Чалкандулар

Чалкандулар
Эмдиги ӧйдӧ бойын аданганы	куу-кижи
Тоозы ла јуртаган јери
Бастыра: 1700
Россия: 1290 кижи (перепись, 2021); 1181 кижи (перепись, 2010); 855 кижи (перепись, 2002) эмезе 1700 (оценка, 1997)  Алтай Республика: 1113 кижи (2010 јылдыҥ тооалыжы); 830 кижи (2002 јылдыҥ тооалыжы) эмезе 1689 (оценка, 1997)  Алтай кырай: 10
Јурамал
Тил	чалканду тил (тӱндӱк-алтай), алтай тил (тӱштӱк-алтай)]], орус тил
Кудайлык јаҥы	кам јаҥы (алтай шаманизм), быркан јаҥы, православие
Кирет	тӱрк калыктар
Карындаштык калыктар	кумандылар, тубалар

 

Чалкандулар (орус. челка́нцы, чалканцы), бойын "чалканду" деп аданат ("шалканду") — тӱрк тилдӱ тургун этникалык группа, Алтай Республикада чук јуртайт.

Турачак аймактыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында Куу (Лебедь) сууны јакалай јерде јуртайт. Турачак аймактыҥ Курмач-Байгол, Суранаш, Майск, Бийка, Чуйка, Турачак јурттарында, Горно-Алтайск калада јуртайт.

Алында олорды лебединцы эмезе лебединский татарлар, онойдо ок куу-кижи (куу - "лебедь") деп адайтан, мынаҥ "лебединцы" деп этноним Куу суунаҥ (р.Лебедь) барган.

Тӱӱкизи

«Щелканы» ла «Щелканская волость» 1625 јылда бичиктерде айдылган. Чалкандулар эки сӧӧккӧ бӧлинген: Чалканыг ла Шакшылыг (ӧскӧ бичилгени Шалганну ла Шакшылу).

Эл-јонныҥ тоозы

Совет јаҥ тушта чалкандуларды Алтайда алтайлар деп чотогон. Россия Федерацияныҥ Башкарузыныҥ 2000 јылда тулаан айдыҥ 24-чи кӱнинде № 255 чыккан јакааны аайынча чалкандулар Россия Федерацияныҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ тоозына кийдирилген.

2002 јылда Текшироссиялык тооалыш аайынча бу калыкты бойы тилдӱ таҥынаҥ калык деп бичилген, эл-јонныҥ текшироссий тооалыжы 2010 јылда — алтайлардыҥ тоозында субэтнос деп бичилген. 2002 јылда тооалыштыҥ бергени аайынча Россия Федерациядда чалкандулардыҥ тоозы 855 кижи болгон, олордыҥ тоозынаҥ Алтай Республикада — 830 кижи (кӧп сабазы Турачак аймакта). Бу ла ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ бергениле 1997 јылда Турачак аймакта 1689 чалканду кижи јуртаган.

2002 јылда чалкандулардыҥ тоозы:

Чалкандулар

Республика Алтай:
Турачак јурт — 160 кижи;
Бийка јурт — 122 кижи;
Курмач-Байгол јурт — 121 кижи;
Горно-Алтайск кала — 109 кижи;
Майск јурт;
Кебезен — 187 кижи.

Y-хромосомный гаплогруппаларды шиҥдеерде, чалкандулар кӱнчыгыш-евразий кластерге кирет.

Тили

Академик В.В.Радлов 1869—1871 јылдарда Алтайда болордо, Куу сууны јараттай јуртаган чалкандулардыҥ (челканцы-лебединцы) тилин баштапкы катап бичип темдектеген.

Чалкандулардыҥ тили тӱрктердиҥ уйгур-огузтардыҥ хакас бӧлӱгине келижетен. Јаҥжыккан аайынча чалканду тилди алтай тилдиҥ диалекти деп чотойтон.

Тӱрк тилдердиҥ калганчы классификациязы аайынча тӱштӱк ле тӱндӱк алтай тилдер башка тилдер деп јарталган.

Чалканду тил бичиги јок деп (бесписьменный) деп чотолот.

2000 јылда чалкандулар, Алтайдыҥ ӧскӧ этникалык группаларыла (тубалар ла телеҥиттерле) кожо Россияныҥ ас тоолу тургун калыктары деп статус алган, тили Россия калыктарыныҥ тилдериниҥ Кызыл бичигине кирген, је не де кубулбаган: бичик-билик тургузылбаган (письменность).

Чалкандулар эмдиги ӧйдӧ эки тилдӱ, јакшы орустагылап јат. Чалканду диалект јӱк ле айлында куучындажар тил болуп јат.

2002 јылда ӧткӧн тооалыш аайынча в Алтай Республикада 830 чалкандуныҥ 817 кижи (98 %) орустап јат, чалкандулап — 466 кижи куучындап билер (56 %), 148 кижи алтайлап билер (18 %).

Ээлеми

Алтайдыҥ тӱндӱк јаныныҥ аҥылузы улустыҥ јадын-јӱрӱмине, ээлемине база кубулта берет.

Чалкандулар

Чалкандулар аҥдап, эт ле алу табатан, балыктап ла тазыл-тамыр јууйтан, мал азырап, јерле иштеери тыҥ ла кӧп таркабаган.

Чалкандулар айу, марал, булан, элик, аҥ, бӧрӱ, кӧрӱк, койон, момон, куштар адатан. Окјаа, "алар", окторын "каптыргага" салар. Кийнинде кырлу мылтыкту аҥдайтан (орус. шомпольное ружье).

Хариус, окунь, чебак, пескарь, ерш, таймень, щука, налим балыктарды тудатан. Балыкты крмактап, шӱӱндеп, тӱнде јарыдып туноктоп тудатан. Чалкандулар балыкты туйуктап мордолоп, (суген, сопыр, тон) база тудатан. Балык туйуктаар эдимдерди олор талдаҥ ӧрӧтӧн. Узуны 1,1— 1,5 м болгон.

Јерле иш база ас ӧткӱрилетен арва (ячмень), пугдей (пшеница) ла таран (просо), арыш (рожь). Кыралары кырдыҥ тӱштӱк јанында болор, агашты кезип, јалаҥды арчып, аш салар, эки јылдаҥ ӧскӧ кыра эдетен. Удобрение салбайтан.

Узун ла соок кыш, јаан кар, одорлу ачык јер ас учун мында, Тӱндӱк Алтайда мал ашты кӧп тудар арга јок болгон.Мында аттар ла чыдажатан. XIX чактыҥ экинчи јарымында чалкандулар аттар, уйлар тудатан, је ас тоолу.

Айылдары

Чалкандулардыҥ айыл-јурты эки бӱдӱм болотон.

Чадыр айыл

Аҥдап јӱрзе јадар удурум јурт база керек болгон, онызы тайгада удаан јӱрерге болуш. Кӱс-кыш јадар јурт, jапаштар аҥчыларга амыраар јер болгон. Олор бир ле эки скатту болотон. Бир скатту удурум јуртты аҥдайтан јерде јайгыда белетеп салатан. Карказы эки тӧҥӧш, коньковый шеерји, балаган скады аспак шеерјилердеҥ эдилетен. Эки скатту јапаш сындай балкалу, ӱстинеҥ шеерјилер јӧлӧйлӧ чӧбиреле, будактарла, ӧлӧҥлӧ, тобракла, карла јабатан. Јапашты эки кижиге јазайтан.

Јаантайын јадар туралары срубтаҥ тудулар, база бир эмезе эки скатту јабынты болор ширу, ошанды уг.

Јаҥжыккан кийим

Ишке кийер кийим кийис чекпен, тегерик бӧрӱк, ненгжок (јеҥјок), укту тере ӧдӱк (сопок ӧдӱк).

Кийис чекпен, тизениҥ алдына јетире узун, кееҥ, тургуза јакалу (орус. воротник-стойка). Аҥдапп јӱрзе, туй топчыланар, јиткезине кар кирбес. Ол кийимде бир ле топчы ӧмӱринде. Бу кийис чекпен ӱстинеҥ холщовый халат кийетен. Кӧп сабада ӱстинеҥ холст халаттты кӱдели (лен) учуктарла сырыйтан.

Малдыҥ терезин уужайла ӧдӱк, чарык кӧктӧӧр. Сапокты, кайыш курларды малдыҥ ӱзиле сӱркӱштеер. Мындый сӱркӱштӱ олор соокто тоҥбос.

Холсттоҥ ӱй ле эр улуска чамча, штан, когнок (чекпен) кӧктӧйтӧн. Бӱдӱми туникага тӱҥей.

• 
• 

Национал аш курсак

Чалкандулардыҥ јаҥжыккан курсагы тайганыҥ аҥ-кужы, балык, тазылдар ла ӧлӧҥдӧр, XIX чактыҥ учында калаш ла о.ӧ. кулурдаҥ эткен курсак.

Айылда туткан малдыҥ эди, кийнинде уйдыҥ, койдыҥ эди. Кышка согумды ӱлӱрген, кӱчӱрген айда соготон.

Чалкандулар кышка "кан" (кровяная колбаса) белетеер. Кан, сӱт, керткен јуу, согоно, тусты былгаар. Бир кӧнӧк канга јарым кӧнӧк сӱт урар. Байгол сууны јараттай јаткан улус јӧргӧм эдетен (орус. дьюргем).

Балыктаҥ палактыҥ мӱны, тире (орус. уха) кайнадар, балыкты каарар, чокко салып быжырар ла о.ӧ.

Кандык ла саргайдаҥ (саранка) ботко (тире), мӧштиҥ кузугынаҥ "токшок" эдерр болгон.

ХХ чакта сӱттеҥ курсак белетейтен. Курсак терминология: "сайрю" (масло), "твораг" (творог), "чеген" (кислый напиток из молока), "престек" (прастак) ла о.ӧ.

Кулурдаҥ калаш, бееректер. Тегин тесте, крупалардаҥ "тутпаш", "угре", ле "мотко" кайнадар. Аштаҥ "талган" (талкан).

Тимофей Павлович Крачнаков чалканду кам кижи.

Јаҥжыгулар

Балдар јашта ла кабайда тушта ада-энези тӧрӧӧн болорго куучындажып салатан (браки по сговору, колыбельный сговор) ле кысты уурдаш.

Божогон улусты агашка чыгарып сӧӧгин тудатан, кийнине агаштаҥ колодо ойоло, јерге кӧмӧтӧн; сӧӧк чыкса сыгыт эдип јат.

Бӧстӧҥ айыл коручылдары наадайлар јазайтан (куртыяк – ӱйи, эмеен, ээзи), аҥдаарына болужар (орус. дух-покровитель) јалбак агаштар ошкош (сары-кан).

Камдар тююр, калач, тӱҥӱр тудунар, кайыҥ тозынаҥ амадайлу (маска). Кай шёршёктёр эпос, оны кайчылар айдар, шёршктёр, оок шёршёктёр (легенды), мифологиялык куучындар, тьооктор, кожоҥдор сарыннар, такпактар, бије, кабай кожоҥдор (бай-бай). Кӱӱлик ойноткылар – комус, комыс (лютня), кырлек (орус. детские вихревые аэрофоны)

Ајарулар

Литература

• Потапов Л.П. Этнический состав и происхождение алтайцев. – Ленинград, 1969
• Алтайцы: этническая история. Традиционная культура. Современное развитие. Редколл. Н.В. Екеев (ответ ред.), Н.М. Екеева, Э.В. Енчинов; НИИ алтаистики им. С.С. Суразакова. - Горно-Алтайск, 2014
• Алтайский национальный костюм. – Горно-Алтайск, 1990
• Челканцы / Функ Д. А. // Хвойка — Шервинский. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 429. — (Большая российская энциклопедия  : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 34). — ISBN 978-5-85270-372-9.
• Челканцы // Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3.
• Челканцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.

Тайантылар

• Челканцы - происхождение народа, где и как живут, фото