Каспа

Рувики сайттаҥ
Јурт
Каспа
орус. Каспа
51°06′57″ с. ш. 86°00′46″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Шабалин
Јурт јеезе Каспаныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1068[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗367[2] кижи (2021)
Ук-калыктар алтайлар 99 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649227
АТТК-ныҥ коды 84250854001
МТТК-ныҥ коды 84650457101
Номер в ГКГН 0153877
Каспа (Россия)
Точка
Каспа
Red pog.svg
Москва
КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймакКаспа (Алтай Республика)
Описание изображения
Orange pog.svg
Улалу
Точка
Каспа

Каспа (орус. Каспа) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Каспаныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Каспа орус. с характером, крутой, норовистый (от хакасского)[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Тоҥбок суу ла Ак сууныҥ јараттарында турат. Јал-Мӧҥкӱнеҥ тӱндӱктей јерде, Себиниҥ боочызына јетире ..км. Айландыра мындый тайгалар бар: Чаҥкыр, Межелик, Сойок. Эпшен, Кадыргат, Кызылгат деп кобылардыҥ суулары биригип, Каспа суу башталат. Каспаны айландыра ӧзӧктӧр, кобылар бар Кӧк-Кујур, Мана-Кујур, Кызыл-Кујур, Чибит, Конош. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1068 метрге бийик[1][5].

Климады

Климады орто-континентал. Бу аймакта климат тӱштӱк аймактарга кӧрӧ эмеш јымжак, соок эмеш орой келет, суулар эмеш орой тоҥот. Кыш соок, карлу, јай серӱӱн болот. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы —19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы —35..—40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15 °С, +16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары

Каспаныҥ тайгаларында алдында кандый ла аҥдар кӧп болгон. Казырларынаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, тӱлкӱ, шӱлӱзин. Туйгакту аҥнаҥ булан, марал, какай, элик, тооргы. Оок аҥдар кӧп болгон борсык, агас, јоонмойын, киш, камду, кумдус, маны, сарас, момон, ӧркӧ, суузар, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, токтонок, эрлен, чычкан, кӱжӱл[6]. ле о.ӧ.

Калганчы јылдарда алтай артап, экологиялык айалгалар уйадап, аҥ-куштыҥ тоозы кезем астаган ла кезик аҥдар торт јоголорго јеткен учун олорды «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кийдирген: тооргы, маны, камду, суузар. Јӱзӱн-јӱӱр куштардыҥ тоозы база ла астаган. Алдында јайым јӱретен агуна (орус. белая куропатка), аҥыр (орус. огарь), баарчык (орус. скворец), бӧднӧ (орус. перепелка), јелечи (орус. трясогуска), јаҥалбай (орус. чиж), јылантык (орус. вертишейка) сӱреен ас туштайт. «Кызыл бичикке» кирген куштар ол турна, балыкчы куш (орус. крохаль), боро ылаачын (орус. кречет), кӧкӧлик (орус. каменная куропатка), ала ылаачын (орус. балобан)[7].

Ӧзӱмдери

Јурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орус. барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орус. крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орус. ирис), алаҥуш, комургай (орус. борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орус. бадан), чай чечек (орус. герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орус. лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орус. жимолость)[6].

Јери ле јолдоры

Каспада 5 ором: Аксуу, К.Тӧлӧсовтиҥ, Манакујур, Чаҥкыр, Чибит.

Каспа јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Каспа 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Шабалин 41 км
Республикан тӧс кала Улалу 160 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 240 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин) 41 км

Тӱӱкизи

13.01.2005 јылда чыгарылган Алтай Республиканыҥ 10-РЗ темдектӱ Јасагы аайынча јурт «Каспаныҥ јурт јеезези» боло берген[8].

Јурт 1920 јылдарда Конош деп ӧзӧктӧ тӧзӧлгӧн. Ол ло јылда јуртсовет иштеп баштаган, оны Кергилов Тадай башкарган. 1920 јылда Кызыл-Кујур ӧзӧктӧ школ тудулган. Коскол, Чочокту, Мана-Кујур, Кызылгат, Орто-Айры, Эпшеен ӧзӧктӧј балдар школго келип туратан, ӱредӱчизи Калтачаков Андрей Васильевич болгон. Јаҥы школды 1924 јылда Кӧчӧш ӧзӧктӧ туткандар. . 1928 јылда эҥирги школ ачылган. 1938 јылда Каспаныҥ јетијылдык школында Ороктой ло Апшыйакты јурттыҥ балдары ӱренген.

1930 јылда «Тан Чолмон» колхоз ачылган, председатели Тодошев Табачы, бригадирлери Телесов Чырбыкчы, Соенов Јаканат. 1932 јылда Конош ӧзӧктӧҥ Каспа ӧзӧккӧ кӧчкӧн. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга Каспанаҥ 98 кижи барган, олордоҥ 30 кижи тирӱ бурылган.


Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[11]2013[12]2014[13]2015[14]2016[15]2017[16]2018[17]2019[18]2020[19]2021[2]
360→360↗364↗366↗367↗371↗372↘368↗371↗375↘365↗367

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 376 кижи болгон, олордыҥ 99 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[20].

Инфраструктуразы

  • Каспаныҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • Каспаныҥ орто ӱредӱлӱ школы[21];
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • стадион;
  • почта.

Экономиказы

Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ (СПК), мал азыраары.

Кереестер

Тӱӱкилик

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (284)[22].

Археологиялык

  • мӧҥкӱсалгыш, Каспа јурттыҥ 1 км јанында Кызылкат деп сууныҥ сол јарадында (261)[22];
  • јебрен мӧҥкӱсалгыш, Каспа сууныҥсол јарадында, јурттыҥ ортозында (231)[22].

Ар-бӱткендик

  • кара суу, тоҥбок (..)[22];
  • байлу туу Јал-Мӧҥкӱ (..)[22].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[22].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

  • Тӧлӧсов К. Ч.|Тӧлӧсов К. Ч. (4.06.1937—28.09.2000) — бичиичи, публицист, Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган литинститутты божоткон, СССР-дыҥ бичиичилер бирлигиниҥ турчызы[23];
  • Самыков В. Т., Паслей Самык (26.12.1938—08.11.2020.) — ӱлгерчи, кӧчӱреечи, Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган литинститутты божоткон (1964), Алтай Республиканыҥ бичиичилер бирлигиниҥ турчызы, Россияныҥ културазыныҥ нерелӱ ишчизи (1995), «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан[24];
  • Самыков Б. Т. (20.06.1947) — ӱлгерчи, Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган, литинститутты божоткон (1975), СССР-дыҥ бичиичилер бирлигиниҥ турчызы (1984);
  • Майманов А. А., Кара Майманов (16.07.1956) — артист, Алтай национал драма театрдыҥ артизи, Барнаулдыҥ культпросветучилищезинде ӱренген, Красноярский институт искусствты божоткон (1984), , «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан, Россияныҥ нерелӱ артизи[25];
  • Майманов А. А. (1961) — артист, Алтай национал драма театрдыҥ артизи, Красноярский институт искусствты божоткон, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады[26].

Ајарулар

  1. ↑ 1,0 1,1 Каспа
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. GeoNames.
  6. ↑ 6,0 6,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Закон Республики Алтай от 13 января 2005 года № 10-РЗ «Об образовании муниципальных образований, наделении соответствующим статусом и установлении их границ»
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  12. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  20. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  21. ↑ http://kaspaigor.ucoz.ru/index/glavnaja_stranica/0-12
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  23. ↑ Писатели России[1]
  24. ↑ Звезда Алтая [2]
  25. ↑ Николай Майманов[3]
  26. ↑ Александр Майманов[4]

Тайантылар

Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Каспа&oldid=108322"