Куйус

Јурт
Куйус
орус. Куюс
вдали поселок Куйус
51°01′43″ с. ш. 86°13′59″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Чамал
Јурт јеезе	Куйустыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1612
Бийиги	557 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘210 кижи (2016)
Ук-калыктар	алтайлар 81 % (2002)
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 +7 38841
Почтаныҥ индекси	649247
АТТК-ныҥ коды	84243840001
МТТК-ныҥ коды	84643440101
Номер в ГКГН	0154331
Куйус Москва Улалу Куйус

Куйус (орус. Куюс) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Куйустыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ админстрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Куйус орус. пограничная река.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Тулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Кадын сууныҥ коолында, Куйустыҥ суузы ла Алтыгы-Куйустыҥ суузыныҥ бириккенинде турат. Бу Чамал аймактыҥ эҥ ле тӱштӱктей турган јурты. Айландыра Иолгоныҥ сын тайгалары курчайт, Кадын орто агынында, Кырлар каскак ла кайыр. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 557 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Кыш карлу, је тыҥ сооктор болбойт, ортојылдык температура +4,1 °С, тыҥ ла деген соок чаган айда −20 °С тӱшпейт. Јай база сыраҥай ла тыҥ изӱлер јок, јаан изӱ айда ортоайлык температура +20 °С. Кей чыкту ла серӱӱн, јайгыда чымыл, томонок, бӧкӧнӧк ас болот.

Аҥ-куштары

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы, оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар.

Ӧзӱмдери

Карагай, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак ӧзӧт. Ай-кӱни јымжак јер, оныҥ да учун мында јулукту агаштар ӧзӧт: аламалар, груша, беле, вишня. Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл.

Јери ле јолдоры

Јуртта 6 ором: Бозырташ, Ӱстӱги-Кобыда, Алты-Кобыда, Стадионныҥ, Тӧс, Олјондо. Јурт «Себи-Оозы — Куйус» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы. Јуртка јетире асфальт јол.

Куйус јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Куйус	0 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал	55 км
Республикан тӧс кала Улалу	150 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	240 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ	96 км

Тӱӱкизи

Јурт 1612 јылда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй.

1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Куйус јурт Чамал аймакка кирген.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы

2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2021
229	→229	↘221	↘206	↗213	→213	↘210	↗497

100

200

300

400

500

2012

2021

Ук-калыктары

Алтайлар ла орустар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 230 кижи болгон, олордыҥ 81 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Инфраструктуразы

• јурт јеезениҥ администрациязы;
• орто ӱредӱлӱ школ;
• балдардыҥ туразы;
• библиотека;
• эмчилик;
• культураныҥ байзыҥы;
• стадион;
• почта;
• магазин;
• турбаза.

Экономиказы

Туризм, кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдер, мал азыраары.

Кереестер

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (548) (1980 јылдардыҥ бажында, Тӧс ором, 36а)

Археологиялык

• Ташта јурамалдар (354,405,431,479,485,494,506,507,522,523,534,577;
• Јебрен корумдар (478,727);
• Мӧҥкӱсалгыштар (355—360,365,432,440,475,476,481—484,450,399,508-515,524-527,530,545,565,566,576,578-583,657, 658,660,694,695,726);
• Јебрен тӱрк руникалык бичиктер (480);
• Јебрен јурт(поселение) (441—445,477,486,534,539,540,656,).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Ар-бӱткендик

• Субак (669);
• Куй таш (538);
• Таш чеден (589,591,663,600);
• Байлу туу Телтекпей, Бозурташ, Бойтыгем (431,420,440);
• Аржан суу (458);
• Кезер таштар (инв.темдектери: 8667—8669,8693,8695), (361—364,366);
• Новосибирскте, СО РАН-ныҥ музейиниҥ фондында: кезер таштар (515—521). 521-јылыйган.

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

Тайантылар