Кан-Оозы

Рувики сайттаҥ
Јурт
Кан-Оозы
орус. Усть-Кан
Усть-Кан
Усть-Кан
50°55′45″ с. ш. 84°45′45″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кан-Оозы
Јурт јеезе Кан-Оозыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1876
Бийиги 1053[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗4934[2] кижи ({2021)
Ук-калыктар орустар 42 %, алтайлар 54 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649450
АТТК-ныҥ коды 84235865001
МТТК-ныҥ коды 84635465101
Номер в ГКГН 0013534
Кан-Оозы (Россия)
Точка
Кан-Оозы
Red pog.svg
Москва
КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймакКан-Оозы (Алтай Республика)
Описание изображения
Orange pog.svg
Улалу
Точка
Кан-Оозы
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Кан-Оозы (орус. Усть-Кан) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Кан-Оозыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кан-Оозы орус. устье реки Кан[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Улужайдыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, тӧрт ӧзӧктиҥ белтиринде: (Чарас ичи, Јабаган ичи, Экинур ичи, Кырлык ичи), Кӧдӱргенниҥ суузы ла Чарыштыҥ суузы бириккенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1053 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кан-Оозы јуртта ортодо-соок климат. Јут-чыктыҥ кеми јаан. Кёпенниҥ бӧлӱгениле — кургак кышту, јылу јайлу, чыкту континентал климат. Климатлык јай кичӱ изӱ айдыҥ ортозынаҥ ала куран айдыҥ ортозына једет, кыш — ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ, кандык айдыҥ бажына јетире болот.

Кан-Оозыныҥ климады
Кӧргӱзӱ чаг кочк тулаа канд кӱӱк кизу јизӱ кур сыг ӱлӱ кӱч јаҥ Јыл
Ӱстӱги бажы, °C 7,9 11,0 21,1 26,6 30,0 32,0 34,5 34,2 30,0 23,3 21,0 9,4 34,5
Орто бийиги, °C −10 −9 −2,9 7,1 15,8 21,0 22,7 20,4 15,3 5,7 −4,1 −9,1 6,4
Орто температура, °C −14,9 −14,6 −8,4 1,3 9,1 14,5 16,4 14,0 8,9 0,8 −8,4 −13,7 0,4
Ортолой јабыс, °C −19,8 −20,1 −13,8 −4,5 2,5 8,1 10,1 7,7 2,5 −4,1 −12,6 −18,2 −4,6
Сыраҥай јабыс, °C −44,3 −38 −36,1 −25 −13,6 −3,9 −1 −3,4 −10,5 −29 −45,8 −37,7 −45,8
Јут-чыктыҥ кеми, мм 17 16 20 39 72 70 83 76 59 55 36 24 567
Кайдаҥ алынган: Орто температура ла орто јут-чык

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген[5]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк[6]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар[7].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бу тайгаларда мӧш, тыт, чиби, кайыҥ агаш ӧзӧт[8]. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш кӧп ӧзӧт[8]. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[9].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурттыҥ текши јери 755,22 га[10]. Кан-Оозы јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 3 км 737 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 828 м[11].

Кан-Оозы Алтайда јаан јурттардыҥ бирӱзи, оромдоры 70, бастыра узуны ээлемдик тудумдарла кожо 61км 900 м. Жилищный фондтыҥ кеми 71,95 тыс. м², бир кижиге јадар јердиҥ кеми 12,86 м². Јурттыҥ ичинде регионал учурлу јолдыҥ узуны (7,4 км), тегин јолдордыҥ узуны (43 км 250 м). Кӧп саба јолдордыҥ ӱсти асфальтбетон (гравий)[10].

Кан-Оозы регионал трассада турат «Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Кан-Оозы — Талду — Карагай — граница Казахстанныҥ» кыйузында (идентификационный темдеги 84К-121[12], узуны 257,600 км).

«Кан-Оозы — Коргон» деп јолдыҥ башталганы (идентификационный темдеги 84К-109[13], узуны 63,055 км). Кан-Оозынаҥ ары 6 км асфальт. Оноҥ ары јол сай-ташла јазалган.

Кан-Оозынаҥ ала Коргонго јетире талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиги 386 метрге башка (1012—626=386 м) Келтеҥиниҥ ӱстӱги бажы — 6,5 %, орто келтеҥи — 1,5 %. Бу јолдын Топчыган, Јаан Кайсын, Бичей, Мӧштӱ, Јоргол, Кӧдӱрген, Кӧмир, Кума, Чарыш, Тӱрген, Коргон деп суулары кечире 11 кӱр бар. Анайда ок «Кан-Оозы — Кара-Суу» деп јолдыҥ башталганы (идентификационный темдеги 84К-110[14], узуны 6 км). Кан-Оозы «Солонешное — Кан-Оозы» деп трассаныҥ учы (идентификационный темдеги 84К-96[15], Республика Алтайда узуны 55,997 км)[16]. Кан-Оозынаҥ канча айры јолдор чыгат: Коргон јаар, Чакыр јаар, Экинур јаар, Јабаган јаар, Кырлык јаарКӧдӱрген јаар.

Кан-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Республикан тӧс кала Улалу 210 км, 270 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 260 км 290 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Кӧксу-Оозы 120 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 130 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 96 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1876 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
1939[17]1959[18]1970[19]1979[20]1989[21]2002[22]2010[23]2011[24]2012[25]2013[26]2014[27]2015[28]
1838↗2432↘2429↗2690↗3022↗3528↗4123↘4114↘4061↗4139↗4317↗4391
2016[29]2017[30]2018[31]2019[32]2020[33]2021[34]
↗4542↗4629↗4691↘4674↗4784↗4892
1000
2000
3000
4000
5000
1970
2011
2016
2021


Ӧрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет.

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 3528 кижи болгон, олордыҥ 42 % орустар, 54 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • кӱӱлик сургал;
  • культура байзыҥы;
  • аймактыҥ библиотеказы;
  • музей;
  • аймактыҥ эмчилиги;
  • стадион;
  • спортшкол;
  • ашкана;
  • пекарня;
  • конор тура;
  • магазин;
  • пилорама;
  • АЗС;
  • СТО.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Совет јаҥ учун тартышкандарга мемориал комплекс (1977 ј., Школдыҥ оромы)[35][36];
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1967 ј., јоголгон)[35][36];
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1970 ј.,Октябрьский ором, 85Г)[35][36].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Јебрен корум (1484, 1479, 1457, 1433)[37];
  • Мӧҥкӱсалгыш (1344, 1357, 1361, 1420, 1485—1487, 1459—1461,),1 км Јер-Боочыда (1356)[37];
  • Ташта јурамалдар (1456, 1464)[37];
  • Јебрен тӱрк чеден (стадионныҥ јанында) (1458)[37];
  • Палеолиттиҥ археологиялык кереези, куй ташта јебрен јурт (1462)[37];
  • Алмысту-Боом, куй таш (1468), туристтерге комплекс иштейт[37];
  • Ойбок ӧзӧктӧ кезер таш (1432)[37].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[37].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Байлу туу;
  • Байлу аржан суу, Коргон јаар учында (1363)[37];
  • Куй таш (1357)[37].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[37].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Кан-Оозы

    Кан-Оозы

  • Кан-Оозында герой-јерлештерге кереес

    Кан-Оозында герой-јерлештерге кереес

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Иван Шодоев, псевдоними Салайман (25.09.1914—22.09.2006) — алтай Эл бичиичи ле журналист, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы гвардии сташий лейтенант (1941—1946), СССР-дыҥ журналисттер биригӱзиниҥ (1957) ле бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы (1969). Узак јылдарга «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакторыныҥ ордынчызы, оноҥ баш редакторы болуп иштеген. Бичиичи-фронтовик јуудагы нерези ле ижинде једимдери учун тӧрт орденле, 17 медальла кайралдаткан[38].
  • Тишкишев В. И. (14.05.1963—) — артист, ӱредӱчи, Горно-Алтайский педучилищени божоткон (1979), Сугаш јуртка школдо ӱредӱчи болуп иштеп барган. 1991 јылдаҥ ала «Алтай» деп бије ансамбльда иштеген. Горно-Алтайсктыҥ госфилармониязыныҥ башкараачызы болгон (2000). Василий Ижеевич ус колду, агаш-таштаҥ эдимдер эдетен кижи болгон[39].
  • Модоров Н. С. (1939) — билимчи, тӱӱкилик билимдердиҥ докторы, профессор, Россияныҥ гуманитар академиязыныҥ турчызы[40].

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1 2 Усть-Кан (Кан-Оозы).
  2. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ 1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ Кучин А. П. Птицы Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.
  7. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  8. ↑ 1 2 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  9. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  10. ↑ 1 2 Муниципальная программа комплексного развития транспортной инфраструктуры на территории муниципального образования «Усть-Канское сельское поселение» на 2017—2030 гг
  11. ↑ Карта села Кан-Оозы.
  12. ↑ Региональная трасса 84К-121
  13. ↑ Региональная трасса 84К-109
  14. ↑ Региональная трасса 84К-110
  15. ↑ Региональная трасса 84К-96
  16. ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
  17. ↑ https://web.archive.org/web/20141217133448/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_pop_39_4.php.
  18. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg3.php.
  19. ↑ https://web.archive.org/web/20140303191406/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg3.php.
  20. ↑ https://web.archive.org/web/20140110125030/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg3.php.
  21. ↑ https://web.archive.org/web/20131001061116/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg3.php.
  22. ↑ https://web.archive.org/web/20120203125040/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls.
  23. ↑ https://web.archive.org/web/20150518092810/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/a84e2d0040fb79dd9957ff367ccd0f13/1+том+Численность+и+размещение+населения.pdf.
  24. ↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls.
  25. ↑ http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/6d761d804e8305019ae9ffb8fc91c3ba/Оценка+численности+постоянного++населения+на+1+января+2012+года+по+муниципальным+образованиям++Республики+Алтай.doc.
  26. ↑ https://web.archive.org/web/20131012013314/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar.
  27. ↑ https://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx.
  28. ↑ https://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx.
  29. ↑ http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx.
  30. ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar.
  31. ↑ http://web.archive.org/web/20180726010024/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar.
  32. ↑ https://web.archive.org/web/20210502132133/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar.
  33. ↑ https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar.
  34. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx.
  35. ↑ 1 2 3 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348
  36. ↑ 1 2 3 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  37. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  38. ↑ Шодоев И. В.[1]
  39. ↑ Тишкишев В. И.[2]
  40. ↑ Модоров Н. С.Модоров Н. С.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Кан-Оозы&oldid=398101"