Айулу

Айулу
	Јурт
Айулу
	орус. Аюла
	51°26′02″ с. ш. 85°58′27″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Чамал
Јурт јеезе	Оностыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	422 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗295 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 69 %,; алтайлар 29 % (2002)
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 +7 38841
Почтаныҥ индекси	649220
АТТК-ныҥ коды	84243805002
МТТК-ныҥ коды	84643405106
Номер в ГКГН	0154065
	Айулу Москва Улалу Айулу

Айулу (орус. Аюла) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Оностыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Айулу — айу кийик аҥ, кӧп айу јӱрер јер — айулу, айу орус. медведь, айулу орус. места, где много медведей^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ Тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Иолгоныҥ сын тайгаларыныҥ ортозында, Кадынныҥ коолында, Улалунаҥ тӱштӱктей , Кадынга Айулу суу киргенинде. Кызык, тайга јерде, кырлары агаш-ташка бӱркеткен, јолдоры кату јер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 422 метрге бийик^[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3.Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 градуска јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.^[5].

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ јерлери аҥ-кушла байлык. Тӱлкӱ, кӧрӱк, јоонмойын, сыгырган, какай, тийиҥ, јараа, сарас, ӧркӧ, момон, кумдус, киш, койон агаш аразында, јалаҥдарда јӱрет^[6].

Казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен. Аҥдар астаганы учун Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери тооргы, маны, кочкор^[7]. Оок куштардаҥ кӱӱле, кӱӱк, талаҥ-келеҥ, ӱренчи, чымдык, торко-сары (орус. иволга), томыртка, тоорчык, топтонок (орус. свиристель), тейлеген, таралјы (орус. сойка), теке-мӱӱс (орус. чибис). Сууларда чараган, сӧлӧм, чабак деп балыктар јӱрет.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт^[8].

Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл^[9].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 6 ором: Јииттердиҥ, Јараттай, Кӱнет, Тӧс, Тракту, Јарат јандай.

Айулу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Онос	9 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал	32 км
Республикан тӧс кала Улалу	90 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	180 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ	34 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Алтыгы Куйум јурт Чамал аймакка кирген^[10].

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2002^[11]	2010^[12]	2011^[13]	2012^[14]	2013^[15]	2014^[16]	2015^[17]	2016^[18]	2020^[19]
284	↗307	→307	↘293	↘286	↗296	↘293	↗295	↘231

100

200

300

400

2012

2020

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 284 кижи болгон, олордыҥ 69 % орустар, 29 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон^[3].

Окылу тил: орус, алтай^[20].

Инфраструктуразы

баштамы школ;
библиотека;
јурттыҥ клубы;
магазин.

Экономиказы

Таҥынаҥ ээлемдер. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (561)^[21].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ташта јурамалдар (601, 602)^[21];
Јебрен корумдар (596—600)^[21].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Субак Тогускан (595) јурттаҥ 25 км кире јерде^[21];
Байлу кыр Бозырташ (606)^[21];
Аржан суу (605)^[21];
Кезер таш (603)^[21].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[21].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ¹ ² Чемал (Чамал)
↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ¹ ² Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
↑ Чемальский район. Климат
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Рекреационное освоение Чемала
↑ http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081460 (ја. эм.).
↑ https://rosstat.gov.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx (ја. эм.).
↑ https://web.archive.org/web/20170913042229/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx (ја. эм.).
↑ https://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya (ја. эм.).
↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[Высота_н/у_моря-1] ¹ ² Чемал (Чамал)

[2016AY-2] Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] ¹ ² Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Топонимика-4] Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.

[Чамал_аймактыҥ_климады-5] Чемальский район. Климат

[Торбоков_звери-6] Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020

[Кр_книга_животные_РА_2017-7] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Торбоков_флора-8] Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[Кр_книга_растения_РА_2017-9] Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Чамал_аймак,_рекреация-10] Рекреационное освоение Чемала

[11] ttp://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081460 (ја. эм.).

[12] ttps://rosstat.gov.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm (ја. эм.).

[13] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[14] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[15] ttps://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls (ја. эм.).

[16] ttps://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx (ја. эм.).

[17] ttps://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx (ја. эм.).

[18] ttps://web.archive.org/web/20170913042229/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx (ја. эм.).

[19] ttps://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya (ја. эм.).

[Закон_РА_о_языках-20] Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)

[Ойношев_свод-21] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]