Шодоев, Иван Васильевич

Шодоев Иван Васильевич
Чыккан ӧйи	сыгын айдыҥ 25 кӱни 1914(0009-25-1914)
Чыккан јери	Кан-Оозы, Бийский уезд[d], Томская губерния[d], Арасей империя[d]
Божогон ӧйи	јаҥар ай 2006 (92 јаш)
Ороон	Арасей империя[d]  РСФСР[d]  СССР[d]  Россия
Иш-тоштыҥ бӱдӱми	прозаик, ӱлгерчи, детский писатель, журналист, главный редактор
Кайралдары ла премиялары

Ива́н Васи́льевич Шодо́ев (1914, 2006, Улалу) ― алтай бичиичи, журналист, тӱӱкичи, 1957), СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1969), 2004). Сӧӧги ― иркит.

Биографиязы

Иван Васильевич Шодоев

Билези

Иван Васильевич эки-јаҥыс атту, эки јаҥыс уйлу јокту биледе ӧскӧн. Адазы, Василий Антонович, ады-јарлу темир сулаачы, тура тудаачы, агашла узанарында ус кижи болгон. Энези, Темеш (Пелагея), тере уужап, кийис базып, кийим кӧктӧӧр ус болгон.

Олор крестке тӱшкен алтайлар болгон, је ого улай ӧбӧкӧлӧриниҥ јаҥын јаҥданып тургылаган. Билезинде он бир кижи болгон: ӱчӱзи јашта божогон, сегис баланыҥ тӧртӱзи уул, тӧртӱзи кыс. Иван Васильевичтиҥ адазы колы ус, агаш чабар, туралар тудар, эжиктер, кӧзнӧктӧр, столдор, шкафтар эдер, темирле иштенер кижи болгон эмтир. Адазы, јоктулардыҥ комитединиҥ баштапкы председатели, Кан-Оозындагы јурт советтиҥ, баштапкы коммунаныҥ, кийнинде «Экинчи бешјылдык» (1924 јылда баштамы алтай школго ӱч ай ӱренеле, узак ӧйгӧ оорыганынаҥ улам, школдо ӱренижи ӱзӱлген. 14 јаштаҥ ала Кан-Оозынга базарком (весовщик) болуп иштеген. Он беш јаштаҥ ала он јети јашка јетире саду ла заготовительный иштерде иштеп, Иван Васильевич кӧп немеге ӱренип таскаган. Саду ижинеҥ комсомолдыҥ райкомы айрып, областька ӱредӱге ийгандер. Тӧрт ай ӱренеле једип келерде, мал ӧскӱрер совхозтордыҥ ишмекчи союзыныҥ башчызы эдип тургускандар. Бу јылдыҥ учында, 1932 јылдыҥ кышкы кураан айда аймактыҥ јаандары Иван Васильевичти јылкы ӧскӱрер заводтогы комсомолдорды башкарар ишке ийгендер. Анда комсомолдыҥ, профсоюзтыҥ иштериле коштой, "Јылкычы" деп газеттиҥ редакторы болуп иштеерге келишкен. Јабаганда комсомолдыҥ, профсоюзтыҥ, газеттиҥ иштери Иван Васильевич келишкен.

Јӱрӱмдик јолы

Јӱрӱмге јаан јолын 14 јаштуда базарда неме кемјиир иштеҥ баштаган. «Мениҥ јӱрӱмим»(«Мною пройденный путь») деп, эске алыныштарынаҥ Иван Васильевич бичийт, базар коркышту јаан болгон, садуга јууктай аймактардаҥ, Алтай крайдаҥ, Моҥгол ло Кыдат јерлердеҥ којойымдар келип садыжатан деп.

Баштамы школды божодып, кийинде, 1930-чы јылдардыҥ баштапкызында 1934 јылда ВКП(б)-га кирерде јадарда, оныҥ адазы актарга болушкан дейле, оны албай, ВЛКСМныҥ инструкторынаҥ јайладып ийген. Бир айдаҥ оны Јабагандагы «Јылкычы» деп газеттиҥ кӧчӱреечизи болуп тургаскандар. Ол ӧйдӧ эки ле кижи (редактор ло кӧчӱреечи) бир канча газеттиҥ экземплярларын чыгарып туратан.

Јаскыда 1935 јылда комсомолдыҥ јол-јорыкка берген тап-эрикле (путевказыла), Одесса калада ЦК ВЛКСМ-ныҥ јарымјылдык курстарына аткарылган, деткомкыймыгуныҥ Бастырасоюзный школын божоткон.

Черӱ

Кӱскиде 1936 јылда Ишмекчи-крестьян Кызыл Черӱге алдырткан. Черӱниҥ јылдарын Уссурийск калада, Краснознаменный кавалерийский полкта, јерлежи Ч. К. Кыдрашевле кожо ӧткӱрген.

Черӱниҥ кийнинеҥ кӧп тиражту газеттиҥ редакторы болгон, 1939 јылынаҥ ала јаан изӱ айдыҥ 1941 јылдарында «Ойроттыҥ комсомолы» деп газеттиҥ редакциязында иштеген, оноҥ «Кызыл Ойрот» эмдиги ӧйдӧ «Алтайдыҥ Чолмоны».

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу

Јаан изӱ айдыҥ 1941 јылынаҥ ала 1946 јылдыҥ јаан изӱ айына јетире Иван Васильевич Ада Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан. Тӱштӱк-Кӱнбадыш фронттыҥ аҥылу Сибир-Омск кавалерийский дивизиянда болгон. Јаан изӱ айдыҥ 1941 јылынаҥ взводтыҥ командири болгон, «Кызыл Чолмон (Красная Звезда)» деп орденди 1942 јылда јайгыда, Сталинградта алган, Курсктагы јуу-согуштыҥ туружаачызы. Донбасста, Сталинградта, Орловско-Курский дугада турушкан, шыркаладып, госпитальда јадып, ойто ло оноҥ ары јуулашкан. Оныҥ эдинде ле сӧӧк-тайагында 17 осколоктор артып калган. 1943 јылда кӱчӱрген айда ВКП(б)-ныҥ рядтарына алынган. «Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ I степень» ордениле кайралдаткан. Јуу божогон кийнинде, 1946 јылдыҥ јаан изӱ айында гвардии старший лейтенант Шодоев тӧрӧлине јанып келген.

Јууныҥ кийнинде

1946 јылда келеле, Кан-Оозындагы партияныҥ райкомында пропаганда ла агитация эдер отделдиҥ башкараачызы, кийнинде ВКП(б)-ныҥ секретари болуп иштеген. 1947 јылда Иван Васильевичти Ойрот-Турага «Кызыл Ойрот» газеттиҥ кӧчӱреечизиниҥ ижине алдырткан. 1954—1955 jj. Улаган аймактагы райисполкомныҥ председатели болуп тургузылган. 1955 јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторына тургузылып, амыралтага чыкканча бу иште иштеген. Баш редактор болуп, журналисттердиҥ кӧрӱмјилӱ плеядазын ӧскӱрген.

• 1957 јылда И. В. Шодоев СССР-диҥ журналистер Биригӱзиниҥ туружаачызы.
• 1969 јылда РСФСР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ туружаачызы
• 1971 јылда журналистер Биригӱзиниҥ III съездыныҥ делегады болуп чыккан, 1975 јылда бичиичилердиҥ Биригӱзиниҥ IV съездына.

Ол кӧп катап район ло областной Советтиҥ депутады болуп чыккан, он јети јыл областной газетиҥ редакциязыныҥ журналистердиҥ организациязыныҥ секретари болуп иштеген.

Бичиичи-фронтовик јуудагы ла ижиндеги једимдери учун тӧрт орден ле он јети медальдарла кайралдаткан.

1987 јылда, узак ла јамылу бичиичи ле журналист ижи учун, Алтай Республиканыҥ ла каланыҥ эл-јондык иштери учун, «Горно-Алтайсктыҥ кӱндӱлӱ кижизи» деп ат адалган.

Иван Васильевич Шодоев јаҥар айда 2006 јылда јада калган.

Јайаандык ижи

Иван Васильевичтиҥ (Салайман Шодоев — псевдоним) баштапкы ла чӱмдемелдери Ирбизек» (1964)

Иван Васильевич алтай тӱӱкилик прозаныҥ баштаачызы болуп јат.

Эҥ јаан тӱӱкилик роман «Кызалаҥду јылдар» (орус. «Трудные годы») тӧрт катап чыккан (1973, 1984, 1999, 2019 јылдарда). Јеҥил ле бай литературный тилле ол алтай калыктыҥ кӱч ӧйин кӧргӱскен. Романныҥ тӧзӧлгӧзинде — XVII чакта алтай калык кыдаттардыҥ олјолоп келгенине удурлашканы керегинде.

Экинчи роман «Таҥ алдында» (орус. «Перед рассветом») Туулу Алтайдагы Граждан јуу ла Совет јаҥныҥ тургузылганы керегинде.

Јууга учурлалган эки повесть: «Ӧлӱмди јеҥип» (автобиографиялык), «Солдаттыҥ јолдоры».

Повесть «Кемлейдиҥ эрјинези» — Социал Иштиҥ Геройы, Тоедов Јелмек Тоедовичке учурлалган.

Повесть «Качук» (орус. «Катерина») — сӱӱген эжине ле эш-нӧкӧрине Екатерина Григорьевнага учурлалган.

Кайралдары

• Тӧрт орден «Кызыл Чолмон»:
• Эки орден «Знак Почёта»;
• «Орден Отечественной войны I степени» (1985);
• Горно-Алтайсктыҥ кӱндӱлӱ кижизи (1987);
• Алтай Республиканыҥ эл бичиичизи (орус. “Народный писатель Республики Алтай“) (2004).
• Бастыра 14 медальла кайралдаткан.

Кереес

• 2011 јылда Мӧндӱр-Сокконныҥ орто ӱредӱлӱ школы ла Кан-Оозында краеведческий музей И. В. Шодоевтиҥ адыла адалган.
• 2002 јылдаҥ ала Мӧндӱр-Сокконныҥ ороомдорыныҥ бирӱзи Шодоевтиҥ адыла адалат.
• Мӧндӱр-Соккон јурттыҥ Јеҥӱге учурлалган паркында оныҥ барельеф-кереези бар.
• И.В. Шодоевке кереес доско тургузылган, Коммунистический проспектте 15 турада, 2024 јыл, ӱлӱрген айдыҥ 12 кӱни.

Библиографиязы

• Койонок: куучындар, ӱлгерлер ле кожоҥдор / ред. Л. В. Кокышев. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1958. — 19 с.
• Карас: ӱлгерлер, пьесалар /Горно-Алтайск кн. изд-во, 1959.
• Алтын Сӱме: ӱлгерлер, чӧрчӧктӧр, кожоҥдор /Горно-Алтайск кн. изд-во, 1959.
• Билереер бе?: куучындар /Горно-Алтайск кн. изд-во, 1961.
• Ирбизек: повесть. — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возы, 1964. — 40 с. 1984, 1999.
• Кызалаҥду јылдар: роман. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1967. — 198 с.1973.,1984., 1999., 2019.-248с., 2022.-248с.
• Баштапкы алтамдар: куучындар/Горно-Алтайск кн.изд-во, 1968.
• Таҥ алдында: тӱӱкилик роман/Горно-Алтайск кн.изд-во, 1972., 1999.
• Ӧлӱмди јеҥип: повесть/Горно-Алтайск кн.изд-во, 1981.
• Кемлейдиҥ эрјинези:прозалык јуунты/Горно-Алтайск кн.изд-во, 1987.
• Качук: повесть. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичик чыгартузыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1989. — 112 с.
• Ӧткӧн јолымнаҥ: автобиографиялык эске алыныштар, Алтайдыҥ бичик чыгартузыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1995 с.
• И.Салайман-Шодоев, Мӱркӱтпей: куучындар, ӱлгерлер, пьесалар, Алтайдыҥ бичик чыгартузыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 2014.-с.180

Литература

• Кто есть кто в республике Алтай. Выпуск первый. Горно-Алтайск. ИП «Альтернатива». 1997. — С. 260—261.
• Шутина Т. К. / И. В. Шодоевтиҥ јӱрӱми — албатыныҥ тӱӱкилик јолы
• Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь / сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 93—96.
• Б.Бедюров \ Албатыныҥ алып уулы. Алтайдыҥ чолмоны, №9, 1990.
• Т.Торбоков / Ирбизекле оморкойдыс. Алтайдын чолмоны, №5, 1993.
• Солоҥы / Бистиҥ айылчы. Журнал, №4 1994.
• Н.М.Киндикова /И.В.Шодоевтиҥ чӱмдемелдериниҥ кееркедими. Алт.чолмоны, 25 сентябрь, 1999.
• В.Кармакова / И.В.Шодоевтиҥ чӱмдемелдерин ӱренерде, олордо албатыныҥ чӱм-јаҥдарын аҥыланары. Алтайдыҥ чолмоны, №6,2005.

Тайантылар

• Официальный сайт Горно-Алтайска: Почётные граждане
• Государственное Собрание — Эл Курултай Республики Алтай, официальный сайт