Карагол

Рувики сайттаҥ
Јурт
Карагол
орус. Каракол
50°48′53″ с. ш. 85°56′42″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Караголдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1850
Бийиги 893[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘411[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 80 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649431
АТТК-ныҥ коды 84220825001
МТТК-ныҥ коды 84620425101
Номер в ГКГН 0154249
Карагол (Россия)
Точка
Карагол
Red pog.svg
Москва
КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймакКарагол (Алтай Республика)
Описание изображения
Orange pog.svg
Улалу
Точка
Карагол

Карагол (орус. Каракол) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Караголдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Карагол, Кара кӧл орус. черное, возможно родниковое озеро[4].

Тоҥмок суулар биригип, јаан сууныҥ коолы боло берген орус. обильный, питающийся родниковыми водами поток[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Карагол сууныҥ Урсулга киргенинде турат. Теректи ле Себи-Бажыныҥ јаан сындарыныҥ ортозында, Урсул сууныҥ орто агынында, кӱнчыгыш јанынаҥ јуртка Короты јурт биригип калган. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 893 метрге бийик[1][5]

Климады

Климады орто-континентал[6]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[7].

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥдык јер: айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар куштар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.[8]. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын (орус. балобан), боро ылаачын (орус. кречет), мечиртке (орус. сова), ылаачын (орус. сапсан)[9].

Ӧзӱмдери

Караголдыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орус. барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орус. крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орус. ирис), алаҥуш, комургай (орус. борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орус. бадан), чай чечек (герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орус. лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орус. жимолость).[9].

Јери ле јолдоры

Јуртта 6 ором: Алтай, Г. А. Чунижековтыҥ, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, Кара-Суулу, Л. В. Кокышевтиҥ, Урсулдыҥ.

Јурт «Чуйдыҥ трагы» деп федерал кӧӧлик јолдыҥ јанында турат. Јолдыҥ темдеги Р-256. Караголдоҥ туура тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар «Карагол-Кулады» деп регионал учурлу кӧӧлик јол барган. Токтоду «Карагол».

Карагол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Карагол 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 17 км
Республикан тӧс кала Улалу 190 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 280 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 620,1 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи

Јурт 1820 јылда тӧзӧлгӧн[10]. Карагол јурттыҥ јанында, ичинде археологиялык кереес «Каракол» деп мӧҥкӱсалгыш бар. 1985 јылда Караголдыҥ ортозында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлаган Мактыҥ монументы тургузылган. Бу монументти тургузарга турган тӧҥ јебрен курган болуп калган. Оны В. Д. Кубарев башкарган археологический отряд шиҥдеген. Карагол јурттыҥ школында краеведческий музей бар, ондо солун ла јилбилӱ экспонаттар јурттыҥ тӱӱкизи ле археологиязы керегинде.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
458↘457↘452↘438↗443↘430↘411

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 440 кижи болгон, олордыҥ 80 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].

Окылу тил: орус, алтай[15].

Инфраструктуразы

  • Караголдыҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • музей;
  • туркомплекс «Ӱч-Эҥмек»;
  • стадион;
  • АЗС;
  • Каргандардыҥ туразы, азыралдыҥ јери;
  • эки конор тура;
  • «Себиниҥ ажузы» деп турбаза.

Экономиказы

Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Личное подсобное хозяйство. Туризм. Кӧӧликтер јазаар јер.

Кереестер

Тӱӱкилик

  • Уч-Энме́к — ар-бӱткенниҥ аҥылу коруда турган јерлери. Кандык айдыҥ 23-чи кӱнинде 2001 јылда Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Јӧби аайынча тудулган[16];
  • К. Маркска кереес (1977 ј., Г. Чорос-Гуркинниҥ оромы, 43)[17][18];
  • Алтай јон Арасейге киргениниҥ 200 јылдыгына учурлаган обелиск (1956 ј., Караголдыҥ јурт јеезези, Себиниҥ боочызы)[17][18];
  • Совет јаҥ учун корогондордыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1930 ј., Г. Чорос-Гуркинниҥ оромы, 23)[17][18];
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго мемориал (1985 ј., Г. Чорос-Гуркинниҥ оромы, 39)[17][18].

Археологиялык

  • Мӧҥкӱсалгыш (972—976,1096,1097)[19].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[19].

Ар-бӱткендик

  • Тагыл (1121)[19];
  • Бай-Туу (834)[19];
  • Кыйралу кайыҥ, байлу (1010)[19].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[19].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

  • Уч-Энмек. Карагол ӧзӧк

    Уч-Энмек. Карагол ӧзӧк

Јарлу улузы

Ајарулар

  1. ↑ 1,0 1,1 Каракол
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Karakol
  6. ↑ Климат
  7. ↑ Оҥдой. Климат
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ 9,0 9,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  10. ↑ Каракольское сельское поселение
  11. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  16. ↑ Сборник законодательства Республики Алтай, Выпуски 32-34 — С. 201
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 [1]
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Карагол&oldid=108587"