Ӱстӱги Онос
Јурт | |
Ӱстӱги Онос | |
---|---|
орус. Верх-Анос | |
51°26′50″ с. ш. 85°49′08″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Чамал |
Јурт јеезе | Оностыҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Бийиги | 847[1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↗27[2] кижи (2016) |
Ук-калыктар | алтайлар 82 % (2002)[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649220 |
АТТК-ныҥ коды | 84243805003 |
МТТК-ныҥ коды | 84643405111 |
|
Ӱстӱги Онос (орус. Верх-Анос) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Оностыҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
Онос (Он-Оос) орус. много стоянок, мест[4].
Ӱстӱги Онос орус. верхние стоянки[4].
Физико-географиялык темдектери
Географиязы
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Онос деп сууныҥ башталганында, Иолгоныҥ сын тайгаларына курчаткан турат. Кыш мында јымжак, тыҥ ла сооктор јок, кар калыҥ тӱжет. Јай јылу, изӱ кӱндерлӱ, кей чыкту. Айы-кӱни јылу, кырлары ыжык, ичпек учун мында маала-ажы база јакшы бӱдет. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 847 метрге бийик[1].
Климады
Климады орто-континентал. Ортојылдык температура +4,4 °С, кейдиҥ чыгы — 66,6 % , салкынныҥ тӱргени — 1,4 метр\секундка. 163 кӱн јылда фён-салкын согот.
Туштӱк аймактарга кӧрӧ мында кыш бир канча јылу, кары-јуды ӧйинде, салкын-јотконы ӧткӱре ле сызаа-соок эмес, јайы изӱ, је кыска, ӱч ле ай. Ортојылдык температура +4,1 °С чаган айда тыҥ ла соок −30 °С тӱшпейт, јаан изӱ айда +30 °С кӧдӱрилбейт.
Аҥ-куштары
Аймактыҥ јерлери аҥ-кушла байлык. Тӱлкӱ, кӧрӱк, јоонмойын, сыгырган, какай, тийиҥ, јараа, сарас, ӧркӧ, момон, кумдус, киш, койон агаш аразында, јалаҥдарда јӱрет[5].
Казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен. Аҥдар астаганы учун Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери тооргы, маны, кочкор[6]. Оок куштардаҥ кӱӱле, кӱӱк, талаҥ-келеҥ, ӱренчи, чымдык, торко-сары (орус. иволга), томыртка, тоорчык, топтонок (орус. свиристель), тейлеген, таралјы (орус. сойка), теке-мӱӱс (орус. чибис). Сууларда чараган, сӧлӧм, чабак деп балыктар јӱрет.
Ӧзӱмдери
Кайыр, каскак туулары јӱзӱн-јӱӱр агаштарла бӱркелген : Кайыҥ, мӧш, чиби, карагай, беле, эргиш, толоно, јойгон, каргана. Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт[7]. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[8].
Јери ле јолдоры
Јуртта 1 ором: Тӧс.
Ӱстӱги Онос јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Администрациялык тӧс јер Онос | 12 км |
Аймактыҥ тӧс јери Чамал | 34 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 95 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 185 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ | 38 км |
Тӱӱкизи
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Ӱстӱги Онос јурт Чамал аймакка кирген[9].
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
20 | →20 | ↗21 | ↘19 | ↗21 | ↗25 | ↗27 |
Ук-калыктары
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 17 кижи болгон, олордыҥ 82 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[14].
Инфраструктуразы
Бастыра инфраструктуралык обьекттер Оностыҥ јурт јеезезинде.
Экономиказы
Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
Тӱӱкилик
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (554)[15]
Археологиялык
- Јебрен корум (369)[15]
Ар-бӱткенниҥ
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Јарлу улузы
Ајарулар
- ↑ 1,0 1,1 Верх-Анос (Ӱстӱги Онос)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Рекреационное освоение Чемала
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай . Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.