↘593 Јекјийектиҥ јурт јеезези
9 Ильинка Ильинка ↘690 Ильинканыҥ јурт јеезези
10 Камай Камай ↗79 Акјулдыҥ јурт јеезези|
11 Камлак Камлак ↘571 Камлактыҥ јурт јеезези
12 Каспа Каспа ↗367 Каспаныҥ јурт јеезези
13 Кумалыр Кумалыр ↘162 Јекјийектиҥ јурт јеезези
14 Могойты Могута ↘31 Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези
15 Мукур-Чаргы Мухор-Черга ↘127 Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези
16 Мыйту Мыюта ↗274 Шабалинниҥ јурт јеезези
17 Отогол Мариинск ↘182 Ильинканыҥ јурт јеезези
18 Топучий Топучая ↘194 Јекјийектиҥ јурт јеезези
19 Улус-Чаргы Улусчерга ↗301 Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези
20 Ӱстӱги-Кӧкӧйӧ Кукуя ↗35 Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези
21 Чаргы Черга ↗1952 Чаргыныҥ јурт јеезези
22 Чичке-Чаргы Малая Черга ↘216 Чичке-Чаргыныҥ јурт јеезези
23 Шабалин Шебалино ↗5185 Шабалинниҥ јурт јеезези
24 Шыргайты Ширгайту ↗531 Шыргайтыныҥ јурт јеезези

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Шабалин аймактыҥ администрациязы — 1;
  • Јурт јеезениҥ админстрациязы — 1;
  • Орто ӱредӱлӱ школ — 11;
  • Толо эмес текши ӱредӱлӱ школ — 4;
  • Баштамы школ — 5;
  • Балдардыҥ туразы — 15;
  • Аймактыҥ культура байзыҥы — 1;
  • Јурттыҥ клубы — 21;
  • Кӱӱлик сургал — 1;
  • Аймакспортшкол — 1;
  • Стадион — 20;
  • Музей — 3;
  • Магазин — 23;
  • Аймактыҥ эмчилиги — 1;
  • Јуртэмчиликтер — 24;
  • Почта — 6;
  • Агашјаргыш — 5;
  • АЗС — 2;
  • Кӧӧликтер јазаар јер — 2.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймакта экономиканыҥ бӱдӱмдери: агаш белетеш, агашла иштенери, мрамор табары, аҥныҥ мӱӱзиле иш и марал азыраары, эт-сӱт производство, јылкы мал азыраары, кой ӧскӱрери, эм-ӧлӧҥдӧр белетеери. Аймактыҥ 38,4 % јери јурт-ээлемдерге келижет. XX чактыҥ 1990 јылдарына јетире аймак мал-аштыҥ тоозыла (јылкы мал, соок тумчукту мал, марал аҥ ла оок мал) республика ичинде ӱчинчи јерде болгон. XIX чакта јерлик аҥдарды аймактыҥ јеринде айылда азырап баштаган. Эмдиги ӧйдӧ В настоящее время на лугах Чаргыныҥ заказнигинде канадский зубрларды азырап ченелтелер ӧткӱредилер. 1930-чы јылдардаҥ ала (ХХ чакта) Москвада метрополитенниҥ станцияларын чӱмдеерге мраморло јеткилдеген. Ороктойдо месторождениедеҥ алган мраморло «Таганская» деп станция јарандырылган. Эмди карьер Чамал аймактыҥ јеринде, иштебейт.

Ӱредӱлик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мӱргӱӱр јер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан јуучылдарга учурлаган кереес — 11;
  • Чаргы јуртта экспериментал ээлем (Сибирде РАН-ныҥ бӧлӱги, 1980).

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Чаптынов В. И. (1945―1997) ― политик, Алтай Республиканыҥ баштапкы башкараачызы[38].
  • Ялатов Ш. С. (1912―1993) ― политик, СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ депутады (1937), Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941—1942), Јеҥӱниҥ парадыныҥ туружаачызы (1945), «За отвагу» медальла, Тӧрӧли учун јууныҥ ордениле, Ленинниҥ ордениле кайралдаткан[39].
  • Барантаев Н. Т. Чоктубай (26.12.1926―1989) ― политик, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (15.11.1943 јылда призыв, ефрейтор, капитан, мл. лейтенант), «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945 года» деп медальла, орден «Отечественной войны II степениле» кайралдаткан[40].
  • Л. В. Кокышев (ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱни 1933, Кумшулу ― кӱӱк айдыҥ 7 кӱни 1975, Улалу) ― алтай поэт, прозаик, драматург, кӧчӱреечи, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1958)[41].
  • Самыков, В. Т. Паслей Самык — (26.12.1938—08.11.2020) — ӱлгерчи ле кӧчӱреечи,Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган литинститутты божоткон (1964), СССР-дыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1971), РФ-тиҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (1995), Алтай Республика јондык бичиичизи (2007), «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан(2013)[42];
  • Тӧлӧсов, Кӱӱгей Чырбыкчинович (кичӱ изӱ айдыҥ 4 кӱни 1937, Каспа — сыгын айдыҥ 28 кӱни 2000, Горно-Алтайск) — бичиичи, публицист, критик, Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган литинститутты божоткон, СССР-дыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Россия Федерацияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республика бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы[43]
  • Шабуракова С. Н. (15.03.1918—16.01.2016) — ӱредӱчи, логопед, педагогический техникум божоткон (1936), «Отличник народного просвещения» (1938), орден «Трудового Красного Знамени» (1939), депутат Верховного Совета СССР (1946). «Заслуженный учитель РСФСР» (1959)[44].
  • Самыков Б. Т. (20.06.1947) — ӱлгерчи, Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган, литинститутты божоткон (1975), СССР-дыҥ бичиичилер бирлигиниҥ турчызы (1984)[45];
  • Майманов А. А., Кара Майманов (16.07.1956) — артист, Алтай национал драма театрдыҥ артизи, Барнаулдыҥ культпросветучилищезинде ӱренген, Красноярский институт искусствты божоткон (1984), , «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан, Россияныҥ нерелӱ артизи[46];
  • Майманов А. А. (16.12.1961) — артист, Алтай национал драма театрдыҥ артизи, Красноярский институт искусствты божоткон, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады[47].
  • Уланкин Э. П. (21.07.1982) — спортчы, греко-рим кӱрешле международный класстыҥ Узы, Горно-Алтайский педагогический колледжти божоткон (2000), Телекейлик чемпионаттыҥ эки катап јеҥӱчили (Морибор,Словения, 1997) Претория (ЮАР, 1998), Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады (1998), Эл-Курултайдыҥ депутады[48].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ Общая характеристика Шебалинского района. Архивировано 14 јаан изӱ ай 2016 года. Администрация МО Шабалинский район
  2. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ Алтай, географиязы
  4. ↑ Реки Шебалинского района
  5. ↑ 1 2 3 4 Реестр наименований географических объектов на территории Республики Алтай по состоянию на 22.11.2016 (PDF+ZIP) // Государственный каталог географических названий. rosreestr.ru.
  6. ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html.
  7. ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html.
  8. ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html.
  9. ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html.
  10. ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html.
  11. ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html.
  12. ↑ https://web.archive.org/web/20131019131830/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php.
  13. ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html.
  14. ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html.
  15. ↑ https://web.archive.org/web/20160630141549/http://e-lib.gasu.ru/eposobia/makoshev/R_6.html.
  16. ↑ https://web.archive.org/web/20120203125040/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls.
  17. ↑ https://web.archive.org/web/20190717181843/http://statra.gks.ru:80/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/c512ee004937dcd986be86e321b4d743/Численность+постоянного+населения.docx.
  18. ↑ http://www.webcitation.org/6OqzdoOHy.
  19. ↑ http://www.webcitation.org/6OqzdoOHy.
  20. ↑ http://www.webcitation.org/6OqzdoOHy.
  21. ↑ http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst84/DBInet.cgi?pl=8112027.
  22. ↑ https://web.archive.org/web/20150518102941/http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls.
  23. ↑ https://web.archive.org/web/20150518092810/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/a84e2d0040fb79dd9957ff367ccd0f13/1+том+Численность+и+размещение+населения.pdf.
  24. ↑ http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst84/DBInet.cgi?pl=8112027.
  25. ↑ http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/6d761d804e8305019ae9ffb8fc91c3ba/Оценка+численности+постоянного++населения+на+1+января+2012+года+по+муниципальным+образованиям++Республики+Алтай.doc.
  26. ↑ https://web.archive.org/web/20131012013314/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar.
  27. ↑ https://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx.
  28. ↑ https://web.archive.org/web/20150923180801/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar.
  29. ↑ http://web.archive.org/web/20210508043701/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar.
  30. ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar.
  31. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar.
  32. ↑ https://web.archive.org/web/20210502132133/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar.
  33. ↑ https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar.
  34. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx.
  35. ↑ Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект)
  36. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года
  37. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образования
  38. ↑ Чаптынов В. И.[1]
  39. ↑ Ялатов Ш. С.[2]
  40. ↑ Барантаев Н. Т.[3]
  41. ↑ Кокышев Л. В.[4]
  42. ↑ Звезда Алтая [5]
  43. ↑ Писатели России[6]
  44. ↑ Черга история[7]
  45. ↑ Самыков Б. Т.[8]
  46. ↑ Николай Майманов[9]
  47. ↑ Александр Майманов[10]
  48. ↑ Горно-Алтайск инфо[11]

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Шабалин_аймак&oldid=397931"