Алтай деп корулу јер
| Алтайдыҥ тергеелик ар-бӱткенниҥ биосфералык корулу јери | |
|---|---|
| орус. Алтайский государственный природный биосферный заповедник | |
 Большой Чульчинский водопад | |
| Категория МСОП — Ia (Кату ар-бӱткендик резерват (Тергеелик ар-бӱткендик корулу јер)) | |
| Тӧс информация | |
| Текши јери | 881 238 га |
| Тӧзӧлгӧн ӧйи | 1932 јыл |
| Турган јери | |
| 50°52′00″ с. ш. 88°57′00″ в. д.HGЯO | |
| Страна | |
| Регион | Алтай Республика |
| Јуук деген кала | Горно-Алтайск |
altzapovednik.ru | |
 Телекейлик энчиниҥ объекти |
|
|
Golden Mountains of Altai (Ады Алтайдыҥ алтын кырлары) |
|
| Ссылка | № 768 объекттердиҥ тизиминде телекейлик энчиниҥ (en) |
| Критерии | x |
| Регион | Страны Азии и Тихого океана |
| Включение | 1998 (22-чи сессия) |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Алтай деп атту тергеелик биосфералык корулу јер (орус. Алтайский государственный природный биосферный заповедник)[2] 1932 јылда тӧзӧлгӧн. Тӱштӱк Сибирде Алтай Республиканыҥ Турачак ла Улаган аймактарында јадат. Текши јери: 881 238 га. Какас јериле кыйулу, Алтай — Сайан кырлардыҥ ортозында. ЮНЕСКО-ныҥ «Алтай алтын кырлар» деген телекейлик энчизине кирет. Бу заповедникти Россия тергеениҥ Ар-бӱткен ле экология деп Министерствозы башкарат[2].
Тӱӱкизи
Туулу Алтайда ар-бӱткенин корулайтан окылу јерлер бар: Катунский природный биосферный парк,Северо-Алтайский заповедник. Олордыҥ тоозында Алтай деп корулу јер.
1929јылда В. И. Барановко баштаткан экспедиция Алтайга келген. Амадузы: јаан заповедник ачарга, Тергеелик ведомстволор ортодо Комитеттиҥ јӧби аайынча, шиҥжӱ иш ӧткӱрери. Бу баштапкы экспедицияныҥ ижи аайынча корулу јердиҥ кыйуларын (2 млн.га) Тана-Туба јеринеҥ ала Кадынга тептире эдер деп шӱӱлте болгон. Је бу сурак ӱстинде турган јамылуларла јӧптӧлбӧгӧн.
СССР-диҥ Совнаркомыныҥ јӧби 1930 јылда чыккан. Наркомпроско заповедниктиҥ гран-кыйуларын (орус. границы) чикелезин деп јакылта болгон. 1931 јылда Алтайга экинчи экспедиция келген. Оны Ф. Ф. Шиллингер деп кижи баштаган. 10.12.1931 јылда Ойрот облисполком заповедник керектӱ деп шӱӱлте эдип, оныҥ кыйуларын јӧптӧгӧн.
16.04.1932 јыл РСФСР-дыҥ Совнаркомыныҥ Јӧбиле заповедниктиҥ ачылган јылы деп чотолот.
05.09.1951 јылда РСФСР-дыҥ Министрлериниҥ Совединиҥ Јӧби аайынча Алтай заповедник јоголгон.
1965—1967 јылдарда СССР-дыҥ Билим Академиязыныҥ Сибирде бӧлӱги, СССР-дыҥ Географиялык Алтайда Биригӱзи, Алтай крайдыҥ ар-бӱткен корулаар Биригӱзи Алтай заповедникти озогы ла гран-кыйуларыла орныктырар керек деп сурак кӧдӱрген[2].
24.03.1967 јылда СССР-дыҥ Министр Соведине баштану болгон: Алтайдыҥ ар-бӱткенин, Алтын-Кӧлди ле оны айландыра тайгаларын корып алары, Алтай заповедникти орныктырары. Бу баштануны Алтай крайдыҥ депутаттарыныҥ исполкомы, Алтай крайдыҥ ар-бӱткен корыыр Биригӱзи, аҥдаары ла заповедниктер јанынаҥ СССР-дыҥ Тӧс управлениези тургускан.
07.10.1967 јылда РСФСР-дыҥ Министр Соведи Алтай заповедникти орныктырар деп Јӧп чыгарган[3].
Шиҥжӱ иштер
Кӧлдиҥ оҥ јарадынаҥ Алтай заповедник башталат, ол 1965 јылда иштеп баштаган. Шиҥжӱ иштер ӧткӱрилип, кӧлди, ар-бӱткенди, аҥ-кушты чеберлеери деп сурак турган. Калганчы 50 јылдыҥ туркунына заповедникте билим-шиҥжӱ иштер кӧнӱ ӧдӧт. Горно-Алтайск, Новосибирск, Томск, Барнаул калалардыҥ билимчилери ле студенттерине иштенетен јарамыкту јер.
• Институт систематики и экологии животных СО РАН, Новосибирск;
• Томский государственный институт, Томск;
• Институт геологии и археологии СО РАН, Новосибирск;
• Научно-производственная база ГАГУ, Горно-Алтайск.
Физико-географиялык темдектери
Географиязы
Корулу јерди айландыра бийик сын-тайгалар: тӱндӱк јанынаҥ Торот деп сын-тайга (Абакан сынныҥ айрылчыгы)тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинеҥ Абаканныҥ Содон деп кыры (2 890 м), тӱштӱк јандай Чихачевтыҥ сыны (Чегетей деп кыр −3 021 м), кӱнчыгышта Тош-Калыҥ кайа деп кыр (3 507 м). Заповедниктиҥ ортозында Кӱркӱре-Бажы деп кыр (3 111 м), Јетикӧл деп кыр (3 069 м), Чолушман ичинде Богојаш деп кыр 3 143 м). Корулу јердиҥ кӱнбадыш кыйузы Чолушман суула, оноҥ Алтын-Кӧлдиҥ јарадыла ӧдӱп јат[2].
Заповедниктиҥ 20 % јери бастыра кайа-таш. Мында 1 190 кӧл бар, кажызы ла 1 га кире. Чулчы деп сууны ӧрӧ 8 км кире барза, ондо Алтайдыҥ эҥ бийик учар суузы тӱжет: 150 м, ады Учар, орустап Большой Чульчинский каскад.
Бу корулу јер Арасейдиҥ јаан ла деген заповедниктериниҥ бирӱзи. Оныҥ текши јери Алтай Республиканыҥ јериниҥ 9,4 % болуп јат. Алтын-Кӧлдиҥ оҥ јарады 22 муҥ га јер Алтай заповедникке кирет. Заповедникте бир де кӧӧлик јол јок, каа-јаа мында иштеп турган улус јӱрӱжер орык јолдор бар, билбес кижи аза берер. Корулу јерге кирерге, админстратордоҥ бичик алар керек. Јуукта Бийка јурттаҥ Јайлу јуртка јетире јол эдилген, оныҥ ӱсти сай-кумакла јазадган[2].
Климады
Кырларлу јердиҥ континентал климады. Мындый климат јердеҥ, кырдаҥ (рельефтинеҥ) камаанду болот. Алтын-Кӧлдиҥ јарадында кыш Сибир ичинде эҥ ле јымжак. Бу ӧйдӧ кӱнчыгыш ла тӱштӱк-кӱнчыгыш салкындар (фёны) учун јылу болот. Тӱндӱк-кӱнбадыш салкындар соок экелет. Тӱштӱк јанында кышкы температуралар јабызайт. Тӱндӱкте јут-чыктыҥ кеми тӱштӱкке кӧрӧ јаан, тӱштӱкте кей кургак.
| Алтын-Кӧлдиҥ климады | |||||||||||||
| кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизӱ | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | јыл |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ӱстӱги бажы, °C | 11,6 | 13,4 | 21,4 | 29,3 | 33,0 | 34,3 | 36,9 | 34,7 | 29,1 | 23,2 | 15,9 | 14,1 | 36,9 |
| Орто температура, °C | -7,6 | -7,1 | -2,3 | 4,0 | 10,1 | 14,2 | 17,3 | 15,7 | 10,2 | 4,5 | -2 | -6,1 | 4,2 |
| Сыраҥай јабыс, °C | -36,2 | -38,7 | -28,8 | -24,3 | -10,1 | -1,3 | 1,6 | 0,1 | -4,9 | -18,7 | -33 | -33,5 | -38,7 |
| Јут-чыктыҥ кеми, мм | 16 | 14 | 26 | 75 | 115 | 131 | 147 | 132 | 98 | 71 | 46 | 29 | 900 |
| Кайдаҥ алынган[4][5]. | |||||||||||||
Аҥдары
Алтай заповедникте 68 бӱдӱм тындулар туштайт. Олордыҥ туйгактуларынаҥ заповедникте: булан, марал, элик, јуҥма, ак-кийик, тооргы, какай. Азулу аҥдардаҥ мында айу, бӧрӱ, шӱлӱзин, јеекен, тӱлкӱ туштайт. Оок аҥдардаҥ јоонмойын, јара, киш, сарас, сыгырган, кӱжӱл, камду, агас, койон, тийиҥ.
Телекейлик Кызыл бичикке (МСОП) киргени:
• ирбис (орус. снежный барс);
• јуҥма (орус. алтайский горный баран);
• тооргы (орус. сибирская кабарга).
Арасей тергеениҥ Кызыл бичигинде:
• ак-кийик (орус. лесной подвид северного оленя );
• 11 бӱдӱм курткоҥысјиичилер (орус. насекомоядные);
• 8 бӱдӱм јарганат (орус. рукокрылые) ле о.ӧ.
Куштары
Заповедниктиҥ јеринде 1990 јылдаҥ ала 2014 јылга јетире мында бар куштарды шиҥдеп, бӱдӱмин, јӱрӱмин, кылыгын ајыктап, кӧп иш эдилген. Куштардыҥ текши тоозы 343 бӱдӱмдӱ, олордыҥ 177 бӱдӱми Алтайда уйа базадылар, 13 бӱдӱми база уйа базып турган болордоҥ айабас. Јӱзӱн куштар кеткин, сууда јӱрер ле оноҥ до ӧскӧзи:
• мӱркӱт (орус. степной орел );
• ала ылаачын (орус. орлан-долгохвост );
• боро ылаачын (орус. орлан-белохвост);
• тас (орус. черный гриф);
• мечиртке (орус. филин);
• ылаачын (орус. сапсан).
Калганчы 50 јылдарга озодо Алтайда болгон куштар торт јоголо бергениле колбой, олорды Кызыл бичиктерге кийдирген.
Ӧзӱмдери
Бу корулу јерде кӧп саба агаштары ийне бӱрлӱ: тыт, мӧш, јойгон ло чиби. Алтай заповедникте 1500 бӱдӱмдӱ ӧзӱмдер бар, олордыҥ 22 бӱдӱми Арасей тергеениҥ Кызыл бичигине кирген.
• кандык (орус. кандык сибирский );
• кӧжнӧ (орус. ревень алтайский );
• кулузын (орус. ковыль перистый);
• алтын тазыл (орус. родиола розовая ).
• кызыл тазыл (орус. левзей)
• чийнениҥ тазылы (орус. корень пиона)
• маралдыҥ тазылы (орус. маралий корень)
Алтайдаҥ ӧскӧ кайда да јок ӧзӱмдер (эндемики):
• остролодочник вздутоплодный;
• остролодочник чуйский;
• зубянка сибирская;
• дендрактема выслечатолстная;
• костенец алтайский.
Балыгы, бака-јыланы
Бака-јыланныҥ бу заповедникте 6 бӱдӱми туштайт:
• чоокыр јылан (орус. полоз);
• коронду јылан (орус. гадюка);
• тумчукту јылан (орус. обыкновенный щитомордник);
• келескендер (орус. ящерицы).
Балыктары сууларда ла кӧлдӧ: чараган, бел, таймень, ийтбалык, чортон, сӧлӧм, јылмай, муксун.
Курт-коҥызы
Аткоҥыс, јылтыскурт, ак кӧбӧлӧк, каҥкӧбӧлӧк (махагон), кӱлчымыл (мошка), кӧгӧн, сайгак, чаркас, адару, секирткиш, аспан (кузнечик), јӧргӧмӧш, томонок, чойлошкон,
Экологиязы
Серьёзным источником загрязнения являются отделяющиеся части ракет-носителей «Протон-М», запускаемых с космодрома Байконур: район падения отделяющихся ступеней ракет-носителей № 326 двумя третями заходит на территорию заповедника (бассейны рек Кыга, Кайра, Чульча)[6][7].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Алтын-Кӧлди Јайлу јурттаҥ кӧрзӧ
Космостоҥ эткен јурук (јаҥар ай 10 2003 јыл, НАСА)
Алтай деп корулу јерде кичӱ изӱ айдыҥ кӧбӧлӧктӧри
Кату-Јарыктаҥ заповедникти кӧрзӧ
Јаркынду кӱнкаајы
Ајарулар
- ↑ http://www.unesco.org/mabdb/br/brdir/directory/biores.asp?code=RUS+41&mode=all
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Алтай корулу јер, заповедник
- ↑ Алтайский государственный природный биосферный заповедник ● Каталог ООПТ ● Особо Охраняемые Природные Территории (ООПТ)
- ↑ ФГБУ «ВНИИГМИ-МЦД». Метеостанция Яйлю.
- ↑ Абсолютные максимумы и минимумы температуры за всё время наблюдения из справочника «Климат России»
- ↑ Летопись природы за 2016 год (том 46) (недоступная ссылка). Алтайский биосферный заповедник (05.07.2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 5 кӱни, 2017. Архивировано јаҥар айдыҥ 22 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Алтайский государственный природный заповедник — эталон или полигон?
Тайантылар
| Сӧзликтер ле энциклопедиялар |
|---|
• официальный сайт ЮНЕСКО;
• Официальный сайт Алтайского Государственного Природного Заповедника (АГПЗ)