Ӱкек

Ӱкек
Калгуты сууныҥ коолы, Табын-Богдо-Оол кыр, Ӱкек таскыл
Турган јери
49°18′28″ с. ш. 87°35′41″ в. д.
Ороон	Россия
РФ субъекти	Республика Алтай
Ӱкек
Ӱкек
Телекейлик энчиниҥ объекти
Golden Mountains of Altai (Алтайдыҥ алтын кырлары)
Ссылка	№ 768 объекттердиҥ тизиминде телекейлик энчиниҥ (en)
Критерии	x
Включение	1998 (22-чи сессия)
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Ӱкек (орус. Уко́к) — таскыл Алтай Республиканыҥ тӱштӱгинде, Казахстан, Кыдат, Монгол ло Россияныҥ тергеелик гран-кыйуларыныҥ ортозында. Ӱкек реликт бийик тӧҥдӱ-западинный ла грядово-западинный тӱзелген јер, эҥ бийик кырлары 2200—2500 м, айландыра кырларлу сындар орто бийиги 500—600 м.

Айландыра кырлардыҥ бийик ле дегени Куйтэн-Уул кыр, алында ады Найрамдал болгон, бийиги 4374 м. Алтайдыҥ кырларыныҥ ортодо Куйтэн-Уул кыр Ӱч-Сӱмердиҥ кийнинеҥ бийигиле экинчи јерде.

Таскылдыҥ тӱштӱк кыйузында Сайлугемниҥ сындарыныҥ кӱнбадыш учында, Таван-Богдо-Ула, Тӱштӱк Алтай. Ӱкектиҥ тӱндӱк јанынаҥ Тӱштӱк-Чуйдыҥ сындарыныҥ тӧштӱк эдектери, тальвегле Јазатыр суу Кӧксу суу аккан ӧзӧктӧ оозына јетире агат (Самакыныҥ чӧли).

Таскылдыҥ тӱштӱк јанында Ӱкек деп ар-бӱткендик парк (орус. Природный парк Укок), мында тундрачӧлдиҥ ӱзӱктери арткан.

Ӱкек таскыл LandSat-7 деп спутниктеҥ эткен јурукта, 2006 јыл, јаан изӱ айдыҥ 23-чи кӱни

Этимологиязы

Таскылдыҥ ады тӱрк тилдиҥ ӱкек деп сӧзиле — «бийик ӱсти тӱс јаан кыр јер; таскыл», Алтайдыҥ јарлу шиҥжӱчизи, јарлу ботаник В. В. Сапожников алтай Ӱкек керегинде айткан: «Ӱкектиҥ карлу кырлары кӱнчыгыш јанынаҥ јалбак тал туура башту, остолго тӱҥей, оноҥ кӱнбадыш јаар бир канча курч башту сӱӱрилер, база ап-ак». С этим соглашается и С. Умурзаков мынайда айтканыла база јӧпсинет, Ӱкек «укок» дегени кыргыс тилде тӱс башту кыр, таскыл дегени.

Монгол тилле «ухэг» — чӧйилген кайырчак («удлинённый шкаф», «ящик»; «массивная гора»), эмезе тӱс башту бийик јаан таскыл.

Таскылды шиҥдегениниҥ тӱӱкизи

Баштапкы экспедициялар

Ӱкекти шиҥдеш баштап ла Чугучакта јӧптӧжӱниҥ кийнинеҥ башталган (1864), ол јӧптӧжӱ Россия ла Кыдат ортодо кыйуныҥ демаркировказын ӧткӱрген. 1860-чы јылдардыҥ учында И. Ф. Бобковтыҥ экспедициязы таскылдыҥ ар-бӱткенин јартап бичиген, ээлемдикте керектӱ деп ајарган.

1878 јылда М. В. Певцовтыҥ экспедициязы Ӱкектиҥ баштапкы толо физико-географиялык шиҥжӱзин ӧткӱрген. Певцов Канас ла Таван-Богдо-Ула кырлардыҥ бийигиниҥ ӱстӱги бажы ла карлу чийӱниҥ бийигин шиҥдеген. Экспедиция тындулардыҥ зоологиялык коллекциязын, куштардыҥ, балык ла јылан-баканыҥ јазаган, гербарийде 200 бӱдӱм чечектӱлер ле минералогиялык коллекция 100 минерал ла кырдыҥ породаларыныҥ кӧргӱзӱлерин јууган.

10 јылдаҥ бу ла маршрутла Пётр Кузьмич Козлов ӧткӧн, ол эҥ ле озо Ӱкектиҥ тӱштӱк кыйуларыныҥ географиялык темдектерин јартаап-шиҥдеерге ченешкен.

Баалу-чуулу экспедициялардыҥ турулталары јакшы бичилген де болзо, материалдары тургуза ла таркабаган. XX чактыҥ бажында таскылдыҥ јерлери топографиялык картага кийдирилбеген, «Императорский Орус географиялык обществоныҥ Известияда» Таван-Богдо-Ула кыр 1900 јылдыҥ картазында јок болгон. Бастыра иштер јолой эдилген — экспедиция Монголия јаар Канас боочы ажыра барган, кӧчкӱндердиҥ јолыла, эмдиги Чуйдыҥ трагы ол тушта јок болгон.

XX чактыҥ биринчи јарымында экспедициялар

XX чакта В. В. Резниченконыҥ экспедициязы оледенение Тӱштӱк Алтайдыҥ тоштолгонын шиҥдеген, Бухтарма бажыныҥ мӧҥкӱлериниҥ учтарын маркировка эдип, сындарыныҥ јебренде ле эмдиги ӧйдӧ тоштолгоныныҥ картазын тургускан. Резниченко эҥ ле озо айткан, бу кырларлу тала тӧрт катап тоштолгон, эмдигизинеҥ тыҥ.

XIX чактыҥ учында — XX чактыҥ бажында М. В. Троновтордыҥ гляциологиялык экспедициязы баштапкы Тӱштӱк Алтайдыҥ ла Табын-Богдо-Олкаталогизациязын эткен. М. В. Тронов, РГО-ныҥ Јаан алтын медалин 1972 јылда алган, Алтайдыҥ кӧп саба јаан мӧҥкӱлерин ачкан, Табын-Богдо-Ола сындары јаан деген мӧҥкӱлердиҥ ӧзӧги деп ол јартына чыккан.

Бу ла ӧйдӧ географо-ботаникалык экспедицияларды профессор В. В. Сапожников ӧткӱрген:

«Мындый кӱндер, ишле толгон, јаҥы ачылталарлу, ӧй темей ӧтпӧгӧн. Тыҥ арып та калзаҥ, ӧзӧгиҥде тирӱ арыбаган омок ло сӱӱнчилӱ кижи бар. Мындый сӱӱнчилӱ шиҥдештер јолын јиит нӧкӧрлӧриме ле ӱренчиктериме артырадым» — дневникте јаан изӱ айдыҥ 5-чи кӱни 1905 ј., Табын-Богдо-Оланыҥ сындары

Аҥылу текст (орус.)[кӧргӱзерјажырар]

«Такие дни, полные напряжённой работы, сопровождаемой новыми открытиями, чувствуются не даром прожитыми. Несмотря на крайнее физическое утомление, где-то глубоко внутри живёт и радуется существованию другой, бодрый и не уставший человек. Эту здоровую радость бытия и исследований завещаю моим молодым друзьям и ученикам» — запись в дневнике 5 июля 1905 г., массив Табын-Богдо-Ола

В. В. Сапожников Ӱкектиҥ физико-географиялык ла этно-демографиялык темдектериниҥ аҥылузын толо бичиген кижи болуп јат, Табын-Богдо-Оланыҥ јаан мӧҥкӱлерин ачкан. Ол эҥ бийик точкага «пик Кийтын» («Холодный») ла ӧскӧ сӱӱрилерге ат адаган: Белый шатёр, Снежная церковь, Пётр Петрович (П. П. Семёнов-Тян-Шанскийге учурлай) ла Красавица.

Потанинниҥ мӧҥкӱзиниҥ узуны 11 км ле текши јери 40 км² суузы Монголјаар агат. Јаан мӧҥкӱлердиҥ бирӱзине (Потанин, Григорий Николаевич) «Александра» ла экинчизин «Гранё» деп ат адаган.

1920-40-чи јылдарда шиҥжӱ иштер астаган, тӱштӱк Алтайга келиш токтогон.

XX чактыҥ экинчи јарымында, муҥјылдыктыҥ бажындагы экспедициялар

Шиҥжӱ иштер ойто 1950-чи јылдарда башталган, Текшсоюзный аэрогеологический тресттиҥ отрядтарыныҥ (ВАГТа) комплексный геологический съёмкалары. Онойдо, Е. В. Девяткин, Н. А. Ефимцев, Ю. П. Селиверстов, И. С. Чумаков, М. Г. Гросвальд ла ӧскӧлӧриниҥ де јӱстер тоолу статьялары ла монографиялары шиҥжӱлердиҥ турулталары болуп чыккан.

1950-чи јылдардыҥ ортозынаҥ, Калыктар ортодо геофизический јыл, Томский тергеелик университет М. В. Троновко баштадып, физико-географиялык иштерди кӧндӱктирген. Бу иштердиҥ турулталарын «Гляциология Алтая» деп билимдик јуунтыда кепке базып, чыгаратан (1962 јылдаҥ ала) фундаментал монография М. В. Тронов, Л. Н. Ивановский, В. С. Ревякин ле о.ӧ. Геолого-геоморфологический иштерди Том-Тураныҥ вузтрыныҥ геологторы: В. А. Обручев, М. А. Усов, В. А. Хахлов ло А. И. Родыгин ӧткӱрген.

1980-чи јылдардаҥ ала Ӱкекте шиҥжӱлерди Алтайский тергеелик университеттиҥ (Барнаул) ишчилери В. С. Ревякин ле В. В. Рудской деп . профессорлорго баштадып ӧткӱрген. 1980-чи — 1990-чы јылдарда јылдыҥ ла экспедициялар профессор Ю. П. Селиверстовко баштадып, Санкт-Петербургский университеттиҥ географтары уулалткан. Кӧп саба шиҥжӱ иштерди РГО (Русское географическое общество) баштап апарган. РГО-ныҥ вице-президенти профессор К. В. Чистяков кӧп јылдарга Ӱкек јаар экспедицияларды башкарган.

Јаан једимдерди шиҥжӱ иштерде А. С. Ревушкин, Н. В. Ревякина, В. В. Бутвиловский, В. П. Галахов, А. Н. Рудой ло ӧскӧлӧри де экелген. Аргамјы, Ак-Алака ла Кара-Алака суулардыҥ бажында мӧҥкӱлерди он беш јылдаҥ артык ӧйгӧ јарымстационар шиҥдештерди гляциолог Р. М. Мухаметов ӧткӱрген. РАН-ныҥ СО бӧлӱгиниҥ археологторы, географтары ла геологторы јаан иш ӧткӱрген

Кӧп иштер ӧткӱрилген де болзо, једерге кӱч јерлер ле кату ар-бӱткендик ле ай-кӱнниҥ айалгалары (климатические условия) учун Ӱкек Алтайдыҥ билимдик картазында јетире шиҥделбеген јер болуп јат («белым пятном»). Кыска соок јай, јолдор ло улус јаткан јерлер јок болгоны, јанында гран-кыйу болгон айалга јӱк ле эпизодичный шиҥжӱ эдер арга берген. XXI чактыҥ баштапкы онјылдыгында билимдик иштер астаган, кырлу-тошту аймактар шиҥдеери чек токтогон. Коллективный монография «Укок (озогызы, эмдигизи, келер ӧй)» Рудой А. Н., Лысенкова З. Н., Рудский В. В., Шишин М. Ю., 2000] Ӱкек керегинде баштапкы ла сок јаҥыс комплексный страноведческий иш болуп јат.

Рельеф

Акалака сууныҥ ӧзӧги, Канас боочы, Ӱкек таскыл

Кара-Чад сууныҥ ӧзӧги, Ӱкек таскыл

Ӱкек таскылдыҥ Казахстан келтейи, Бухтарма сууныҥ бажы

Таскыл эки геологиялык депрессияны бӱдӱрет — Тархатыныҥ ла Бертектиҥ котловиналарын.

Тархатыныҥ котловиназы — изометричный јабызаш 25 км, тууразы 10-3 км, тӱби кӱнчыгыш јаар јабызайт 50 м. Абсолют темдектери 2310—2400 м.

Бертек котловина эки впадиналу:

• Калгуты впадина: тӱби эмеш тӱс термокарстовый микрорельефтӱ тош-аккумулятивный рельефтӱ. Бийиги 2200—2400 м, узуны 40 км кире, тууразы 3-5 км.
• Акалакы впадина: Аккӧл сууныҥ бажына јетире 40 км јалбагы 15 км. Темдектери тӧҥдӧрлӱ-западинный морена рельефтӱ суулу-тошту бӱдӱмдӱ термокарстовый образованиелер. Бийиги 100—200 м Калгутинскийдеҥ кичинек. Кӧп кӧлдӧр моренный јабызак.

Впадиналар водоразделдерле бӧлинген превышениези 150—170 м.

Сайлюгемниҥ сындары Бертек впадинаны кӱнчыгыштаҥ туйуктайт. Оныҥ тӱштӱк-кӱнбадыш эдектери альпий рельефтӱ болот карылу цирктерлӱ. Бийигиниҥ ӱстӱги бажы 3500 м. Кыр эдектериниҥ кайыры 15˚, бодоштыра ашканы 1000 м. Аргамјы сууныҥ бажында салактаган тоштор и общей бар текши јери 1,5 км² учтары 2820—2850 м бийикте.

Аргамјы-3 сууныҥ бажы, бийигиниҥ ӱстӱги бажы 2900 м, РГО экспедициязы, јаан изӱ ай 2000 јыл Табын-Богдо-Ола.

Табын-Богдо-Оланыҥ сындары — морфоструктурный «замок» сындардыҥ белтиринде, телекейлик водоразделдиҥ ӱзӱги, Тӧс Азия ла Тӱндӱк Тошту Теҥистиҥ ортозында бассейн.

«Калгуты ӧзӧктӧҥ он беш беристе киреде Табын-Богдо-Оланыҥ карлу сӱӱрилери (беш агару), ийделӱ группа, Канастыҥ кырларыла тудуш… Бу эки бириккен группа — кырдыҥ чиймелгени»

— - М. В. Певцов, 1883, с. 74.

Тӱштӱк Алтайдыҥ сындары — таскылдыҥ тӱштӱк кырыныҥ форпосты. Орто бийиги 2800-3000 м, кезик сӧӧрилер 4000 м. Чике альпинотипный рельефтӱ, гребневидный водоразделдерлӱ, тереҥ ӧзӧктӧрлӱ — трогтор ло кайыр эдектерлӱ 45˚. Ӧзӧктӧрдиҥ бажында цирктер ле карлар.

Климады ла мӧҥкӱлер

Климадыныҥ аҥылузы:

Географиялык турган јери Евразия ла бийик јерлери климадын континентал эдип јат. Кӱнниҥ радиациязы 110—120 ккал/см²/год, кӱнниҥ јаркыны кандык айдаҥ ала сыгын айга јетире 1450 саат.

Сезондо циркуляция:

• Кыш (кӱчӱрген-тулаан): Азиат антициклонныҥ кӱнбадыш отрогы камаанын јетирет, јыл туркунына чык јут 15-20 %
• Јас: кургак ла соок кенейте солынып турар ай-кӱн
• Јай: кыска, серӱӱн, +10°С температуранаҥ ӧрӧ улам кӧдӱрилбейт. Јайгы чык-јуттыҥ кеминиҥ ӱстӱги бажы (50 % јетире), кыру тӱжер аргалу
• Кӱс: тыҥыган циклонал эркиндӱ јаҥмыр ла кар.

Климатлык берилгени (ГМС Бертек аайынча):

• Ортојылдыҥ чык-јуттыҥ кеми: 160—290 мм/јыл (80 % јайгыда)
• Эҥ ле јылу айлар: кичӱ изӱ (5,8—8,6°С), јаан изӱ (7,8—10,7°), куран (6,4—8,8°)
• Аридности кӱнбадыштаҥ кӱнчыгышка кӧптӧйт.

Бийикте чык-јуттыҥ дифференциациязы:

• Табын-Богдо-Ола кырлар: ~900 мм/јыл
• Тӱштӱк Алтайдыҥ сындары: ~1400 мм/јыл
• Табын-Богдо-Оланыҥ тӱндӱк эдеги: 700—1000 мм

Эмдиги ӧйдӧ тожоҥтыш

Јаан тоштолыш Тӱштӱк Алтайдыҥ сындарында Ак-Алака сууны јараттай.

Јаан деген мӧҥкӱлер:

Алакыныҥ мӧҥкӱзи (№ 270):

• Текши јери: ~18-20 км², узуны: ~5-5,8 км
• Кыр-ӧзӧк мӧҥкӱ ӱсти ару
• Тили 2000 ј.: 2590 м (1914 ј. — 2400 м)
• Фирновый чийӱзи: 3000-3050 м
• Кысарганы 1998—2000 јј.: 20 м/јыл

Ӱкек мӧҥкӱ (№ 272):

• Текши јери: >7 км², узуны: 4,2 км
• Тилиниҥ учы 2000г: 2650 м (1916г — 2500 м)
• Таш глетчерлӱ јаан моренный комплекстер
• Осцилляционный валдар бийиги 30 м

Канас мӧҥкӱ (№ 268, орус Канас):

• Текши јери: ~7 км², узуны: ~6 км
• Тили 2000 ј.: 2465—2470 м (1905г — 2356 м)
• Фирновый чийӱзи: 2850—2900 м
• Кыскарганы: ~12 м/јыл
• Эмдиги ӧйдиҥ јаан мореналары јок

Кыдат Канас мӧҥкӱ:

• В. В. Сапожников 1905 јылда ачкан
• 1500 м кыскарган, каровый мӧҥкӱ болуп кубулат

Мӧҥкӱлерди шиҥдеерин М. В. Тронов, В. С. Ревякин, Н. Н. Михайлов, О. В. Останин ле о.ӧ. ӧткӱрген.

Текши аайы — мӧҥкӱлердиҥ улай ла кичинеергени 1990-чы јылдардҥ ала.

Суулар ла кӧлдӧр

Суулар

Таскылда бастыра суулар јайгы суу кӧпчиирине (нивально-гляциальный тип) тоштоҥ кардаҥ толгон болот. 2300—2500 м ла оноҥ до бийиктеҥ тӱжет.

Тӧс суу тамыр — Акалака (суу) јаан кош сууларлу Калгуты ла Ак-Кол, Бертектиҥ ойыгына тӱжет (дренирующая).

Ак-Алакыныҥ сол баштары (Тӱштӱк Алтайдыҥ сындарынаҥ): ӰкЕк, Алака, Канас, Бетсу-Канас суулар агып тӱжет

Баштапкы баштары (Калгуты суу): Таван-Богдо-Ула кырдыҥ тӱндӱк эдегинде ле Сайлугемниҥ сындарыныҥ кӱнбадыш учында.

Суулар троговый ӧзӧктӧрлӧ јалбак суу коолыла, јараттары тӱҥей ле јалбак састалган тӱптӱ.

Ак-Кӧл суунаҥ тӧмӧн, Ак-Алака чичке кызыкка кирет (>300 м), Јазатырдыҥ јаан кош суулары чылап.

Гидрологиялык режим:

• эҥ кӧп чыгымы: кар, тош ло кошмок;
• тӧс факторлор: кар јылу келгени (кӱнниҥ радиациязы);
• эҥ ас чыгымы: кышкыда, оок суулар чупча тоҥот.

Кӧлдӧр

Бастыра 800 кӧл, кеми башка-башка, кӧп сабазы термокарстовый ла морено-подпрудный.

Эҥ јаан кӧлдӧр (Бертекте ойыктыҥ кӱнбадыш јаны):

• Кызыл (Јуҥмалу сууныҥ бажы);
• Кальджин-Коль-Бас;
• Ӱкек;
• Кастарлу;
• Музды-Булак;
• Ак;
• Кара-Кӧл-Нур.

Кӧлдӧрдиҥ бӱдӱми:

• Термокарстовый: тереҥи 5-7 м, бийик интервалдарда 2000—2400 м. Кеми тӱжӱп 1,5—2 м погребённый тоштор кайылганынаҥ улам ла тоштолыштыҥ деградациязы;
• Каровый: эҥ ле тереҥ, кӧп учурайт >30 м.

Кӧлдӧр ойыктардыҥ тӱбинде јадат, ссталган суујараттай јерлерде моренный рельефтиҥ тӧҥдӧлгӧн-западинный ортодо.

Мӧҥкӱ тоштор

Јер алдында кайылбас тоштолыш тереҥ эмес тундровый, чӧл лӧ куру чӧл јерлерде чык-јутты фильтрация этпейт, тыҥ састалат. Јер лдында тош сууныҥ јуукаларында ла термокарст кӧлдӧрдиҥ јарларында кӧрӱнет, гидролакколит бӱдӱмдӱ.

Тоштолыш

ӱстинде сууагышты кӱстеҥ јас-јайга кӧчӱрет:

• Калгуты депрессия (Аргамјы сууныҥ коолы): тош калыҥы >1,5 м, текши јери ~10 км² (куран ай 1978 ј.);
• Калгуты сууныҥ ӧзӧги: тоштолгоны кӧрӱлген јай 1994 ј.;
• јер алдында суулардаҥ улам разломдор болот.

Рельеф бӱдӱрер тоштолыш:

• соокко выветривание болгоны;
• абляция тушта агын суулар јаанайт;
• альпий јалаҥдар бӱткениле чыктыганы јаанайт.

Криогенный процесстер

Калгуты ла Ак-Алаха суулардыҥ састалган коолдорында:

• термокарст;
• тӧҥдӧр чокчойгон (пучения).

Эмдиги ӧйдиҥ сейсмический эркини

Алтайда јерсилкиниш айалгазы јаан. Алтай-Саян кырлу областа, 1963 ј. ада (региондо јерсилкиништиҥ мониторинги улай кӧрӱлген) бастыра уются все землетрясения энергетический классту јерсилкиништер бичилет, регистрирация ӧдӧт К τ 10 (магнитудазы τ 3.5). Јерсилкиништиҥ очагтарын чике кӧргӱзет: ± 15 км. 1963 јылдаҥ 1991 јылга јетире Алтай ла Саянда 1485 јерсилкиниш болгон, магнитудазы 3,5 кӧп. Сыгын ла ӱлӱрген айларда 2003 јылда Чуйда тыҥ јерсилкиниш болгон.

Эмдиги ӧйдиҥ экзоген процесстери

Физико-геологиялык, гидроклиматлык гляциологиялык айалгалары таскылдыҥ бастыра јерлеринде тегин ле эмес. Ӱкек таскылдыҥ јеринде климады кату ла катастрофический ле јеткерлӱ ар-бӱткендик процесстер бар, континентал бийик јерде. Бу кӧчкӧлӧнӧр («лавинная») солифлюкция, јемирилиш ле тошјемирилиш, «лавинный» термокарст, јерсилкиниш айалга.

Мумия Ӱкектеҥ чыккан Каан баланыҥ фотојуругы

Пазырыктыҥ скиф таҥ атту кижизи, 300 б. э. озо

Алтай калыктыҥ байлу јери ле археологиялык табынтылар

Байлу учуры

Табын-Богдо-Оланыҥ сындары монгол ло кыдат буддисттерде байлу болуп јат. Ӱкек таскыл — алтайлардыҥ байлу јери.

Археологиялык ачылталар

Тскылда 150-неҥ артыҥ археологиялык кереестер — курганный сӧӧксалгыштар башка ӧйлӧрдиҥ.

Тӧс табынтылар:

• 1990ј. — курган Ак-Алака I: кыс кижиниҥ сӧӧги 25-27 јашту ();
• 1993ј. — Ак-Алаха III: јиит ӱй кижиниҥ сӧӧги, Ӱкектеҥ чыккан Каан бала «принцесса Укока» эмезе «Алтай принцесса» (Наталья Полосьмактыҥ экспедициязы);
• 1995ј. — эр кижиниҥ мумиязы (академик В. И. Молодинниҥ экспедициязы)

Мумиялар пазырыкский культурага келижет (V—II чак б. э. озо). ДНК-шиҥжӱлер генетическазы селькуп, казах ла уйгурларга јуук деп кӧргӱзет.

Чагылыш

Алтай интеллигенция (В. Кыдыев, общество «Эне Тил») билим выводторло јӧп эмес, алтайлардыҥ угы-тӧзи олордоҥ келген деп.

Казынтыларга мораторий

Мумиялар табылган кийнинеҥ алтай элјондык алтайдыҥ байлу јерин быртытпазын деп некеген («прекратить осквернения национальных святынь»). Госсобрание 10-јылга мораторий археологиялык казынтыларга салган (2006ј. јетире). Мумияны Алтайга јандырып, сӧӧгин јуур деп некеген.

Эмдиги ӧйдӧ айалга

• 2012ј. — «принцесса Укока» Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде
• Билимчилер казынтыларды улалтар деп некейт, јер алдында тоштыҥ кайылыжыла колбой, текши глобал јылышла катай.

Телекейлик энчи

Тӧс бӱк: Золотые горы Алтая

Тӧс бӱк: Природный парк Укок

1990-чы јылдардыҥ бажынаҥ россий билимчилер ле алтай элјондыктыҥ кӱчиле, эҥ ле озо философия билимдердиҥ докторлоры, профессорлор М. Ю. Шишин ле А. И. Иванов ло географический билимдердиҥ докторы, профессор В. В. Рудской ло о.ӧ., Алтайдыҥ кезик јерлерин ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчизи деп тизимге кийдирерге, эдер иштер башталган 1998 јылда проект «Алтайдыҥ алтын кырлары» телекейлик энчизи болуп ЮНЕСКО-ныҥ тизимине кирген. Ӱкектиҥ кӧп саба јери калыктар ортодо программага кирген.

Јаҥы статусы аайынча, Ӱкек таскыл јери билимчилердиҥ аҥылу шиҥжӱзинде болор учурлу, эл-јонныҥ ла башкаруныҥ, ондо промышленный лаээлемдик иштер ӧткӱрилбес учурлу.

1994 јылда куран айда Ӱкек таскылдыҥ тӱштӱк јаныныҥ 2542 км² јери Тымыктыҥ јери (Зона Покоя, природный резерват) «Ӱкек». 23 мая 2005 года охраняемая деп јарлалып, ар-бӱткендик парк эдип бӧлиткен.

Парктыҥ јерине Бертектиҥ котловиназы кирет.

Ар-бӱткендик парктыҥ «Ӱкектиҥ» ӱч функционал зоназы:

• корулу режимдӱ зона јери 26800 га, мында ээлемдик иштер эдери јарабас
• кезик јерин тузаланарга јарабас зона текши јери 39200 га, ар-бӱткенди корулаар комплекс, тӱӱки-культуралык энчи кереестер ле объекттер, мыныҥ јеринде, јанында ээлем иштер ӧткӱрерге јарабас, улус келери база ајаруда.
• рекреационный зона текши јери 186904 га, мында парк јараткан экскурсионный, турист ле ээлем иштер деятельности.

«Алтай» газопроводтыҥ проекти

Тӧс бӱк: Алтай (газопровод)

Калганчы ӧйдӧ таскыл ажыра Алтай (газопроводты) Кӱнбадыш Сибирдеҥ экспортко кыдат јерине ӧткӱрер проект табылганы эл-јонго јарабайт.

Керектӱ ар-бӱткендик казынтылар

Калгутыда вольфрам:

Тӱӱкизи:

• 1937 ј. — В. А. Жмуркин тапкан
• Табылган јердиҥ бийиги ~3000 м
• Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде ГУЛАГ-тыҥ јабарладып отурган улузы кӧӧлӱктрассаны [водораздел]]ы рек Тархаты, Јуҥмалы ла Јазатыр ажыра јазаган
• Эҥ ле байлык јердеҥ алгандар

Геологиялык бӱдӱми:

• Месторождение гранит кырдаҥ алар, вулканогенный породалар орто девон (кварцевый порфирлер).

Калгутыныҥ граниды — кӧпфазовый интрузия:

• Порфировидный биотитовый гранит (тӧс бӧлӱги);
• Мусковит — биотитовый ла мусковитовый лейкократовый гранит орой фазаныҥ;
• Дайктар толгон гранит-порфир (эльван) ла онгониттер — ультраредкометалльный породалар.

Рудалу јерлер:

• Гранитте: кварцевый тамыр Калгутыныҥ месторождениезинде Јуҥмалуныҥ рудопроявлениезинде;
• Вулканический породалар экзоконтактовый зона: јабыс температуралу тамырлар барит ле флюориттӱ.

Тамырлардыҥ темдектери:

• Кайыр тӱшкен вольфрамит-кварцевый тамыр зонада 0,5-2 км;
• Узуны: бир канча метрдеҥ 330 м јетире;
• Тыҥы: кӧп сабада 1 м;
• Тамыр № 87 бастыра табылган кӧмзӧниҥ 49 %.
• Тӱӱкилик учуры:
• Калгутыныҥ вольфрамит-кварцево-гидротермальный месторождениези — Алтайдыҥ тӱӱкилик ле геологиялык кереези. Јабылган выработкалар Јуҥмалуныҥ штольнялары — сталинский эпоханыҥ кереестери.

Инфраструктура:

• Тӧс штольня — горизонтал выработкалар сериязы тереҥи башка, рассечкаларла тургуза бириктирген. 3-километр штольня с восстающей (15 тепкиш, бийиги 57 м) Калгутыныҥ впадиназы «кырды ӧткӱре» ӧдӧр арга берет, Јуҥмалуныҥ боочызын ажыра (перевал Тёплый Ключ).

Маҥта

Јуҥмалу деп боочы ажыра јол, 2012 јыл куран ай

Јуҥмалуныҥ боочызында кар, 2012 јыл куран ай

Орус пограничник Бертекте заставада, 1905 јыл. В. В. Сапожниковтыҥ јуругы.

Кӧӧлӱк јолдор:

Ӱкек ӧскӧ јерлерле боочы, кату јолдорло колбу тудат:

• Ӱкек — Россия ла Казахстан кыйузы;
• Улан-Даба — Россия ла Монголдыҥ кыйузы;
• Јуҥмалу (Тёплый Ключ) — бийиги 2907 м;
• Калгуты.

Једер маршрут:

Кош-Агаш јурт (Чуйдыҥ трагыла) → Калгуты сууныҥ коолы → боочылар

Маҥтага некелтелер:

Јаҥыс ла кату јолло јӱрер кӧӧлӱктер: ГАЗ-66, «Урал», ЗИЛ-131, КАМАЗ-4310, тракторлор. Калгуты сууныҥ састарына тӱжер .

Сезондорло туйук:

• Јылдыҥ кӧп јанында боочылар карла бӱркелген, кӧчкӧлӧр болор чочыду;
• Јайгыда: солифлюкция, кыр эдектеринде таш-кӧчкӧ.

Јон јаткан јерлер ле инфраструктура:

Јаҥыс јурт — Бел-Ажу јурт (Джазатор) Кош-Агаш аймактыҥ таскылдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш кырында. Тыт-мӧш тайга ады тӱҥей сууныҥ јанында. Кышкы турлуларда мал-аш турат.

Кыйулардыҥ инфраструктуразы:

Эки погранзастава иштейт:

• Аргамјыныҥ
• Челябинский казачий (алдында Бертектиҥ) — Кара-Булак ла Ак-Алака суулардыҥ белтиринде

Кыдат кыйуны корулайт (боочылар Канас ла Бетсу-Канас) ла Казахстанныҥ кыйузын (Ӱкектиҥ боочызы).

Литература

• Сапожников В. В. По Алтаю. — М.: Географгиз, 1949. — 579 с.
• Галахов В. П., Мухаметов Р. М. Ледники Алтая. — Новосибирск: Наука, 1999. — 136 с.
• Рудой А. Н., Кирьянова М. Р. Научное и рекреационное значение великих геологических памятников Алтая: к созданию Алтайского ледникового парка // Известия Русского географического общества, 2004. — Вып. 5. — С. 61-69. (орус.) (недоступная ссылка). ice.tsu.ru. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 23 кӱни, 2019. Архивировано кӱӱк айдыҥ 22 кӱни, 2012 јыл.
• Молодин В. И., Черемисин Д. В. Древнейшие наскальные изображения плоскогорья Укок. — Новосибирск: Наука, 1999. — 160 с.
• Полосьмак Н. В. Всадники Укока. Новосибирск, 2001. 336 с.
• Укок — алтарь Евразии (историко-культурологический анализ). (ја. эм.) (недоступная ссылка). Архивировано кӱӱк айдыҥ 8 кӱни, 2012 јыл. (главы из монографии: Рудой А. Н., Лысенкова З. В., Рудский В. В., Шишин М. Ю. Укок (прошлое, настоящее, будущее): Монография. — Барнаул, изд-во Алт. гос. ун-та, 2000.- С. 35-59).

Ајарулар

Тайантылар

• «Битва за Укок» (орус.). www.lenta.ru. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 23 кӱни, 2019. — Lenta.ru (03.02.2010)
• Фотогалерея Укок — на Алтай Фото (орус.). altai-photo.ru. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 23 кӱни, 2019.
• Всероссийская Коалиция общественных и научных организаций «Сохраним Укок» (орус.). saveukok.ru. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 23 кӱни, 2019.
• Автопутешествие на плато Укок в фотографиях (орус.). daily-notes.ru. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 23 кӱни, 2019.