Айты-Коол

Рувики сайттаҥ
«Айты-Коол» деп терминге онойдо ок ӧскӧ учурларды кӧр.
Јурт
Айты-Коол
орус. Талица
51°02′14″ с. ш. 84°18′29″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кан-Оозы
Јурт јеезе Айты-Коолдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 746 [1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗111[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 97%, алтайлар 2%[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Почтаныҥ индекси 649468
АТТК-ныҥ коды 84235860003
МТТК-ныҥ коды 84635460111
Номер в ГКГН 0154505
Айты-Коол (Россия)
Точка
Айты-Коол
Red pog.svg
Москва
КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймакАйты-Коол (Алтай Республика)
Описание изображения
Orange pog.svg
Улалу
Точка
Айты-Коол

Айты-Коол (орус. Талица) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Айты-Коолдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Айты-Коол орус. долина реки Айты[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Айтыкоолдыҥ суузыныҥ јарадында турат. Суу јурттыҥ ичиле агат. Тӱс јалаҥдар јок, кызык ӧзӧктӧр, суулардыҥ каскак јараттары, тайгалары койу агашла бӱркелген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 746—847 метрге бийик[1][5].

Климады

Климады орто-континентал. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала, кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген чаган айда ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай кичӱ изӱ айдаҥ башталып, сыгын айдыҥ бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18 °C, +20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 450—500 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, марал аҥ, элик, булан, какай, тооргы[6]. Куштардаҥ тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Бир канча аҥ-куштар: тооргы, киш, мӱркӱт, карчага, шоҥкор, ала ылаачын «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген[7]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган ла база кезик бӱдӱм балык бар. Эрте јаста кырларында кызыл-ӧрт марал чечектейт. Чарас ичи ыжык, ичпек јер, кызык та болзо, јерлери јакшы тӱжӱм берер, кырлары аҥдык, суулары балыкту.

Ӧзӱмдери

Чарас ичиниҥ агаштары: тыт, чиби, терек, мӧш, јойгон. Кату ла јымжак агаштар колый ӧзӧт Мында јымжак агаштар да кӧп: јодро, беле, толоно, тал, терек, каргана, ыргай, аспак; јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уйкӧс, бороҥот, чычрана, тийиҥкат, торбос, тожала, башка-башка мешкелер де бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер арчын, кызыл тазыл, марал чечек, алтын тазыл[8].Чарас ичи ыжык, ичпек кызык та болзо, јерлери јакшы тӱжӱм берет.

Јери ле јолдоры

Јурттыҥ текши јери 61,46 га[9]. Айты-Коол јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1,305 км, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 664 м[10]. Јуртта 3 ором: Јараттай, Ленинниҥ, Партизандардыҥ[11].

Партизандардыҥ оромы тегин грунт јолду, Айты-Коол јуртка киргенинеҥ ала, јурттаҥ Айты сууны кечире агаш кӱр бар, узуны 18 м. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 5,44 км[9].

Айты-Коол јурт регионал учурлу «Кайрукун — Ӱстӱги-Айты-Коол» деп (идентификационный темдеги 84К-113[12], узуны 8,7 км) јолдо турат[13].

Јурттка ӱч јолло једер аргалу: Кӧкӧйӧниҥ боочызы — Чакырдыҥ боочызы — Себини боочызы, Јабаганныҥ боочызы — Алтай кырайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Кан-Оозы — Айты-Коол.

Айты-Коол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы 40 км
Республикан тӧс кала Улалу 250 км,310 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 300 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 170 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 230 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010[14]2011[15]2012[15]2013[15]2014[16]2015[17]2016[2]
125→125↘122↘116↗117↘110↗111

Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 136 кижи болгон, олордыҥ 97 % орустар, 2 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].


Инфраструктуразы

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • баштамы школ;
  • эмчилик;
  • јурттыҥ клубы;
  • бвлдардыҥ туразы;
  • стадион;
  • эмчилик;
  • магазин.

Экономиказы

Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелерде таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

  • Карындаштык мӧҥкӱ (1917—1923), Айты-Коол јурттыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде)[18][19][20];
  • Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (2017 јылдыҥ кандык айдыҥ 1 кӱнинеҥ ала бу мӧҥкӱниҥ јери Чулчук деп јоголгон јурттыҥ ордында табылбаган)[18][19][21].

Археологиялык

Ар-бӱткендик

  • Байлу туу;
  • Тоҥбок суу.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

  1. ↑ GeoNames.
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  5. ↑ Талица
  6. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ 9,0 9,1 Генеральный план муниципального образования Талицкое сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай
  10. ↑ Карта села Айты-Коол.
  11. ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
  12. ↑ Региональная трасса 84К-113
  13. ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
  14. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  16. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  18. ↑ 18,0 18,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348
  19. ↑ 19,0 19,1 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  20. ↑ Культурное_наследие_России/Алтай/Усть-Канский_район ID 218701
  21. ↑ Культурное_наследие_России/Алтай/Усть-Канский_район ID 253569

Тайантылар


Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Айты-Коол&oldid=146908"