Уажан
Јурт | |
Уажан | |
---|---|
орус. Уожан | |
![]() Уажан | |
51°19′27″ с. ш. 86°08′40″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее |
![]() |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Чамал |
Јурт јеезе | Чамалдыҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Бийиги | 547[1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↘77[2] кижи (2016) |
Ук-калыктар | орустар 72 % (2002)[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649220 |
АТТК-ныҥ коды | 84243855003 |
МТТК-ныҥ коды | 84643455116 |
Номер в ГКГН | 0154738 |
|
Уажан (орус. Уожан) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Чамалдыҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
Уажан орус. далекий, отдаленный[4].
Уажан орус. ширь, простор, приволье[4].
Физико-географиялык темдектери
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Чамал сууныҥ јарадында, Бешпек деп тууныҥ эдегинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 547 метрге бийик[1].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Климады орто-континентал. Аймакта ай-кӱн кыска јайлу, узун, је тыҥ сооктор јок кышту, кары-јуды кеминде, калапту салкындар јок. Мааланыҥ да, јердиҥ де ажы јакшы тӱжӱмдӱ ӧзӱп ле јадар јер. Ортојылдык температура — +4,4 градус, кейдиҥ чыгы — 66,6 %, салкынныҥ тӱргени — 1,4 метр\секундка. 163 кӱн јылда фён-салкын согот.
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[6].
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Каскак, кайыр кырлары мӧш, кайыҥ, чиби, карагай, јойгон, эргиш, беле агаштарла бӱркелген. Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт[7].
Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[8].
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 2 ором: Олјондо, Тӧс.
Уажан јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Администрациялык тӧс јер Чамал | 17 км |
Аймактыҥ тӧс јери Чамал | 17 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 112 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 202 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ | 55 км |
Тӱӱкизи
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Аскат јурт Чамал аймакка кирген[9].
Эл-јон
2002[10] | 2010[11] | 2011[12] | 2012[13] | 2013[14] | 2014[15] | 2015[16] | 2016[17] | 2020[18] |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
68 | ↗78 | →78 | ↘75 | ↘72 | ↗79 | →79 | ↘77 | ↘66 |
Ук-калыктары
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 68 кижи болгон, олордыҥ 72 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[19].
Инфраструктуразы
Бастыра инфраструктурный обьекттер Чамалдыҥ јурт јеезезинде.
Экономиказы
Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (557)[20].
Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Јебрен корум (636)[20].
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[20].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Јарлу улузы
- Барантаева М. А. (20.09.1927) — Россия ӱредӱликтиҥ нерелӱ ишчизи, баштамы школго бичиктердиҥ, ӱлекерлердиҥ авторы[21];
Ајарулар
- ↑ 1 2 Уожан (Уожан)
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 1 2 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Рекреационное освоение Чемала
- ↑ http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081460 .
- ↑ https://rosstat.gov.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm .
- ↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls .
- ↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls .
- ↑ https://web.archive.org/web/20131015081542/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/93d31d00404ca3e98ddcdf0fa8517bb1/расчет+числ+по+селам.xls .
- ↑ https://web.archive.org/web/20190111055044/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/7a14c50043a20cb2b169b5d06954faf7/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2013+годы.docx .
- ↑ https://web.archive.org/web/20190111055006/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/3ca23d0047a96a31be4fbeed3bc4492f/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2014+годы.docx .
- ↑ https://web.archive.org/web/20170913042229/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/f42c57004c34285a8f63efb4bce00d93/Оценка+численности+постоянного+населения+по+населенным+пунктам+за+2011-2015+годы.docx .
- ↑ https://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya .
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 1 2 3 4 5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Барантаева М. В.[1]