Себи-Оозы
| Јурт | |
| Себи-Оозы | |
|---|---|
| орус. Усть-Сема | |
 Себи-Оозы јурт | |
| 51°38′33″ с. ш. 85°45′37″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чамал |
| Јурт јеезе | Чопоштыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Баштапкы ады чыккан | 1860 |
| Бийиги | 343[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘402[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 88 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649245 |
| АТТК-ныҥ коды | 84243860002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84643460106 |
|
|
|
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Себи-Оозы (орус. Усть-Сема) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Чопоштыҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
Себи-Оозы орус. .
Физико-географиялык темдектери
Географиязы
Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Себиниҥ суузы Кадынла бириккенинде турат. Айландыра Иолгоныҥ ла Себи-Бажыныҥ тайгалары. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 343 метрге бийик[1].
Климады
Климады орто-континентал. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1пр, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3. Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 °С јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.
Аҥ-куштары
Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[4], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[5].
Ӧзӱмдери
Кырлары кају, каскак, колый агашла бӱркелген: кайыҥ, мӧш, аспак, карагай, јойгон, беле, эргиш. Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт[6].
Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[7].
Јери ле јолдоры
Јуртта 18 ором: В. И. Чаптыновтыҥ кош оромы, Ӱстӱги-Барангол кош ором, Аҥчылардыҥ кош оромы, Јайым, Кӱнет, Јолчылардыҥ, Карагайлу, Одорлу, Кӧк-јажыл кош ором ло о.ӧ.
Јурт Чуйдыҥ трагы деп федерал учурлу кӧӧлик јолдо турат (темдеги 84К-11). Бу јолдоҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар Чамалдыҥ трагы айрылып барат. Кадынныҥ сол јарадына кечерге јаан темир-бетон эки кӱр бар, бирӱзи јурттыҥ ичинде, экинчизи јурттыҥ тӱндӱк јанында. Чамалдыҥ трагы Себи-Оозынаҥ башталып, Куйуска једет, тӱштӱк-кӱнбадыш јаар «Улалу — Туйакты — Тожоҥты» деп јол Кадынныҥ кӱрин кечип ууланат. Јурт айрылчык, белтир јолдо.
| Себи-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Чопош | 9 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чамал | 37 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 60 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 150 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ | 6 км |
Тӱӱкизи
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Аскат јурт Чамал аймакка кирген[8]. 1935 јылда туткан эски кӱрдиҥ ордына 1959 јылда темирбетон кӱр тудулган.
Эл-јон
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[11] | 2013[12] | 2014[13] | 2015[14] | 2016[15] | 2020[16] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 401 | ↗402 | →402 | ↘394 | ↗408 | ↘406 | ↘402 | ↘356 |
Ук-калыктары
Кӧп сабазы орус улус. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 392 кижи болгон, олордыҥ 88 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[17].
Инфраструктуразы
- Орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- библиотека;
- стадион;
- ашкана — 5;
- конор тура 2;
- турбаза;
- АЗС — 3;
- кӧӧликтер јазаар јер (СТО) — 2;.
- Кадын кечире кӱр — 2.
Экономиказы
Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
Тӱӱкилик
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга (556)[18].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].
Археологиялык
Ар-бӱткендик
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Себи-Оозыныҥ ашканазыныҥ бозогозында В.М.Шукшинниҥ "Живёт такой парень" деп кинозыныҥ баштапкы кадрлары согылган.
Јарлу улузы
Ајарулар
- ↑ 1 2 Усть-Сема (Себи-Оозы)
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Рекреационное освоение Чемала
- ↑ https://web.archive.org/web/20150518092810/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/a84e2d0040fb79dd9957ff367ccd0f13/1+том+Численность+и+размещение+населения.pdf.
- ↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls.
- ↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls.
- ↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls.
- ↑ https://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx.
- ↑ https://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx.
- ↑ https://web.archive.org/web/20170913042229/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx.
- ↑ https://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 1 2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
Тайантылар
| Чамал аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
.png) |  | ||
