Ӱкектеҥ чыккан Каан бала

Рувики сайттаҥ
Ӱкектеҥ чыккан Каан бала
Скульптурный јурук. Фото: А.В. Анохинниҥ адыла адалган эл музей Республики Алтай
Скульптурный јурук. Фото: А.В. Анохинниҥ адыла адалган эл музей Республики Алтай
Чыккан VI—III чак б. э. озо
Божогон VI—III чак б. э. озо
Мӧҥкӱзин јууган јер курган Ак-Алаха (Пазырык культура)
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Ӱкектеҥ чыккан Каан бала (орус. Принце́сса Уко́ка)[1]) — 1993 јылда Алтай Республикада археологиялык казынтылар эдип турарда Ак-Алака деп јерде курганда Укок ӧзӧктӧ јиит эпши кижиниҥ мӧҥкӱзи чыккан, кайда да, 28-30 јашту[2]. Табынтыныҥ ӧйи 2,5 муҥ јыл кайра.

Тургун улус, журналисттер «Ӱкектеҥ чыккан Каан бала» деп адаган. Принцесса Алтая, Принцесса Кадын, Алтайская принцесса, Укокская принцесса, княжна с Укока, Ак Кадын, княжна Кадын, леди Кадын, леди Укока, Оочы Бала, ледяная Владычица, ледяная принцесса, Алтайская леди деп јӱзӱн-јӱӱр аттарла прессада адаган.

Алтайдыҥ тургун улузыныҥ айтканыла[3], «Ӱкектеҥ чыккан Каан бала» алтыгы ороонныҥ эжигин каруулдайт[4].

Каан баланы улус баатыр «Очы-Бала» деп адаган, алтай героический эпостыҥ персонажы[5].

Ак-Алака ӧзӧк, Канас (боочы), плоскогорье Укок
Курганныҥ эмдиги кебери

Алтай Республика тӱӱкилик-культуралык энчизиле бай. Эҥ ле озо, бу — телекейде јарлу археологиялык энчи, ол тоодо скиф ӧйдиҥ каандык кургандары (орус. «царские курганы»).

Василий Васильевич Радлов 1865 јылдаҥ ала Алтайда тошто мӧҥкӱлерди шиҥдеп баштаган («замёрзших» могил), бу иш эмдиге јетире уулалат.

1993 јылда Наталья Полосьмак — Новосибирсктиҥ археологы, тӱӱкилик билимдердиҥ докторы Ак-Алаха-3 деп курганды Алтай Республикада Укок деп плоскогорьеде казып баштаган[6].

Казардыҥ алдында курган чачылган, тонолгон бӱдӱмдӱ болгон, оны кӧп катап јайраткан. 1960-чы јылдарда, Совет-кыдат јарашпастар болордо, мында укрепрайон, пограничный коммуникациялар тудулган, материалды кургандардаҥ алган.

Бу јайрадылган курганда Темир эпоханыҥ сӧӧги чыккан, оныҥ алдында база бир оноҥ јебрен сӧӧк болгон. Археологтор тоштӱ межикте (колода) сӧӧк тапкан. Эпшиниҥ сӧӧги тошто јадала ӱрелбеген. Алдындагы сӧӧк тошло туй тоҥгон болгон. Бу айалга археологторды јилбиркеткен, мында јебрен ӱрелбеген табынтылар болотон.

Јебрен тоскуур-межикти (орус. погребальная камера) бир канча кӱн, ичин ӱребеске, тожын кайылтып ачкан. Курганнаҥ ӱйген-ноктолу, ээртеп салган алты ат чыккан, онойдо ок јондоп салган, тыт агаштаҥ эдилген тоскуур-межик, кӱлер кадуларла кадап салган. Укту-тӧстӱ кижиниҥ сӧӧги болгоны јарт болгон.

Шиҥжӱ иштер аайынча, мӧҥкӱ Алтайда Пазырык культура ӧйине V—III чак б. э. озо ӧйгӧ келижер деп кӧргӱскен[7].

Онойдо, 1993 јылда Ӱкек ӧзӧктӧ, пазырык культураны шиҥдегенинеҥ јӱс јыл бажынаҥ, баштапкы катап тоҥгон мӧҥкӱ табылган, ондо јиит аргалу-чакту эпши кижиниҥ мумиязы табылган.

Бу ачылтаны Новосибирский археология ла этнографияныҥ институдыныҥ (СО РАН) археологиялык экспедициязы эткен. Институт археологии ле этнографии СО РАН (Новосибирск) иштеген улуска Н. В. Полосьмак ла академик В. И. Молодинге бу ачылта учун Тергеелик премияны билим ле технологиялар (за открытие и исследование уникальных комплексов пазырыкской культуры VI—III вв. до н. э. на плато Укок в Горном Алтае)аайынча берген (2004)[8]

Генетика[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2001 јылда ӧткӱрилген анализ аайынча пазырык культураныҥ улузыныҥ митохондриальный ДНК-зы эмдиги селькуптар ла кеттердийине тӱҥей[9].

Тыш бӱдӱми[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Mummy of the Ukok Princess.jpg

Оҥ јанына, уйуктап јаткан чылап јатыргыскан: тизелери эмеш бӱктелген, колдорын ичине салган. Мумияныҥ эки колында, ийниниҥ бажынаҥ алакандарына јетире јуруктар салынган (татуировкалар). Сабарларында база тоолу јурук.

Бу јиит эпшини јуур тушта пазырык ӧйиниҥ кийимин кийдирген: чамча, тӱктеҥ эткен бӧс јикпе, чачакту кур курчаган, кийис ӧдӱктерлӱ (сапоги-чулки). Је чамчазы торконоҥ эдилген (дикий шелк), мойнында алтын фольга орогон агаш (деревянная гривна) јарангуш канатту ирбистердиҥ фигуралары кондырылган, кулагында алтын сыргалар — кичинек алтын тегеликтер, бийик бӧрӱк- парик — куштардыҥ 14 фигурказы, мӧштӧҥ кезип эткен.

Онойдо ок чӱмдӱ причёскалу — тӱктеҥ, киистеҥ, бойыныҥ чачынаҥ эдилген бийиги 90 см эдим.

Эпши кижиниҥ бийик статусы баалу эдимдер, ӧскӧ јердеҥ келген эдимдер, туура аалгалап салынган курган керелейт, ыраактаҥ кӧрӱнер јерде, бого ӱзеери, оныла кожо («сопутствующее») јуулган эр улус ла ӱч таҥ ат, олор эжигинде кыпта салынган. Эпшиниҥ сӧӧгиниҥ мумификациязы бийик кеминде эдилгенинеҥ кӧрӱнет, кӧп операциялар болгон, Пазырыкта каандардыҥ («царский») кургандарында мумиялардыҥ јазалган сӧӧктӧрине тӱҥей.

Ол јиит тушта божогон (25 јаштуда)[10].

Скульптурада сӱри

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ак-Алаха-3 курганнаҥ чыккан пазырык культура ӧйиниҥ эпшизиниҥ јӱзиниҥ билимдик реконструкциязы (Туулу Алтай). Авторы Д. В. Поздняков (ИАЭТ СО РАН, Новосибирск). Фото И. Осинцевтиҥ

Бюстты 3D модель аргазыла азган. 2017 јылда мумияныҥ трехмерный сканирование черепа эткен[11]. Бистиҥ археологияда бу эп-арга мындый моделирование эдери јаҥы табылган[12].

«Эдилген скульптурный јурамал фото- ло видео- ряд-ты артыктап, баштыҥ моделин ӱч-кемиле кӧрӧр арга берет, оригиналга тӱп тӱҥей» — деп музейде темдектегилеген.

2021 јылда Дмитрий Поздняков (Институт антропологии ле этнографии СО РАН-ныҥ ишчизи) антропологический реконструкцияныҥ эп-аргазыла каан кыстыҥ кеберин тӱҥейлеп, јазап баштаган. Бир канча ӧйдиҥ бажында специалисттер бюст эткен, каан кыстын бӱдӱжине тӱҥей. "Эмди бис билерис, кыстыҥ кебери кандый болгон. Билимчилер художественный портрет этпейт, олор јӱк ле чырайын орныктырат.

Јуркчы-орныктыраачы Елена Шумакова каан баланыҥ кеп-кийимин ле бажына кийер эдимди тӱп-тӱҥей эдип јазаган[12].

Антрополог, тӱӱкилик билимдердиҥ докторы Татьяны Чикишеваныҥ айтканыла, каан бала јебрен палеосибирский антропологический бӱдӱмге келижет.

Баштыҥ бӱдӱмине келиштире ӱч бюст эдилген. Бирӱзи Новосбирсктыҥ музейинде, экинчизи Общество национального возрождения Алтаяга берилген. Ӱчинчи экземплярды А. С. Пушкинниҥ адыла адалган музейге берилген (эмдиги ӧйгӧ јетире кайда да тургузылбаган).

Болгон јери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2012 јылда, каан бала табылган кийнинеҥ, мумия археология ла этнографияныҥ институдыныҥ музейинде (СО РАН), Новосибирский Академгородокто болгон.

2012 јылда сыгын айдаҥ ала мумия А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ јаҥы залында (Республика Алтай, Горно-Алтайск кала), ӧнӧтийин бу экспонатты салар саркофаг, ичинде температура ла чыгын кӧрӧр режимдӱ эткен јазал[13]. Экспонат салатан башка кып јазалган[14].

2014 јылда куран айдыҥ 19 кӱнинде Алтай Республиканыҥ Эл башчылары мумияны ойто јерине јуур деп јӧп чыгарган. Республиканыҥ јааны бу јӧпти јараткан[15]. Сӧӧгин ойто јуур деген шӱӱлте кайдаҥ келген дезе, республиканыҥ эл јоны мумияны курганнаҥ чыгарарда Алтай катуурканып, калганчы эки онјылдыкка суу тыҥ кӧпчип, мӧндӱр согуп, ар-бӱткенниҥ айалгазы коомойтыган деп чотогон (2014))[16].

Бу ла ӧйдӧ, А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ башкарузын удурумга бӱдӱрген Эмилия Алексеевна Белекова, Алтай калыктыҥ эл башчыларыныҥ сӧзин јаратпай, мындый сурактарды Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ Министерствозы бажына чыгар учурлу деп јетирген[17].

«Бӱгӱнги кӱнде„ принцессаныҥ“ мумиязы биске удурмга берилген. Бу биологиялык объекттиҥ ээзи СО РАН археология ла этнографияныҥ музейи (Новосибирск). Бис јӱк ле кичееп јадыс, мумияны башчылар да, республиканыҥ јаандары да, ээзиниҥ јӧби јок нени де этпес». «Казынты эдерде табылганы бастыразы — федерал энчи, новосибирархеология ла этнография музейине јаантайынга берилген. Бу суракты РФ культураныҥ министерствозы шӱӱр учурлу. Старейшиналардыҥ јӧби, юридический кӱч јок» — деп, Белекова айткан.[18].

Белекова[19].


Художественный литературада сӱри

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Анна Никольская. Кадын — владычица гор. — Игра слов, 2011.
  • Ирина Богатырёва. Кадын. — М.: Эксмо, 2015.
  • Ирина Богатырёва. Луноликой матери девы. — М.: АСТ, Луноликой матери девы. — (Победители Международной премии имени С. Михалкова).
  • Татьяна Волобуева. Стихотворение «Кадын».
  • Игорь Резун. Укок, или Битва Трёх Царевен. — Цикл романов в жанре «фэнтези-боевик». — Весь, 2007—2009.
  1. Ламин В. А. Энциклопедия: Новосибирск. — Новосибирск: Новосибирское книжное изд-во, 2003. — С. 181. — 1108 с.
  2. Летягин А. Ю., Полосьмак Н. В., Савелов А. А., Королев М. А., Летягина Е. А. Высокопольная магнитно-резонансная томография тканей суставов и конечностей мумии женщины из могильника Ак-Алаха-3 урочища Укок (орус.) // Сибирский научный медицинский журнал. — 2018. — Т. 38, № 4. — doi:10.15372/SSMJ20180402. Архивировано 13 јаан изӱ ай 2019 года.
  3. Вопрос о захоронении мумии «Принцесса Укока» вызвал конфликт. www.moya-planeta.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019. Архивировано кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019 јыл.
  4. Вопрос о захоронении мумии "алтайской принцессы" решит Минкультуры РФ. Общественное Телевидение России (20 августа 2014). Дата обращения: кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019. Архивировано кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019 јыл.
  5. Наталья Полосьмак. Всадники Укока. — Новосибирск: ИНФОЛИО-пресс, 2000. — 337 с. — ISBN 9785041538415. Архивная копия от 2 кӱчӱрген ай 2021 на Wayback Machine
  6. Полосьмак Н. В., Деревянко А. П. Стерегущие золото грифы (Ак-алахинские курганы) Архивная копия от 28 тулаан ай 2015 на Wayback Machine. — Новосибирск: ВО «Наука», 1994. — 124 с., ил. ISBN 5-02-030738-6
  7. Геродот, История, IV 13.. Дата обращения: сыгын айдыҥ 24 кӱни, 2016. Архивировано тулаан айдыҥ 23 кӱни, 2013 јыл.
  8. Государственная премия 2004 года в области науки и технологий присуждена Молодину Вячеславу Ивановичу и Полосьмак Наталье Викторовне
  9. Некоторые результаты научных исследований институтов Сибирского отделения РАН. www.nsc.ru (2001). Дата обращения: кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019. Архивировано чаган айдыҥ 27 кӱни, 2015 јыл.
  10. Принцесса Укока: диагноз спустя 2500 лет. www.moya-planeta.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019. Архивировано кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019 јыл.
  11. Алтайские мумии, хранящиеся в Эрмитаже, просканировали на томографе | АиФ Барнаул
  12. 1 2 Женщина, которой 2 тысячи лет. Ученые узнали, как выглядела принцесса Укока | АиФ Барнаул
  13. «Принцессу Укока» доставили в Горно-Алтайск (орус.). // Новости Горного Алтая (20 сыгын ай 2012). Дата обращения: кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 24 кӱни, 2020 јыл.
  14. Для хранения уникальной мумии «алтайской принцессы» строят музей (орус.). // РИА Новости (16:48 20 марта 2008 года). Дата обращения: 3 мая 2008. Архивировано куран айдыҥ 22 кӱни, 2011 јыл.
  15. Михалев Д. Старейшины Горного Алтая решили захоронить мумию «принцессы Укока». // РИА Новости (19 куран ай 2014). Дата обращения: кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019. Архивировано кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019 јыл.
  16. Александр Бердников привлек к выборам мумию // Коммерсантъ. — 2014. — 20 куран ай (№ 147). Архивировано 23 кандык ай 2019 года.
  17. Решение о захоронении мумии «принцессы Укока» останется за Минкультуры (орус.) (недоступная ссылка). // РБК (20 куран ай 2014). Архивировано куран айдыҥ 22 кӱни, 2014 јыл.
  18. Ученые: никакие старейшины не вправе решать судьбу «алтайской принцессы» (орус.). // Вести.ру (20 куран ай 2014). Дата обращения: кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 5 кӱни, 2015 јыл.
  19. Ученые: никакие старейшины не вправе решать судьбу «алтайской принцессы» (орус.). // Вести.ру (20 куран ай 2014). Дата обращения: кандык айдыҥ 23 кӱни, 2019. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 5 кӱни, 2015 јыл.
  • Полосьмак Н. В., А. П. Деревянко. Стерегущие золото грифы (Ак-алахинские курганы). — Новосибирск: Наука, 1994. — 124 с.
  • Полосьмак Н. В. Всадники Укока. — Новосибирск: ИНФОЛИО-пресс, 2000. — ISBN 5-89590-037-2.