Ойрот автоном область

Рувики сайттаҥ
автоном область
Ойрот автоном область
Эл-тергее Союз Советских Социалистических Республик СССР
Кирген Россия РСФСР
Кийдирген 10 аймак
Тӧс јурт Улалу
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн ӧйи 1922 јыл кичӱ изӱ айдыҥ 1-чи кӱни
Јоголтып салган ӧйи чаган айдыҥ 7 кӱни 1948
Текши јери 94 551 км² км²
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы 121,7 муҥ кижи кижи (1934 јыл)

Ойрот автоном область (орус. Ойротская автономная область, Ойратская АО) — СССР, РСФСР-дыҥ администрациялык јерлерлӱ бӧлӱктери, 1922 јылдаҥ ала 1948 јылга јетире. Эмдиги Алтай Республика[1].

Областьтыҥ администрациялык тӧс јери — Ойрот-Тура кала (1932 јылга јетире ады Улалу болгон)[2]

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1922 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 1-чи кӱнинде Алтай губерниянаҥ Ойратская АО тӧс калазы Улалу.

Ойрат калык качан да јаан калык болгон, олрдыҥ тоозында: тӧрбӧттӧр, ӧлӧттӧр, торгоуттар, телеҥиттер ле база кӧп оок калыктар кирген.

Олордыҥ кӧп сабазы Монгол јериниҥ кыйузында јаткан, Ойрат автоном областьта орус Алтайда јерлери јаан эмес болгон, автоном бӧлӱк болгон.

Алтайларга эҥ јуук јаткан айылдаштары: тӧрбӧттӧр (дербеты), ӧлӧттӧр (олёты), урянхайлар (Урянхаи) ойраттар, олорды јӱк ле тергеелик кыйулар бӧлийт. Јаткан јадыны, кылык јаҥы бир де солынбаган, канча чактарга эки башка коштой јаткан тергеелердҥ улузы болуп јӱрет.

Кӧп тоолу буудактарга алдыртып, калыктарды јууктатпай ырааткан айалгалар — олор ортодо кӧгӱс колбулар ӱзӱлбеген, бой-бойын јилбркеп ајаратан, кемизиниҥ јӱрӱми јеҥил деп.

Орус каанныҥ башкарузыныҥ политиказы Алтайда тургун калыктарын орус јаҥга кӧчӱргени, айылдаш ороондордо јаткандарына јарабайтан.

Алтайлардыҥ ортодо текши кыймыгу башталган, алдынаҥ бойы барарга, је Февралдыҥ революциязы, оноҥ Октябрдыҥ бу кыймыгуга јол бербеген. Совет јаҥ ойраттарга автоном область берген. Монгол јериниҥ ойротторы биригер кӱӱндӱ. Урянхай кырайда «Тавды Тува» (база ойраттар). Туулу Алтайда јаткан ойрат калыктар революция кийнинеҥ Социалистический Федеративный Советский Республиканаҥ айрылбас деп јакшы оҥдогон[3]

1925 јылда кӱӱк айдыҥ 25-чи кӱнинде ВЦИК-тиҥ јакааны аайынча Сибир кырай тӧзӧлгӧн. Кырайга Ойрат АО кирген.

1930 јылда јаан изӱ айдыҥ 30-чы кӱнинде ВЦИК-тиҥ јакааны аайынча Сибир кырай эки кырайга бӧлинген — Кӱнбадыш-Сибир кырай ла Кӱнчыгыш-Сибир кырай. Кӱнбадыш-Сибир кырайга Ойрат АО кирген[4].

1932 јылда туулан айдыҥ 2-чи кӱнинде Ойрат АО ады Ойрот АО деп тӱзедилген.

1937 јылда Ойрот АО Алтай кырайга кирген.

1948 јылда чаган айдыҥ 7-чи кӱнинде СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ јакааныла Ойрот автоном облазы Горно-Алтай автоном область болуп солунган. Ады солынганы «ойрот» деп терминге идеологиялык табару башталган учун. Ол ло ӧйдӧ Ойрот-Тура кала Горно-Алтайск деп адалып, Ойрот-Турский аймак Майма аймак оло берген[5].

Чаган айдыҥ 8-чи кӱнинде областыҥ «Красная Ойротия» газединиҥ ады «Звезда Алтая» деп адалган, Чаган айдыҥ 10-чы кӱнинеҥ ала областной газет «Кызыл Ойрот» «Алтайдыҥ Чолмоны» деп адалган. Горно-Алтайскта Ойротский ороом проспект Сталина деп адалган (1961 јылда проспект Коммунистический деп солынган). Идеологиялык ла «тӱӱкилик» јартамалды алтай калык бойын канайда аданганын ВКП(б) областной комитединиҥ биринчи секретари Александр Игнатьевич Сапего «Звезда Алтая» газетте статьязында јартаган, 1948 јылда чаган айдыҥ 8-чи кӱнинде[6].

Статистика бергениле[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • 1923 јылда кӱӱк айда: јериниҥ текши кеми — 94 551 км², эл-јоны — 79 муҥ кижи.
  • 1930 јылда кӱӱк айда: јериниҥ текши кеми — 90 358 км², эл-јоны — 99,8 муҥ кижи.
  • 1934 јылда јаан изӱ айда: јериниҥ текши кеми — 93 070 км², эл-јоны — 121,7 муҥ кижи, аймактардыҥ тоозы — 10.
  • 1940 јылда кӱӱк айда: јериниҥ текши кеми — 93 100 км², эл-јоны — 161,4 муҥ кижи, аймактардыҥ тоозы — 10[7].

Администрациялык бӧлӱнгени[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1948 јылда чаган айдыҥ 7-чи кӱнинде Ойрот автоном обласка кирген аймактар:

  1. Кош-Агаш аймак — Кош-Агаш јурт,
  2. Майма аймак — Майма јурт (1948 јылдыҥ чаган айыныҥ 7-чи кӱнине јетире Ойрот-Турский аймак)
  3. Оҥдой аймак — Оҥдой јурт,
  4. Турачак аймак — Турачак јурт
  5. Улаган аймак — Улаган јурт
  6. Кан-Оозы аймак — Кан-Оозы јурт,
  7. КӦксу-Оозы аймак — Кӧксу-Оозы јурт
  8. Чоо аймак — Чоо јурт,
  9. Шабалин аймак — Шабалин јурт,
  10. Эликманар аймак — Чамал јурт.

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ Столетие создания Ойротской автономной области
  2. ↑ История Горного Алтая
  3. ↑ Ежедневная газета «Советская Сибирь» № 219 (869). Пятница 29 сентября 1922 год. Ново-Николаевск.
  4. ↑ Председатели законодательных органов Ойротской автономной области
  5. ↑ Ойрот-Тура переименована в Горно-Алтайск
  6. ↑ Как в СССР Ойрот-хана победили. 70 лет назад Ойрот-Туру переименовали в Горно-Алтайск. «Новости Горного Алтая» (7.01.2018). Дата обращения: кочкор айдыҥ 27 кӱни, 2022. Архивировано кочкор айдыҥ 27 кӱни, 2022 јыл.
  7. ↑ Культура.РФ

Литература

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Административно-территориальное деление Сибири (август 1920 года — июль 1930 года), Западной Сибири (июль 1930 года — сентябрь 1937 года), Новосибирской области (с сентября 1937 года); Справочник. Западно-Сибирское книжное издательство. Новосибирск 1966.
  • Атлас офицера // М., изд — во Генштаба Вооружённых Сил СССР, 1947.
  • Западно-Сибирский край. Материалы по экономике края. Издание Запсибуправления нархозучёта. Новосибирск. 1932.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Ойрот_автоном_область&oldid=365975"