Ӱкектеҥ чыккан Каан бала (орус.Принце́сса Уко́ка)[1]) — 1993 јылдаАлтай Республикада археологиялык казынтылар эдип турарда Ак-Алака деп јерде курганда Укок ӧзӧктӧ јиит эпши кижиниҥ мӧҥкӱзи чыккан, кайда да, 28-30 јашту[2]. Табынтыныҥ ӧйи 2,5 муҥ јыл кайра.
Тургун улус, журналисттер «Ӱкектеҥ чыккан Каан бала» деп адаган. Принцесса Алтая, Принцесса Кадын, Алтайская принцесса, Укокская принцесса, княжна с Укока, Ак Кадын, княжна Кадын, леди Кадын, леди Укока, Оочы Бала, ледяная Владычица, ледяная принцесса, Алтайская леди деп јӱзӱн-јӱӱр аттарла прессада адаган.
Алтай Республика тӱӱкилик-культуралык энчизиле бай. Эҥ ле озо, бу — телекейде јарлу археологиялык энчи, ол тоодо скиф ӧйдиҥ каандык кургандары (орус.«царские курганы»).
Василий Васильевич Радлов1865 јылдаҥ ала Алтайда тошто мӧҥкӱлерди шиҥдеп баштаган («замёрзших» могил), бу иш эмдиге јетире уулалат.
1993 јылда Наталья Полосьмак — Новосибирсктиҥ археологы, тӱӱкилик билимдердиҥ докторы Ак-Алаха-3 деп курганды Алтай Республикада Укок деп плоскогорьеде казып баштаган[6].
Казардыҥ алдында курган чачылган, тонолгон бӱдӱмдӱ болгон, оны кӧп катап јайраткан.
1960-чы јылдарда, Совет-кыдат јарашпастар болордо, мында укрепрайон, пограничный коммуникациялар тудулган, материалды кургандардаҥ алган.
Бу јайрадылган курганда Темир эпоханыҥ сӧӧги чыккан, оныҥ алдында база бир оноҥ јебрен сӧӧк болгон. Археологтор тоштӱ межикте (колода) сӧӧк тапкан. Эпшиниҥ сӧӧги тошто јадала ӱрелбеген. Алдындагы сӧӧк тошло туй тоҥгон болгон. Бу айалга археологторды јилбиркеткен, мында јебрен ӱрелбеген табынтылар болотон.
Јебрен тоскуур-межикти (орус.погребальная камера) бир канча кӱн, ичин ӱребеске, тожын кайылтып ачкан.
Курганнаҥ ӱйген-ноктолу, ээртеп салган алты ат чыккан, онойдо ок јондоп салган, тыт агаштаҥ эдилген тоскуур-межик, кӱлер кадуларла кадап салган. Укту-тӧстӱ кижиниҥ сӧӧги болгоны јарт болгон.
Шиҥжӱ иштер аайынча, мӧҥкӱ Алтайда Пазырык культура ӧйине V—III чак б. э. озо ӧйгӧ келижер деп кӧргӱскен[7].
Бу ачылтаны Новосибирский археология ла этнографияныҥ институдыныҥ (СО РАН) археологиялык экспедициязы эткен. Институт археологии ле этнографии СО РАН (Новосибирск) иштеген улуска Н. В. Полосьмак ла академик В. И. Молодинге бу ачылта учун Тергеелик премияны билим ле технологиялар (за открытие и исследование уникальных комплексов пазырыкской культуры VI—III вв. до н. э. на плато Укок в Горном Алтае)аайынча берген (2004)[8]
Ак-Алаха-3 курганнаҥ чыккан пазырык культура ӧйиниҥ эпшизиниҥ јӱзиниҥ билимдик реконструкциязы (Туулу Алтай). Авторы Д. В. Поздняков (ИАЭТ СО РАН, Новосибирск). Фото И. Осинцевтиҥ
Бюстты 3D модель аргазыла азган. 2017 јылда мумияныҥ трехмерный сканирование черепа эткен[11]. Бистиҥ археологияда бу эп-арга мындый моделирование эдери јаҥы табылган[12].
2021 јылда Дмитрий Поздняков (Институт антропологии ле этнографии СО РАН-ныҥ ишчизи) антропологический реконструкцияныҥ эп-аргазыла каан кыстыҥ кеберин тӱҥейлеп, јазап баштаган. Бир канча ӧйдиҥ бажында специалисттер бюст эткен, каан кыстын бӱдӱжине тӱҥей.
"Эмди бис билерис, кыстыҥ кебери кандый болгон. Билимчилер художественный портрет этпейт, олор јӱк ле чырайын орныктырат.
Јуркчы-орныктыраачы Елена Шумакова каан баланыҥ кеп-кийимин ле бажына кийер эдимди тӱп-тӱҥей эдип јазаган[12].
Антрополог, тӱӱкилик билимдердиҥ докторы Татьяны Чикишеваныҥ айтканыла, каан бала јебрен палеосибирский антропологический бӱдӱмге келижет.
Баштыҥ бӱдӱмине келиштире ӱч бюст эдилген. Бирӱзи Новосбирсктыҥ музейинде, экинчизи Общество национального возрождения Алтаяга берилген. Ӱчинчи экземплярды А. С. Пушкинниҥ адыла адалган музейге берилген (эмдиги ӧйгӧ јетире кайда да тургузылбаган).
2012 јылда, каан бала табылган кийнинеҥ, мумия археология ла этнографияныҥ институдыныҥ музейинде (СО РАН), Новосибирский Академгородокто болгон.
2012 јылдасыгын айдаҥ ала мумия А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ јаҥы залында (Республика Алтай, Горно-Алтайск кала), ӧнӧтийин бу экспонатты салар саркофаг, ичинде температура ла чыгын кӧрӧр режимдӱ эткен јазал[13]. Экспонат салатан башка кып јазалган[14].
2014 јылдакуран айдыҥ 19 кӱнинде Алтай Республиканыҥ Эл башчылары мумияны ойто јерине јуур деп јӧп чыгарган. Республиканыҥ јааны бу јӧпти јараткан[15]. Сӧӧгин ойто јуур деген шӱӱлте кайдаҥ келген дезе, республиканыҥ эл јоны мумияны курганнаҥ чыгарарда Алтай катуурканып, калганчы эки онјылдыкка суу тыҥ кӧпчип, мӧндӱр согуп, ар-бӱткенниҥ айалгазы коомойтыган деп чотогон (2014))[16].
Бу ла ӧйдӧ, А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ башкарузын удурумга бӱдӱрген Эмилия Алексеевна Белекова, Алтай калыктыҥ эл башчыларыныҥ сӧзин јаратпай, мындый сурактарды Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ Министерствозы бажына чыгар учурлу деп јетирген[17].
«Бӱгӱнги кӱнде„ принцессаныҥ“ мумиязы биске удурмга берилген. Бу биологиялык объекттиҥ ээзи СО РАН археология ла этнографияныҥ музейи (Новосибирск). Бис јӱк ле кичееп јадыс, мумияны башчылар да, республиканыҥ јаандары да, ээзиниҥ јӧби јок нени де этпес». «Казынты эдерде табылганы бастыразы — федерал энчи, новосибирархеология ла этнография музейине јаантайынга берилген. Бу суракты РФ культураныҥ министерствозы шӱӱр учурлу. Старейшиналардыҥ јӧби, юридический кӱч јок» — деп, Белекова айткан.[18].
Аҥылу текст (орус.)[кӧргӱзерјажырар]
«На сегодняшний день мумия „принцессы“ передана нам на временное хранение. Собственником этого биологического объекта является музей археологии и этнографии СО РАН (Новосибирск). Так что мы только временно храним», — сказала Белекова. Она отметила, что музей, старейшины и даже власти республики не смогут распорядиться мумией по своему желанию без решения её собственника.
«Все найденные при раскопках вещи — это федеральная собственность, и как раз новосибирскому музею археологии и этнографии это передано в бессрочное пользование. Всё это должно решаться через министерство культуры РФ. А то, что старейшины собрались и решили, никакой юридической силы не имеет», — сказала Белекова