Тубалар

Рувики сайттаҥ
Тубалар
Кебезен јурттыҥ тубалары
Эмдиги ӧйдӧ бойын аданганы туба
Тоозы ла јуртаган јери
Бастыра: 3620

 Россия:
3620 кижи (2021)[1]; 1965 кижи. (2010)[2]; 1565 кижи. (2002)[3]

    •  Алтай Республика
      1891 кижи (2010)[2]; 1533 кижи. (2002)[3]
    • Иркутский область
      12 [3]
    •  Алтай кырай
      7 [3]
Јурамал
Тил туба тил (тӱнӱк-алтай тил),
тӱштӱк-алтай тил, орус тил
Кудайлык јаҥы шаманизм (алтай кам јаҥы ), бурхан јаҥы, православие
Кирет  тӱрк калыктар
Карындаштык калыктар

кумандылар, чалканулар,

алтайлар, тувиндер, телеҥиттер, телеуттар

Тубалар (орус. Тубала́ры, бойлорын туба деп адайт, эски адаганы тувинцы) — ас тоолу тургун калык (орус. Коренные малочисленные народы Севера, Сибири и Дальнего Востока Российской Федерации) тӱрк тилдӱ калык, живущий в северной части РФ-да Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында јуртайт. Бойлорын туба (тува) кижи, тубалар, онойдо ок јыш кижи (орус. «лесные люди») деп адайт.

Тубалар Кадыннаҥ кӱнчыгыштай, Бийдиҥ суузын јакалай Алтын Кӧлдиҥ јанына јуртайт. Сибирге орус кӧчкӱндер келерде, олорды «черневые татары» деп адайтан.

Тубалар тӱндӱк алтайлар болот, тӱштӱк алтайларга коштой јадып олор тилде, јадында, культуранаҥ кӧпти алган. Кумандыларла, чалкандуларла колынган.

Билимчилер тазыл-тамыры керегинде

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тубалардыҥ угы-тӧзи керегинде бир канча кӧрӱм бар. В. И. Вербицкий олорды «сомнительного происхождения» деп айткан, тили ле јаҥдары калмыктарга тӱҥей, айса-болзо монгол эмезе финно-угор тазылдарлу[4].

В. В. Радлов алтайлар «черневой татарларды» «туба» деп этнонимле адайтан деп ајарган. Оныҥ шӱӱлтезиле, олор самодий калыктар, кӱнчыгыштаҥ келген енисей киргизтарыла тӱрк болып калган.

Кзик шиҥжӱчилер олорды «дубо» деп кыдаттарла колбулу дежет (VI—VIII чактыҥ кыдат летопистеринде), обозначавшим одно из племён (Гаоцзюй) теле деп Енисейде калык[5].

Л. П. Потапов тубалардыҥ этникалык тазылы ол самодий, кет ле угор уктар колынганынаҥ бӱткен деп айдат[6].

Баштап дубо монгол тилдӱ болгон, оноҥ олор тӱрктелген IV чактыҥ ј. э. учында, деп шӱӱлте бар[7].

Тили

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тубалардыҥ тилин алтай тилдиҥ тӱндӱк диалекты деп чотогондор чалканду ла куманды тилдерди база. 2000 јылда (РФ Башкарузыныҥ No 255 2000 јылда тулаан айдыҥ 24-чи кӱнинде чыгарган јакааны аайынча[8]) тубалар РФ-да ас тоолу тургун калыктардыҥ тоозына кийдирген, туба тил таҥынаҥ тил деп јарлалган, је Алтай Республикада алтай тилле коштой туба (чалканду, куманды) тилдерди школдордо ӱретпейт. 2002 јылдаҥ ала туба тили билер улустыҥ тоозы 463 кижинеҥ 211 кижиге јетире эки катапка астаган (2010 јылдыҥ тооалыжы), 2021 јылда 45 јаштаҥ јиит туба тилди билер кижи табылбаган, тилдди билер улустыҥ орто јажы 70-80 јаш, туба тил јоголып јат, тилле кожо калык јоголот, «нет языка-нет народа»[9].

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тубалар, чагат сӧӧктӱ, Г. И. Гуркинниҥ јуругы, 1911 јыл

XIII чакта Алтайды Чингисхан јуулаара, тубалары тайгага јажынган. Алтайга Джучи кирген, тубаларды јасактаҥ айрыган. XVII чакта олор Алтан-каанга калан тӧлӧӧр боло берген, XVIII чакта — Джунгарга, оноҥ руска баккан.

1627—1629 јылдарда тубалар орустарга јасак тӧлӧбӧй, казактарга удурлашкан. Сары-Кӧкшиниҥ тубалары 2—3 киш, очок ло казан бир кижинеҥ бир јылда алатан. Эки јара Как двоеданцы платили ясак России соболями, а джунгарам — котлом и таганом.

Јаҥды башкаргандар «байты»/«башлык», јайзаҥдар (старейшины и зайсаны), олордыҥ јаҥы бала-барказына энч ленип артатан.

Сӧӧктӧр: Јӱс, Комдош, Тиргеш, Кӱзен, Челей, Калар, Карга.

Кудайлык јаҥы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тубалардыҥ кӱнтизӱзи

Эмдиги ӧйдӧ кӧп саба тубалар — православный улус. Јаҥжыккан јаы кам јаҥы (шаманизм) болор.

Тубалардыҥ кӧрӱминде, бастыра тайга ла тынар-тынду немени тайганыҥ ээзи корулап, кӧрӧт. Оныҥ учун Тайганыҥ ээзин кӧдӱрип, кӱндӱлеп јадылар, байбак агаш талдап, ого чаҥкыр, сары, ак ӧҥдӱ јаламалар буулайтан. Олордыҥ ортозына ак койонныҥ терезин, эмезе јайгы койонныҥ, кезикте кӱртӱктиҥ бажын, эмезе куйругын. Тубалар бу аҥ-куш ару дежетен[10].

Јаҥжыгулары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тубалардыҥ той чӱми[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тойлоп јаткан тубалар

Тубалардыҥ той-јыргал байрамы ӱч бӧлӱктеҥ турар: тойдыҥ алды, той ло тойдыҥ кийни. Јыргалдыҥ бӱдӱмдери:

  • кудалаш (орус. сватовство)
  • јӧп, тёп (орус. сговор между родителями несовершеннолетних детей)
  • качкын «орус. брак убегом»
  • кысты тудыбыт эмезе ууры (орус. кража невест).

Уулдыҥ тӧрӧӧндӧри тажуурда аракы экелер. Чӧӧчӧй уруп, кожоҥдоор, чӧгӧдӧӧр. Калымга ат па, уй ба беретен.

Той уулдыҥ айлында јаскы иштер токтогон кийнинде ӧткӱрилетен. Тойдо шаш айрыш кайыҥныҥ алдында келинниҥ тулуҥдарын ӧрӧр. Ырысту болзын деп, чачын јазала, кунок керег сӱтле ӱрӱстейле тулуҥарын ӧрӧр.

Тойдо учурлу јаҥ:

  • Уткуул (Обряд встречи родителей невесты)
  • Сӱт урган айакты чачып, не болорын айдар (Гадание по брошенной чашке из-под молока)
  • Тойдыҥ аш-курсагы, кожоҥду, бијелӱ байрамдаш
  • Ӱйделеш (Проводы гостей).

Тойды кийнинде келинниҥ ада-энезине айылдаар (тоорун/тооргон кижи), аракы-чегендӱ, сыйларлу.

Бала чыгарда чӱми[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Барлу ӱй кижини («айлу») «курсакту» деп айдатан. Кату, уур иш этирбейтен, јарабастар:

  • аракы, таҥкы
  • айылдыҥ тындуларын теберге јарабас
  • кӧҥкӧргӧн кӧнӧккӧ отурарга јарабас

Бала табар тушта сыймуучы-туркуш кижи болужар (бабушка-повитуха) айлында. Јаҥы чыккан баланы јунала, бӧскӧ ороор. Кийимин, кабайын озолодо белетебейтен, байланып.

Эне јанынаҥ тӧрӧӧндӧргӧ баланы бир-бӱдӱн јарым јаштуда јаҥыс кӧргӱзер. Балага байрам (чан) тушта ого алкыштар айдат (алгыш). Эне јанынаҥ тӧрӧӧни, таайы, балага ат адап, сыйлар берет

Тубаларыҥ ээлеми

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс бӱдӱмдери[10]:

  • јерлее иштер (арыш ӧскӱрери);
  • аттар ла уйлар азыраары;
  • киш, тийиҥ, койон, тӱлкӱ, айу, буланга аҥдаары;
  • балыктаары (таймень (педер), щука (шортон), окунь (алабуга), чебак (педер ушке), гальян (одоре), хариус (чаран), налим (корты), ёрш (ёрш), пескарь (ак чанак, аксаал) и «селёдка» (кызык);
  • мӧштиҥ кузугын јууры;
  • јиилек, ӧлӧҥӧр, тазылдар, кендирбаш (холст эдерге);
  • адару тудары;
  • темир кайылтып, сулаары;
  • тере илеери;
  • агашла иштер.

Тооалыш

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Совет ӧйдиҥ тооалыжы тушта (1926 јылдаҥ ӧскӧ) тубаларды алтайларла кожо бичиген.

2000 јылда тубалар Россия Федерацияныҥ ас тоолу калыктарыныҥ тоозына кийдирген (Россия Федерацияныҥ Башкарузыныҥ № 255 2000 јылда тулаан айдыҥ 24-чи кӱнинде чыккан јакааны)[8].

2002 јылда эл-јонныҥ текшироссиялык тооалыжы олорды бойы тилдӱ башка калык деп чотогон, 2010 јылдыҥ эл-јонныҥ текшироссиялык тооалыжы — алтайлардыҥ тоозында субэтнос деп чотогон.

Чук јаткан јерлери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

XIX чактыҥ 80-чи јылдарында тубалар тӧрт волостьто јуртаган[10]:

Тубалардыҥ чадыры, 1928

Тубалар кумандылардаҥ ӧрӧ Бий сууны јараттай јаткан, сол јарадыла Алтын Кӧлдиҥ ортозына јетире. Семён Ремезовтыҥ атлазында 1701 јылда олор бичилип калган.

Тоозы ла јуртаган јерлери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2002 јылда РФ-да эл-јонныҥ тооалыжыла тубалардыҥ тоозы 1565 кижи, ол тоодо Алтай Республикада — 1 533 кижи — кӧп сабазы Чоо аймакта.

2010 јылда РФ-да эл-јонныҥ тооалыжыла — 1 965 кижи, ол тоодо Алтай Республикада — 1 891 кижи.

Тубалардыҥ тоозы јон јаткан јерлерде 2002 јылда[11]:

Тубалар

Алтай Республика:

Ыйык-Агаш: 220 кижи;

Кебезен: 198 кижи.;

Толоон: 135 кижи;

Горно-Алтайск: 117 кижи;

Кебезен: 111 кижи;

Артыбаш: 108 кижи.

Генетика

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тубалар Россияда Тӱндӱк, Сибир ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу калыктарыныҥ тоозына кошкон[12].

Y-хромосомный гаплогруппаларда тубаларда R1a1 гаплогруппалары кӧп (50 % кире). С меньшей частотой встречаются Q ла N гаплогруппа ас туштайт. Тубаларда кӱнбадыш-евразий Y-хромосомный гаплогруппалар бар, тӱштӱк-сибир калыктардаҥ башка. Тубалардыҥ митохондриальный генофондында кӱнбадыш- (HV, U, Х), ла кӱнчыгыш-евразий гаплогруппалар (А, В, C, D, G, Z, N9/Y) кӧп туштаар гаплогруппа С (20,3 %) болот[13][14][15].

Y-хромосомалардыҥ маркерлериле тубалар шорлор ло хакастарга јуук. Тубаларда эскимостордыҥ (американ база) митохондриальный гаплогруппазы D3a2a1 база туштайт. Тубалардыҥ эне пулында (A-D) американ индейецтериниҥ генетический пулына тӱҥей[13][16].

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года.
  2. ↑ 1 2 Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Дата обращения: кандык айдыҥ 30 кӱни, 2012. Архивировано кандык айдыҥ 30 кӱни, 2020 јыл.
  3. ↑ 1 2 3 4 Всероссийская перепись населения 2002 года. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 24 кӱни, 2009. Архивировано кочкор айдыҥ 2 кӱни, 2008 јыл.
  4. ↑ Вербицкий В. И. Алтайские инородцы. — Рипол Классик, 1893. — С. 7. — 221 с. — ISBN 978-5-4241-7302-8.
  5. ↑ Истоки древней истории тубаларов. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 25 кӱни, 2017 јыл.
  6. ↑ Потапов Л. П. Тубалары Горного Алтая // Этническая история народов Азии. — М., 1972. — С. 52—66.
  7. ↑ Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. — Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014. — С. 83—152. — 248 с.
  8. ↑ 1 2 Постановление Правительства РФ от 24 марта 2000 г. N 255 «О Едином перечне коренных малочисленных народов Российской Федерации»
  9. ↑ Туболары, язык
  10. ↑ 1 2 3 Историко-архивный путеводитель «Горный Алтай»
  11. ↑ http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=vpn2002_pert Архивная копия от 12 јаан изӱ ай 2019 на Wayback Machine База микроданных Всероссийской переписи населения 2002 года
  12. ↑ Распоряжение Правительства РФ от 17 апреля 2006 года № 536-р «Об утверждении перечня коренных малочисленных народов Севера, Сибири и Дальнего Востока Российской Федерации (с изменениями на 26 декабря 2011 года)» Архивная копия от 30 тулаан ай 2022 на Wayback Machine
  13. ↑ 1 2 Генетика народов / Тубалары
  14. ↑ Балаганская О. А. и др. Генетическая структура по маркерам Y хромосомы народов Алтая (России, Кахахстана, Монголии) // Вестник московского университета, 2011 № 2. Страницы: 25-36
  15. ↑ Балановская Е. В., Балаганская О. А., Дамба Л. Д., Дибирова Х. Д., Агджоян А. Т., Богунов Ю. В., Жабагин М. К., Исакова Ж. Т., Лавряшина М. Б., Балановский О. П. Влияние природной среды на формирование генофонда тюркоязычного населения гор и степных предгорий Алтае-Саян, Тянь-Шаня и Памира Архивная копия от 12 јаҥар ай 2021 на Wayback Machine // Вестник Московского университета. Серия XXIII АНТРОПОЛОГИЯ № 2/2014: 46-55
  16. ↑ Стариковская Е. Б. Филогеография митогеномов коренного населения Сибири Архивная копия от 21 чаган ай 2022 на Wayback Machine, 2016

Литература

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Тубалары // Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3.
  • Тубалары // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
  • Тубалары // Телевизионная башня — Улан-Батор. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 469. — (Большая российская энциклопедия  : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 32). — ISBN 978-5-85270-369-9.
  • Тубалары. Составитель С. Н. Тарбанакова. Горно-Алтайск, 2008 г.
  • Тарбанакова С. Н. Тубалары — древние обитатели черневой тайги. Чойская летопись. Люди, события, факты. г. Горно-Алтайск, 2005 г.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Тубалар&oldid=328100"