Кумандылар

Рувики сайттаҥ
Кумандылар
без рамки
Эмдиги ӧйдӧ бойын аданганы куманды-кижи, тадар-кижи, тадарлар
Тоозы ла јуртаган јери
Бастыра: 2408

 Россия:
2408 кижи (2021)[1]

    •  Алтай кырай
      1401 чел. (2010)[2]; 1663 кижи. (2002)
    •  Алтай Республика
      1062 кижи. (Эл-јонныҥ тооалыжы ([[2010 јыл|2010)[2]; 931 кижи. (РФ эл-јоныныҥ тооалыжы (2002)
    •  Кемеровский область
      225 чел. (РФ эл-јоныныҥ тооалыжы (2010)|2010]])[2]; 294 кижи. (РФ эл-јоныныҥ тооалыжы (2002))
Јурамал
Тил куманды тил (тӱндӱк-алтай тил), алтай тил, орус тил
Кудайлык јаҥы православие (кӧп сабазы)[3], алтайский шаманизм, бурханизм
Кирет  тӱрк калыктар
Карындаштык калыктар тубалар, чалкандулар, шорлор
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Кумандылар (орус. Куманди́нцы) (самоназвание куманды-кижи, тадар-кижи, тадарлар) — тӱрк калык, тургун калык, Алтай кырайда, Алтай Республикада ла Кемеров областьта Россияда јуртайт[3].

2002 јылда кумандылар алдынаҥ бойы калык деп чотолып, 1926 јылда ӧткӧн эл-јонныҥ тооалыжы аайынча таҥынаҥ алык деп чотолгон. Кийнинде ӧткӧн эл-јонныҥ тооалыштарында кумандыларды алтайлардыҥ тоозына кошкон.

Россия Федерацияныҥ Башкарузыныҥ № 255 2000 јылда тулаан айдыҥ 24-чи кӱнинде чыккан јакааны аайынча кумандылар Россия Федерацияныҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ тоозына кожылган. 2002 јылда ӧткӧн текшироссиялык эл-јонныҥ тооалыжында кумандыларды бойы тилдӱ таҥынаҥ калык деп чотогон.

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кумандылар Алтайда III чакта б. э. озо јуртаган, кет ле угро-самодий калыктардыҥ колыжып ӧскӧн. IX чакта баштапкы биригӱлер табылганы керегинде јетирӱлер бар Кимакский тергее тӧзӧлгӧн. VI чактаҥ ала XVII чакка јетире кумандылар тӱрктердеҥ камаанду болгон. Албаты 1-чи ле 2-чи Тӱрк каганаттардыҥ, Уйгур ла Кыргыз, империя Юань, Ак Орданыҥ албанына јӱрген.

2002 јылда кумандылар алдынаҥ калык деп СССР-да эл-јоныныҥ тооалыжында 1926 јылда чотолгон. Ол тушта РСФСР-да олордыҥ тоозы 6327 кижи болгон.

Олор Сибирский кырайда кӧчӱп јӱрген, 4948 кижи Бийский округта, 1384 кижи Ойрат автоном областа (эмдиги Алтай Республика). Кийнинде тооалыштарда кумандылар алтайлардыҥ тоозына кирген[4].

Сӧӧктӧри

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кумандыларда (къуманды, къубанды) башка источниктерде берилгениле 12 кире сӧӧктӧр алтына куманды, калар, караба, керсагал, кӱзен, куманды, найман (тайман), оре куманды, со (солу), табыска, оре табыска, тастар (суг тастар, таг тастар), тоон, тонгул, чедыбер, челей, чоот, шабат (алтына шабат, оре шабат)[5].

Кумандылардыҥ генетиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Куманды эпшилер

Y-хромосомалар кумандылардыҥ субпопуляциязында R1b-M73 мутацияда (49 %). Онойдо ок Y-хромосомный гаплогруппалар туштайт R1a, N1a2b ла N1a1[6][7].

Аутосомный ДНК-ла тубалар ла челкандуларлга јуук[8].

Антропологический јанынаҥ кумандылар, јебрен половцылар чылап, европеоидтеге тӱҥей. Баштапкы кӧчкин орустар куманды айылдарда сары чачту, кӧк кӧстӱ балдар кӧп болгонын темдектейт. Алтай кумандылар Саян-Алтайдыҥ эл-јоныныҥ тӱрктердеҥ озо болгон јебрен улустаҥ, тазыл-тамырыла кӱлер чактыҥ афанасьевский ле андроновский культураларынаҥ чыккан. Кезик шиҥжӱчи-краеведтер кумандылар Сибирдиҥ јебрен калыгы кеттерле тудуш деп бодоштырат[4].

Тоозы ла јаткан јерлери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2002 јылда ӧткӧн эл-јонныҥ тооалыжы аайынча кумандылардыҥ тоозы:

Кумандылардыҥ јуртарда ла калаларда јаткан тоозы %-ле, тооалыш 2010 јыл

Бастыра Россияда — 3114 кижи.

Кумандылардыҥ тоозы јон јаткан јерлерде 2002 јылда:[9]

Алтай кырай:

  • Јаш-Тура калада: 658 кижи;
  • Красногорское јурт (Алтай кырай): 217 кижи;
  • Солтон јурт: 136 кижи.

Алтай Республика:

2010 јылда Россияда эл-јонныҥ тооалыжы аайынча 2 муҥ 892 куманды јуртайт[3].

Тили

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кумандылар, куманды тилтаҥынаҥ калык ла тил деп окылу јӧпкӧ кирген.

Куманды тилле бичиктер

Куманды тил тӱндӱк-алтай тилдердеҥ, тюрк группа, алтай языковой семьяныҥ эмезе тӱндӱк-алтай кумандинско-челканский тилдердиҥ диалекти. Этнографтар алтай тилдиҥ кумандинский диалекти деп бодоштырат. Куманды тилде ӱч говор бар: турочакский, солтонский ле старобардинский[10].

Бичик-билиги XX чактыҥ бажында кириллицага тайанып тургузылган, је эмдиги ӧйдӧ куманды тилле јӱк ле куучындажадылар. Тилге алтай тил тыҥ салтарын јетирген.

Ӧткӧн чактыҥ одузынчы јылдарында латин графикага тайанып алфавит тургузар ченелтелер болгон. 1933 јылда «Куманды-букварь» чыккан. Ӱредӱ јаҥыс ла орус тилле ӧткӱрилген, факультативте алтай тил. 2005 јылда «Азбука кумандан» чыккан. Јаш-Тура калада куманды тил ӱзеери тил болот. Шиҥжӱчилердиҥ бергениле, куманды тилди 1000 кижи билер, кӧп лӧ сабазы јаан јаштулар[4].

Кудай јаҥы ла јаҥжыгулары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јаҥжыккан кудайлык кӧрӱмиле кумандылар сууныҥ ээзи (суг-эзи), оттыҥ ээзи (от эне), кырдыҥ, тайганыҥ ээзин байлайтан.

Промысловый иштердиҥ культы бар, тайганыҥ ээзинеҥ аҥдап барза алу сураар (каным, шалыг). Чачылга ӧткӱрер, аракыла.

Кумандинка 1.jpg

Кумандыларда «таилга» тайылга эдип мал сойоры болгон. Ак атты Ӱлген кудайга, кара атты — Эрликке.

Јерле иштеерине учурлалган обрядтарда аҥылу јерде эротический ойын-обряд кӧчӧ-кан турат.

Кудайлык јаҥда кам баштапкы јерде турат — улус ла ээлердиҥ, Ульген ле Эрликтиҥ ортозында турат.

XIX чактыҥ бажында кумандылар православиеге кирген. Је христианство языческий јаҥдарды јоголтып болбогон, олор эмдиге јетире бар.

Кумандылардыҥ оос чӱмделгелери, кеендиги јазап шиҥделбеген. Фольклордо кожоҥ-тӧртјолдыктар (такпак) јарлу болгон, бытовой ло куулгазынду чӧрчӧктӧр, онойдо ок јаан эпикалык чӧрчӧктӧр (кай).

Ээлем

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кумандыларда кышкы ӧйдӧ јаан аҥ ла алуга сезонный кожо јойу аҥдаар јаҥжыгу болгон. Тереле јабылган чаналу (шана) аҥдайтан.

Јаан аҥ атса эттӱ болор. Терезиле ӧдӱк эдер; алула јасак тӧлӧӧр. Марал, элик, айу ла ӧ.ӧ.

Мал азыраар (ат, уй, эчки). XIX чактыҥ экинчи јарымында јерле иштер, сӱт ээлемдер ле о.ӧ. иштер табылган. Кумандылар арба, буудай, сула, гречиха ӧскӱретен.

Суудаҥ, кӧлдӧрдӧҥ чараган, јылмай, чортон, окунь, карась тудатан.

Ээлемде адару тудары ла кузуктаары база једимдӱ болгон.

Кеп-кийими

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Куманды эр кижиниҥ кеп кийими холщевый чамча ла штан, ӱстинеҥ чекпен кийилет, јалбак тӱк курла курчанат. Соокто кумандылар канча кат чекпен, эмезе кой терези тон кийетен.

Бажына тере борӱктер, колпактар, X чактыҥ бажынаҥ — шляпа ла фуражкалар.

Эр улустыҥ ӧдӱги тере сопок кончыгы тере, эмезе кеден.

Эпши кижиниҥ ийими эдеги узун чамча ла штан, ӱстинеҥ платье. Јылу чекпендерди чичке јип курла курчанатан. Бажына арчуул бууланар. Теренеҥ ӧдӱк (чарык), буттыҥ бажын ла туйуктаар, кончыгы јок.

  • Кумандинец.jpg
  • Кумандинка.jpg

Јурты

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кумандылардыҥ айылдары

Кумандылардыҥ јадар јери, чике планировка јок, суу јараттай узун эдип тудулган. Бир канча бӱдӱмдӱ: удурумга туткан аҥаш ӧйиниҥ јапаштары; јер туралар ӧӧрип эткен, эмезе сруб стенелерлӱ ле экискатный јабынтылу; јаан эмес тӧрт стенелӱ туралар; балкаш туралар.

Кумандылар јаҥжыккан тудунар кабынар эдимдерди кӧп сабада бойлоры эдетен. Бир канча бӱдӱм: метал казандар ла сковородалар, агаш айактар (аяк) эт кертетен тепшилер, кайыҥ каарынаҥ эткен цилиндрдий тӱӱстер, бондарный эдимдер, эскиндер (саргааш), таш баспактар (паспак) ла колтербен ле о.ӧ.

Кумандылардыҥ курсагы эттеҥ ле ӧлӧҥ-чӧптӧҥ эдилген. Аш-курсагы: эттӱ суптар (урге, кӧчӧ), талкан, малдыҥ ич-карынынаҥ эткен курсактар. Суузынга ӧлӧҥ чайлар, сӱт, сыра ошкош ачу эмес суузындар, сӱттиҥ аркызы.

Элјондык иш

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай кырайда јаткан кумандылар алдынаҥ бойы этнос деп јӧптӧлгӧн кийнинде, 1990-чы јылдардыҥ кийнинде, элјондык организациялар тӧзӧлгӧн: «Возрождение кумандинского народа», «Исток» Јаш-Тура калада ла «Кардаш» Барнаулда.

Куманды интеллигенция калыгы јоголып јат деп санааркап, оныҥ культуразын артыргызарга кӧп иш ӧткӱрет. 2007 јылда куран айда Горно-Алтайскта «Культура и традиции коренных народов Северного Алтая», деп конференция ӧткӧн, турултазыла јуунты бичимелдер чыккан.

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года. Дата обращения: чаган айдыҥ 5 кӱни, 2023. Архивировано јаҥар айдыҥ 30 кӱни, 2022 јыл.
  2. ↑ 1 2 3 Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2014 јыл.
  3. ↑ 1 2 3 Назаров, Функ, Кондратьева.
  4. ↑ 1 2 3 Кумандинцы — происхождение народа, где и как живут, фото
  5. ↑ О родовом составе кумандинцев. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 30 кӱни, 2019. Архивировано кӱӱк айдыҥ 30 кӱни, 2019 јыл.
  6. ↑ Балаганская О. А. Полиморфизм Y-хромосомы у тюркоязычного населения Алтая, Саян, Тянь-Шаня и Памира в контексте взаимодействия генофондов Западной и Восточной Евразии // Автореферат кандидатской диссертации по биологическим наукам. М., МГНЦ РАМН, 2011, С.10.
  7. ↑ Лавряшина М. Б. и др. Коренные народы Алтае-Саян: соотношения генофондов по данным о ДНК маркерах — аутосомных и Y хромосомы. genofond.ru. Лаборатория геногеографии. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 14 кӱни, 2021. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 14 кӱни, 2021 јыл.
  8. ↑ Балановская Е. В., Балаганская О. А., Дамба Л. Д., Дибирова Х. Д., Агджоян А. Т., Богунов Ю. В., Жабагин М. К., Исакова Ж. Т., Лавряшина М. Б., Балановский О. П. Влияние природной среды на формирование генофонда тюркоязычного населения гор и степных предгорий Алтае-Саян, Тянь-шаня и Памира. Архивировано јаҥар айдыҥ 12 кӱни, 2021 јыл. // Вестник Московского университета. Серия XXIII Антропология № 2/2014: 46-55
  9. ↑ База микроданных. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 12 кӱни, 2019 јыл. Всероссийской переписи населения 2002 года
  10. ↑ Баскаков Н. А. Тюркские языки, М., 1960, 2006

Литература

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Кумандинцы // Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3.
  • Кумандинцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
  • Куманди́нцы / Назаров И. И., Функ Д. А., Кондратьева Н. М. // Большая российская энциклопедия [Электронный ресурс]. — 2020.
  • Сатлаев Ф. Кумандинцы. Историко-этнографический очерк. Горно-Алтайск, 1974 г.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Кумандылар&oldid=342695"