Јекјийек

« Јекјийек » деп терминге онойдо ок ӧскӧ учурларды кӧр.

Јурт
Јекјийек
орус. Дъектиек
51°16′15″ с. ш. 85°36′28″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Шабалин
Јурт јеезе	Јекјийектиҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	859 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘593 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 63 %, алтайлар 36 % (2002)
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38845
Почтаныҥ индекси	649225
АТТК-ныҥ коды	84250835001
МТТК-ныҥ коды	84650435101
Номер в ГКГН	0154583
Јекјийек Москва Улалу Јекјийек

Јекјийек (орус. Дъектиек) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Јекјийектиҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялыктӧс јери болот.

Этимологиязы

Јекјийек орус.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Бешпек ле Гордуба деп суулардаҥ ыраак јок јерде турат.

Јал-Мӧҥкӱ, Себи-Бажы,Чаргы-Бажы, Бештиҥ бажы тайга сындар курчайт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 859 метрге бийик(по уровню с. Шебалино, расположенному неподалеку).

Климады

Климады орто-континентал. Јети айдаҥ артык кыш ла ӱч ай јай турат. Ортојылдык температураныҥ алды −4,2 болзо, эҥ ле јылузы +36 °С, эҥ ле соогы −54 °С. Баштапкы сооктор 02.06/19.08 киреде болот, соок јок ӧй 60 ла кӱн, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, кейдиҥ чыгы-јуды 343 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,8 м/с, тыҥ салкынду (15 м/с кӧп) кӱндердиҥ тоозы — 9,9.

Аҥ-куштары

Тайгаларында алдында кандый ла аҥдар кӧп болгон. Казырларынаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, тӱлкӱ, шӱлӱзин. Туйгакту аҥнаҥ булан, марал, какай, элик, тооргы. Оок аҥдар кӧп болгон борсык, агас, јоонмойын, киш, камду, кумдус, маны, сарас, момон, ӧркӧ, суузар, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, токтонок, эрлен, чычкан, кӱжӱл ле о.ӧ..

Калганчы јылдарда алтай артап, экологиялык айалгалар уйадап, аҥ-куштыҥ тоозы кезем астаган ла кезик аҥдар торт јоголорго јеткен учун олорды «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кийдирген: тооргы, маны, камду, суузар. Јӱзӱн-јӱӱр куштардыҥ тоозы база ла астаган. Алдында јайым јӱретен агуна (орус. белая куропатка), аҥыр (орус. огарь), баарчык (орус. скворец), бӧднӧ (орус. перепелка), јелечи (орус. трясогуска), јаҥалбай (орус. чиж), јылантык (орус. вертишейка) сӱреен ас туштайт. «Кызыл бичикке» кирген куштар ол турна, балыкчы куш (орус. крохаль), боро ылаачын (орус. кречет), кӧкӧлик (орус. каменная куропатка), ала ылаачын (орус. балобан).

Ӧзӱмдери

Јурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орус. барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орус. крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орус. ирис), алаҥуш, комургай (орус. борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орус. бадан), чай чечек (орус. герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орус. лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орус. жимолость).

Јери ле јолдоры

Јуртта 21 ором: Кырлу, Агашту, Одорлу, Јииттердиҥ, Тууда, Јаҥы, Аҥӧскӱреечилер, Паркту, Почталу, Садту, Советский, Тракту, Тӧс, Школдыҥ. Кош оромдор — Агашту, Туулу, Тоҥбокту, Советский.

Регионал учурлу јолдор: «Шабалин — Јекјийек» ле «Јекјийек — Арбайты — Јаан Чаргы» .

Јекјийек јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Јекјийек	0 км
Аймактыҥ тӧс јери Шабалин	6 км
Республикан тӧс кала Улалу	130 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	220 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин)	6 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1919 јылда Бекбийек сууныҥ коолында маралоферма «Союзохота» деп системада тӧзӧлгӧн, 1925 јылда «Сибпушнина» деп системада. Баштапкы пантовар — Альков Михаил Арсентьевич, бригадиры Аксенов Федор Михайлович болгон.

1930 јылдарда Сибирде баштапкы мараловодческий совхоз иштеп баштаган, Попов Алексей Степанович деп којойымныҥ ӱӱрлӱ аҥдары совхозтыҥ аҥ азыраар ээлеминиҥ тӧзӧлгӧзи болгон. 1933 јылда Приморский кырайдаҥ совозко 204 чоокыр аҥ экелгендер. Аҥ азыраар бригадалар Куйактанар ла Арбайты (1938) јурттарда иштеп баштаган.

1937 јылдаҥ ала совхозто Московскийй научно-исследовательский лаборатория пантового оленеводства (НИЛПО) филиал иштеген. 30-чы јылда Грачев деп баш агрономго башкарткан ефремовское звено тӧзӧлгӧн, бу звено аҥдар ла маралдарды азыраар мажакту аш, маала ажы, ӧлӧҥ ӧскӱрип белетеериле иштеген. 1937 јылда Москвада ВСХВ-га ээлемниҥ аҥдары ла марадрарын (8) апарган.

1930-40 јылдарда бу совхоз ороондо јаан мараловодческий ээлемдердиҥ бирӱзи болгон. совхоза страны. Экпиндӱ стройка башталган : парковый чеден, зимниктер, пантосушилкалар, пантоваркалар, складтар, конюшнялар, контора, лисоферма, улуска туралар, детсад, клуб, пекарня, ашкана, электростанция, кузница, зерносклад, теермен, кирпич эдер завод, коровник, лечебницалар. Јаш-Тура ла Алтайское јурттаҥ аттарлу жмых, аш, ссалам тартып туратан.

1950 јылда совхозто 1225 марал, 1992 аҥ болгон.

1960 јылга јетире јурт Оленесовхоз деп атту болгон. Јуртты Јекјийек (Дьектиек) деп агып јаткан Бекбийек сууга келиштире адаган. Јекјиектиҥ јурт Соведи табылган. Јаҥы тураларда: школ, Дом культуры, балдарга комбинат, автогараж, котельная, ашкана, складтар, магазиндер, стадион, школьниктерге иштиҥ ле амыраштыҥ лагери.

1992 јылда акционер общество «Новый путь» ачылган, 1996 јылда «Новый путь» (АОЗТ «Новый путь» закрытого типа) боло берген. Јурт ээлемниҥ эдимдери: марал ла аҥдардыҥ мӱӱзи, эт, тӱк, сӱт, онойдо ок укту мал ӧскӱрери.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы

2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2020	2021
607	→607	↘590	↗604	↗605	↘594	↘593	↘466	↗806

100

200

300

400

500

600

700

800

900

2013

2021

Ук-калыктары

Орус ла алтай улус јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 665 кижи болгон, олордыҥ 63 % орустар, 36 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Инфраструктуразы

• Јекјийектиҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
• орто ӱредӱлӱ школ;
• балдардыҥ туразы;
• библиотека;
• культураныҥ байзыҥы;
• почта;
• стадион.

Экономиказы

Јуртта аҥ азыраар јаан ээлем бар. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары.

Кереестер

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес(296) (1985 ј., Советский ором, темдек јок).

Археологиялык

• мӧҥкӱсалгыш, 500 м Јекјиектиҥ јанында (213).

Ар-бӱткендик

• Кубаш туу (204);
• Чаҥкыр туу (202).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

Тайантылар