Самыков, Василий Тордоевич
| Василий (Паслей) Тордоевич Самыков | |
|---|---|
| Чыккан ӧйи | јаҥар айдыҥ 26 кӱни 1938 |
| Чыккан јери | |
| Божогон ӧйи | кӱчӱрген айдыҥ 8 кӱни 2020 (81 јаш) |
| Божогон јери | |
| Ороон | |
| Иш-тоштыҥ бӱдӱми | ӱлгерчи, кӧчӱреечи |
| Кайралдары ла премиялары |
 |
Самыков Паслей (Василий) Тордоевич кош ады Паслей Самык, (јаҥар айдыҥ 26 кӱни 1938јыл, Каспа — кӱчӱрген айдыҥ 8 кӱни 2020 јыл, Горно-Алтайск) — поэт ле кӧчӱреечи. СССР-дыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1971 јыл), РФ-тиҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (1995 јыл), Алтай Республика албатызыныҥ бичиичизи (2007 јыл ), «Таҥ Чолмон» орденниҥ лауреады (2013 јыл). Сӧӧги — кергил.
Биографиязы
Паслей Самык 1938 јылкышкы куран/јаҥар айдыҥ 26-чы кӱнинде Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Каспа јуртта кергил сӧӧктӱ Тордой Самык деген кӧп балдарлу кижиниҥ билезинде чыккан. Каспа јуртында тӧрт класс баштамы школды божодоло, областьтыҥ национал школына бежинчи класска барган. Ӱлгерчи Паслей Самык кӱчӱрген айдыҥ 8 кӱнинде 2020 јылда Горно-Алтайск калада јада калган. [1].
Јаш тужы
Јерлештериниҥ эске алынганыла болзо, ол јаштаҥ ала коркышту шулмус, недеҥ де јалтанбас ла јилбиркек уулчак болгон. Эмдиге ле јетире эске јурген куучын бар: бир катап энези уулчагын бозуларды эмискен учун тыҥ сабап ийген болтыр. Уулчагы сууныҥ јарадына јӱгӱрип, ташка чыгала кыйгырган эмтир: «Таман таштаҥ тайкылдым, Тордой таштаҥ тоолондым». Байла, бу эҥ ле баштапкы ӱлгери. Элдеҥ озо јилбиркеп, кӧп катап кычырганы Д. Мамин-Сибиряктыҥ «Серая шейка» деп чӧрчӧги. Эҥ ле баштап Сергей Михалковтыҥ ла Тарас Шевченконыҥ ӱлгерлерин эске ӱренген болгон. Уулчак алтай кай чӧрчӧктӧрди тыҥ сӱӱген. Ол тушта Каспада ады јарлу Сыгыр Кергилов деп кайчы јаткан. Паслей оныҥ айлын ла катандап божобойтон. Анчада ла «Ак-Тайчы» деп кай чӧрчӧкти кӧп катап угарга сӱӱйтен. Каспадаҥ Шабалинниҥ орто ӱредӱлӱ школына келеле, библиотекага барган. Эҥ ле баштапкы сураганы «Вольчя воля» деп Джек Лондонныҥ чӱмдемели болгон. Онойдо ол јаштаҥ ла алтай да, орус та чӱмдемелдерди теҥ-тай кычырып туратан.
Јаан јол
1956 јылда национал школды божодоло, Улалудагы педагогикалык институтта тӱӱки-филологиялык факультетке ӱренерге кирген, је јетире ӱренбей, 1959 јылда А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтка кирген. Анда јарлу поэт, Лев Ошанинниҥ јайаандык семинарларында јӱрген, О. Сулейменов, Э. Межелайтис, Л. Мартынов, Андрей Вознесенский ле ӧскӧ јарлу поэттерле кожо ӱренген. 1964 јылда институтты божодып, Туулу Алтайына јанып, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязында, Алтайдыҥ бичик чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱгиниҥ редакторы болуп иштеген. Кийнинде Каспаныҥ театрыныҥ режиссеры.
Кӱчӱрген айдыҥ 8-чи кӱнинде 2020 јылда јада калган.
Јайаандык ижи
20-неҥ ажыра ӱлгерлик јуунтылардыҥ авторы, анайда ок XX чактыҥ экинчи јарымыныҥ алтай поэзиязында эҥ јарык поэттердиҥ бирӱзи.
Эмдиге ле јетире эске јурген куучын бар: бир катап энези уулчагын бозуларды эмискен учун тыҥ сабап ийген болтыр. Уулчагы сууныҥ јарадына јӱгӱрип, ташка чыгала кыйгырган эмтир: «Таман таштаҥ тайкылдым, Тордой таштаҥ тоолондым». Байла, бу эҥ ле баштапкы ӱлгери. Элдеҥ озо јилбиркеп, кӧп катап кычырганы Д. Мамин-Сибиряктыҥ «Серая шейка» деп чӧрчӧги. Эҥ ле баштап Сергей Михалковтыҥ ла Тарас Шевченконыҥ ӱлгерлерин эске ӱренген болгон. Уулчак алтай кай чӧрчӧктӧрди тыҥ сӱӱген. Ол тушта Каспада ады јарлу Сыгыр Кергилов деп кайчы јаткан. Паслей оныҥ айлын ла катандап божобойтон. Анчада ла «Ак-Тайчы» деп кай чӧрчӧкти кӧп катап угарга сӱӱйтен. Каспадаҥ Шабалинниҥ орто ӱредӱлӱ школына келеле, библиотекага барган. Эҥ ле баштапкы сураганы «Вольчя воля» деп Джек Лондонныҥ чӱмдемели болгон. Онойдо ол јаштаҥ ла алтай да, орус та чӱмдемелдерди теҥ-тай кычырып туратан.
Критиктердиҥ айдыжыла болзо Паслей Самык — кӧрӱм-шӱӱлтези јайым кижи. От-јалардыҥ, Ойгорлыктыҥ, Орчылаҥныҥ, ада-энениҥ, бала-барканыҥ, эпши улустыҥ учурын сӱреен кӧдӱрип, баалап ла байлайт. Поэттиҥ айткан сӧзиле болзо, «ай-кӱн, јер-јеҥис, агаш-таш, ӧлӧҥдӧр, чечектер, суулар — ончо ар-бӱткен кижиниҥ кеберин алынала, кыймыктажып, бијелеп, кожоҥдоп, каткырып-ойноп, кижиге тӧрӧгӧн боло берет. Ончо ар-бӱткен бисти сӱӱйтен эмтир». Айдарда, ар-бӱткенде кижиге јурерге сӱреен ойгор, јалакай, ајарыҥкай, билгири кӧп, кӧдӱримјизи (культуразы) бийик болор керек: аларыныҥ, јиириниҥ, тузаланарыныҥ ӧйин-кемин, кирезин билер. Аайы-бажы јок агаш кеспес, кескенин орныктырар. Аҥ-кушты кырбас, Алтай јерди киртитпес. Бу ээжилерди бӱдӱрбезе, кижиде келер јӱрӱм кайдаҥ келер. «Тӧрӧгӧндӧрин јоголткон улус» бойы бойын јоголтып јат. Ар-бӱткенди сӱӱбезе, тообозо, кижи ырыстаҥ астыгар, јӱрӱмниҥ учурын аайлабаза, ак-јарыктыҥ ӱсти јер- тамыдый билдирер.
Паслей Самыктыҥ ӱлгерлерин кӧчӱргени
Василий Тордоевич Самыков — оок — тобыр кереестерге токтобой, ырада ла элбеде кӧрӧр, кӧргӧнин ле укканын јаанада ла јуунада шиҥдеер поэттердиҥ бирӱзи деп, шиҥжӱӱчи Н. М. Киндикова темдектейт.
В. Т. Самыктыҥ чӱмдемел јолы, чӱмдӱ сӧзи керегинде С. С. Каташ, Г. Кондаков, В. И. Чичинов, Н. М. Киндикова бойлорыныҥ иштеринде айдат. Чӱмдӱ сӧзиниҥ тӧзӧлгӧзи — ол албатыныҥ чӱмдӱ сӧзи ле телекейлик культура (ол А.Блоктыҥ, В.Маяковскийдиҥ, Н.Хикметтиҥ, Э.Межелайтистиҥ, А.Вознесенскийдиҥ чӱмделге јолы)[2].
Ӱлгерчиниҥ чӱмдӱ сӧзи ӧскӧ ӱлгерчилердийинеҥ тыҥ аҥыланат. Ӱлгерлерде «аҥылу сӱр — кеберлер бар. Олордыҥ болужыла бис П. Самыктыҥ амадуларын, ал- санаазын јакшы оҥдойдыс. Тузаланганыла олор лирикалык геройдыҥ кылык-јаҥын, эткен керектерин ле тартыжузын керелейт»[3] Тургузылган тӧс сурактар јӱзӱн — башка: (кижи, кижи ле ар-бӱткен, кижи ле ак-айас, сӱӱш, санааркаштар ла о. ӧ.)
Паслей Самык — он алты ӱлгерлик јуунтыныҥ авторы. Олордыҥ алтузы орус тилге кӧчӱрилип, Москвада, Барнаулда, Туулу — Алтайда кепке базылып чыккандар: («Песнь моя — Алтай» 1974; «Огненный марал» 1978; «Ветер вершин» 1984; «Поклонение Белухе» 1988; «Солнечный дождь» 1989; «Созвездие любви» 2001). Чын кӧчӱриш-ол кӧчӱреечиниҥ кееркедим чӱмдемелин экинчи катап јазап чыгарганы.
Паслей Самыктыҥ чӱмдемелдерин орус кычыраачылар: И. Фоняков, Р. Букораев, А. Плитченко, Ю. Гордиенко, Г. Панов, Т. Глушкова, Л. Осипова, Л. Юсупова, Г. Фролов, Г. Кондаков ло о.ӧ. кӧчургендер.
Бу кӧчӱреечилердиҥ ортозынаҥ чокум, јарт, чындыйы јакшы этире кӧчӱрип тургандардыҥ бирӱзи И. Фоняков. Паслей Самыктыҥ ӱлгерлерин И. Фоняков морлу кӧчӱрет. Ол бажынаҥ ала ӱлгерчиниҥ санаа-шӱлтезин, бичип турган марын, ӱлгердеги сӱр — кеберди тудуп алат. Темдектезе, «Огненный марал» деп ӱлгерлик јуунтыдагы ӱлгерлерди тӧс текстле тӱҥдештирзе, иле кӧрӱне берет. Мында ол јаныс ла сӧстиҥ бӱдӱмин тудуп алган эмес, је ӱлгердиҥ кӱӱзине јаан ајару эдет.
Паслей Самыктыҥ ӱлгерлериҥ кӧчӱреери аайынча И. Фоняков айдат:
«Паслей Самык — поэт текстового темперамента, самый легкий и самый трудный для перевода. Легкий потому что пишет он большей частью стихом, близким к свободному, и некоторые его подстрочники требуют лишь минимального прикосновения к ним, чтобы стать готовыми к публикации на русском языке. Поэт сам когда — то в юности писал стихи по-русски, и в подстрочниках, выполненных им самим, иногда невольно возникают местами и ритм, и рифма. Там, где она нужна. Труден же Самык для перевода потому что чрезвычайно трудно передать в иной языковой стихии его интонации, не опирающуюся зачастую на четкий стихотворный размер»[4].
П. Самыктыҥ лириказында куучындап айдар жанрдыҥ (прозаныҥ) эп-сӱмелери элбеде тузаланылат: (сюжет, диалог ла о. ӧ). Бу керегинде Б. У. Укачин бойыныҥ статьязында мынайда бичийт: «…поэттиҥ кӧп ӱлгерлик јолдыктары, проза бичигени чилеп, тегин сӧстӧрлӧ чӧйӧ лӧ узун айдылгандары меге јарабай јат. Ол Вл. Маяковскийдеҥ, У. Ултментеҥ, Назым Хикметтеҥ кӧрӱжип, олордыҥ сӧс бӱдер эп-аргаларын ла маарын алтай литературага кийдирерге ченежет. Оныҥ бу ченелтелеринде алаҥ-ачык албандар иле кӧрӱнип ле билдирип туру»[5].
Тизим
Библиографиязы.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Ајарулар
Литература
- «Алтай литература, 5-чи класстыҥ ӱредӱ бичик-хрестоматиязы», М. А. Демчинова, З. С. Казагачева, 193—194 бӱк.
Тайантылар
- Јаҥар айдыҥ 26 кӱнинде чыккандар
- 1938 јылда чыккандар
- Кӱчӱрген айдыҥ 8 кӱнинде божогондор
- 2020 јылда божогондор
- Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчилери
- Алфавит аайынча кижилер
- Республика Алтайдыҥ ады јарлу улузы
- Алтай бичиичилер
- А.М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институттыҥ выпускниктери
- Кергилдер