Пазырык культура

Рувики сайттаҥ
Пазырыкск культура
Темир чак
Јебрен ворсовый кебис — Пазырык кебизи (V ч. б. э. озо). Тергеелик Эрмитаж (Санкт-Петербург, Россия)
Јебрен ворсовый кебис — Пазырык кебизи (V ч. б. э. озо).
Тергеелик Эрмитаж (Санкт-Петербург, Россия)
Јери Туулу Алтай, Казахстан
Ӧйи VI чак б. э. озо—II чак б. э. озо
Ээленгендер тӱрктер
Ээлемниҥ бӱдӱми мал азыраары
Шиҥжӱӱчилер Руденко Сергей Иванович, Полосьмак Наталья Викторовна, Грязнов Михаил Петрович
Преемственность
← Каракол культура
← Бегазы-Дандыбаев культура 		→ Булан-кобин культура →
Кок-паш культура →
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Пазырык культура (Пазырыкская культура) — археологиялык культура, темир чак (VI—III чактар б. э. озо), Туулу Алтайда табылган јаан учурлу эдимдер.

Бар јетирӱлерди казыныларды эдип турар тушта алган. Пазырыкта кургандарды казар тушта эдилген шӱӱлтелер. Бу культураныҥ улузы Туулу Алтай (Улаганда плато, Укок)(Россия), Казахстан ла Монголияныҥ јерлери бириккенинде јуртаган.

Культураны ачканы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1865 јылда В. В. Радлов Берелдиҥ ле Катандуныҥ корумдарында казынты иштерди ӧткӱрип турала, бу культураны ачкан.[1]. Бойыныҥ адын Пазырык деп ӧзӧктӧ табылган казынты — кереестиҥ адыла адаткан.


Бу јер Улаган аймагында, Јаан Улаган деп сууныҥ јаказында турган Балыктујул деп јурттыҥ јанында болот. Академик С. И. Руденкого баштаткан экспедиция 1929 јылда Пазырыктыҥ корумдарында казынтылар ӧткӱрген, мында пазырыкта јуртаган улустыҥ јаандарыныҥ мӧҥкӱлери табылган.

Јуртта јаткандар бу ӧткӱрген ишти јаратпай да тургылаган болзо, је пазырыктыҥ корумдарын шиҥдеер иштер СССР јайрадыларда да токтобогон. Бир кезик ӧйдӧҥ билимчилер кадырып койгон (мумифицированный) мӧҥкӱлер тапкан. Анайып, 1993 јылда «Ӱкектиҥ каан балазы» мӧҥкӱзи табылган.

Пазырыкчылардыҥ табылганы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ирано-Самодий пазырык культура, самодий каракол культура тӱрк культурала, бегазы-дандыбаевский, олорго јуук ӧскӧ культураларла бек колбуда болгонынаҥ бӱткен. Оноҥ эртескиф усть-куюмский бӧлӱгиле коштой болгон[2], оныҥ кийнинеҥ кара-кобинский культурала.

Келиштиргениле пазырык культура — афанасьевский культуразыныҥ эткен ижиниҥ турултазы[3]. Антропологиялык шиҥжӱӱлерде пазырык культураныҥ ӧйинде јуртаган улустыҥ составында ӱч тӧс компонент чокымдалган (долихокранный европеоидный бийик ле јалбак јӱстӱ, брахикранный монголоидный бийик эмес јӱстӱ, мезодолихокранный монголоидный бийик јӱстӱ)[4]. Карындаш калыктарла кожо Тагар культура прото-хунндардыҥ табаруларына алдырган[5].

Могильников Владислав Александровичиҥ шӱӱлтезиле, пазырык культура јербойыныҥ улузыныҥ майэмирский бирлигиниҥ куртусский этаптыҥ тӱштӱк, тӱштӱк-кӱнбадыш ла кезиктей Алтайдыҥ тӧс аймактарыныҥ, анайда ок, Казахстанныҥ чӧлдӧринеҥ келгендерле колбошконынаҥ улам бӱткен[6].

Ӧскӧ версияла болзо, пазырыкчылар Туулу Алтайга туура јердеҥ келгендер, олор бийик туулардыҥ кату ай-кӱнниҥ айалгазына ӱренбеген[7].

Јадын-јӱрӱминиҥ аайы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Азыраган маал-ажын кичери улустыҥ кӱнӱҥ сайын бӱдӱретен ижи болгон. Бийик јамылу улустыҥ мӧҥкӱзин агаш срубтарга салатан. Бай ла бийик јамылу болгондоры торко чамчалар кийген, кийиминиҥ кӧктӧлгӧн аайы эр кижиле ле ӱй кижиниҥ тӱҥей болгон[8], тегин улустыҥ мӧҥкӱлеринде чамчалар јок болгон.

Эр улустыҥ кийиминиҥ аҥылузы — олор штан кийген, ӱй улус ӱч јӱзӱн ӧҥдӱ юбкаларлу болгон[8]. Пазырыкчы эр ле ӱй улустыҥ кийминиҥ тӱҥейи — кийистеҥ эткен чулуктар, оны атла јортсо, кийерге эптӱ болгон[8].

Анайда ок пазырыкчылар тере тондор кийгилеген, кезикрериниҥ тӱги ич јаны јаар болгон, кезик учуралдарда — тыш јаны јаар эдилген. Мындый тондор кийистеҥ эткен аппликация- јарангыштарла, эмезе аҥдардыҥ баалу, кӧк ӧҥлӧ будулган, терелериле кееркедилген[8].

Ар-бӱткенниҥ айалгазы јарамыкту учун мӧҥкӱлердеги мумиялар бир де ӱрелбеген[9].

Олордыҥ эди-каныныҥ терезине чӱмдӱ јуруктар (татуировкалар) эдилген. Кезик корумдарда табылган<refсӧӧк салатан бийиги ӱч метр тергеен</ref>, сӱрекей кӧп, чынга тӱҥей эдилген, аҥдар ла куштардыҥ сомдоры кийистеҥ эдилген, бӧстӧрдӧҥ де эдилген, ол тоодо телекейде эҥ јебрен иирген тӱк учуктаҥ согуп эткен пазырык кебис.

Руденконыҥ экспедициязыныҥ табынтылары, кӧп сабазы V  бистиҥ э. о. ӧйдӧ болгон Тергеелик Эрмитажта кӧргӱзӱге тургузылган. Оксфордский университете мумияныҥ чачын шиҥдегениниҥ аайынча болзо, пазырык культураныҥ ӧйинде Ӱкӧктӧ јаткандардыҥ јаантайын јийтен курсагы—балык болгон[10].

Анализтиҥ турулталарыныҥ кыскартылган бӱдӱмине ADMIXTURE Евразийский чӧлдӧрдӧ (Јайыктыҥ кырларынаҥ ала Алтайга јетире), ол тоодо Пазырык культураныҥ јеринде јаткан јебрен калыктары алынган. Кӧк ӧҥдӱзиле нганасан компонент (самодийцы), чаҥкыр — европаныҥ аҥчылары — ӧлӧҥ-чӧп јуугандары, сары- кӱнчыгыш Азияныҥ компоненти, ногон- кавказтыҥ аҥчылары-ӧлӧҥ-чӧп јуучылары. (Толо полную версиялары кӧр[11] количество предковый популяций К тоозы 2-неҥ 15-ке јетире).

Тӧс Азиянаҥ тӱндӱк јаар уланган Гунндардыҥ табарузына чыдашпай, III чактын учында — II чактыҥ бажында б.э.о.пазырыкчылардыҥ бир бӧлӱги Туулу Алтайдыҥ јеринеҥ тӱндӱк јаар самодийлердиҥ калыктарыныҥ (большереченцы ла кижировцы) јериле ырбап баргандар[12].

Палеогенетика

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Монголия ла Алтай Республиканыҥ пазырыкчыларында митохондриальный гаплогруппа A, A4, C, F2a, G2, HV2, HV6, J, K, T1, U5, U5a1 бары чокымдалган[13][14].

Пазырык культураныҥ ӧйинде јаткандарда филогенетический ле филогеографически контрастный кластерлер Y-хромосом (N1b, Q, R1a, J2a)табылган[15]. Ricaut 2004 ј. ле Keyser 2009 ј. Алтайда табылган эр улустыҥ Y-ДНК-анализин эткен. (Sebÿstei Valley [SEB 96K2]).

Тудунар-кабынар немелерди (материальная культура) шиҥдегени аайынча археологтор бу казынтыларды Пазырык культурага кийдирди[16][17].

Корумдарга мӧҥкӱлерди салганы 450 ј. бистиҥ э.о. Палеогенетический шиҥжӱӱ пазырыкчылардыҥ носительдерин тапкан гаплогруппалар R1a-М198[18][19].

Бир канча ӧй ӧткӧндӧ, пазырык культураныҥ база эки табынтызын, АК-Алаха-1 корумнаҥ чыккан бийик јамылу јуучылдардыҥ мумияларын шиҥдегени, олор Y-хромосомной гаплогруппе N-P43 (сниптер эдилбеген) ле митохондриальной гаплогруппага C киргенин темдектейт[20].

Антропология

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Пазырыкчыларда туштаган краниологический темдектердиҥ бӱдӱмдери тургуза ӧйдиҥ тӱштӱк-сибирский рассазына тӱҥейлеш, је кӧп јандай европеоидныйга тӱҥей. Оныҥ аҥыланары мезобрахикранный, как баштыҥ сӧӧги орто кемдӱ, орто кеминде бийик тумчукту јӱзи орто јалбайган.

Бу кебердиҥ тӧзӧлӧри Туулу Алтайдыҥ јеринде кӱлер ӧйдӧ ӧткӧн, эки морфологический вариант колболыжарда- долихокранный европеоидный, бийик јалбак јӱстӱ, брахикранный- кебери јымжак монгол бийик эмес јӱстӱ. Пазырыктыҥ калыктарыныҥ ортозынаҥ кӧрзӧ, берилген компоненттердиҥ колышкан аайы локальный бӧлӱктерде башка-башка болот — европеоидный кебер колышпаган бӱдӱми кӧп јандай тӱштӱк-кӱнчыгыш ла Тӧс Алтайда туштайт, брахикранный монголоидный јабыс јӱстӱ компонент тӱндӱк, кыйузында, јаткандарда туштайт.

Ӧткӱрилген шиҥжӱӱлердиҥ турулталарын бириктире кӧрзӧ, мындый шӱӱлтелер эдер аргалу: эмдиги ӧйдиҥ тӱндӱк алтайларыныҥ антропологический кеберине тӱндӱк алтайлар, телеуттар, шорлор, анайда ок олорго ороой ӧйдиҥ барабинский татарлары кирет, олор ончозы пазырык культураныҥ калдыктары болодылар.

Краниологический комплекс «Ару» кеберде, пазырыкчылардыҥ калдыктарында болгон, телеуттарда ла барабинский татарларда туштайт. Тӱҥейлеш краниотип Мавлютоводогы татарларда база бар.[21]

Онойдо ок кӧр

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ Радлов В. В. Сибирские древности: Из путевых заметок по Сибири // Зап. Рус. археол. об-ва. Нов. сер. СПб., 1895. Т. 7, вып. 3/4
  2. ↑ Степанова Н. Ф. Куюмский тип памятников VIII—VI вв. до н. э. // Скифская эпоха Алтая: Тез. докл. к конф. Барнаул, 1986. С. 79-81.
  3. ↑ Археология Алтайского края Архивная копия от 13 јаан изӱ ай 2021 на Wayback Machine.
  4. ↑ Тур С. С., Рыкун М. П. Краниологические материалы пазырыкской культуры из могильников в урочище Кызыл-Джар. Дата обращения: кочкор айдыҥ 11 кӱни, 2008. Архивировано сыгын айдыҥ 28 кӱни, 2021 јыл.
  5. ↑ Доклад председателя Отделения академика Добрецова Н. Л. (недоступная ссылка). Дата обращения: кочкор айдыҥ 11 кӱни, 2008. Архивировано кандык айдыҥ 23 кӱни, 2009 јыл.
  6. ↑ Тишкин А. А. «БИЙКЕНСКАЯ АРХЕОЛОГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА Архивная копия от 28 сыгын ай 2021 на Wayback Machine» // Материалы Международного симпозиума «Terra Scythica». — Новосибирск: Изд-во Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2011. — С. 272—290
  7. ↑ А. Ю. Летягин, Н. В. Полосьмак, А. А. Савелов, М. А. Королев, Е. А. Летягина. Мумия продолжает открывать тайны (орус.). https://scfh.ru (24 чаган ай 2017). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 15 кӱни, 2020. Архивировано сыгын айдыҥ 28 кӱни, 2021 јыл.
  8. ↑ 1 2 3 4 Полосьмак Н. В. Всадники Укока / Бонгард-Левин Г. М.. — Новосибирск: ИНФОЛИО-пресс, 2001. — С. 127—132. — 336 с. — ISBN 5-89590-037-2.
  9. ↑ [http://hermitagemuseum.org/fcgi-bin/db2www/descrPage.mac/descrPage?selLang=Russian&indexClass=ARCHEOLOGICAL_RU&PID=1687%5E89%2C1684%5E4&numView=1&ID_NUM=9&thumbFile=%2Ftmplobs%2FOBCL3I%24ZUUW_402VAC6.jpg&embViewVer=last&comeFrom=quick&sorting=no&thumbId=6&numResults=137&tmCond=%DF%D0%D7%EB%E0%EB%DA%E1%DA%D0%EF&searchIndex=TAGFILRU&author= Кадырып койгон (мумифицированный) бий кижиниҥ јодозына бӧс буулалган. // Государственный Эрмитаж] (недоступная ссылка)
  10. ↑ Молодин В. И., Парцингер Г., Цэвээндорж Д. Замёрзшие погребальные комплексы пазырыкской культуры на южных склонах Сайлюгема (Монгольский Алтай). // М.: Триумф принт. 2012. 566 с.. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2016. Архивировано сыгын айдыҥ 28 кӱни, 2021 јыл.
  11. ↑ Martina Unterländer, Friso Palstra, Iosif Lazaridis, Aleksandr Pilipenko, Zuzana Hofmanová, Melanie Groß, Christian Sell, Jens Blöcher, Karola Kirsanow, Nadin Rohland, Benjamin Rieger, Elke Kaiser, Wolfram Schier, Dimitri Pozdniakov, Aleksandr Khokhlov, Myriam Georges, Sandra Wilde, Adam Powell, Evelyne Heyer, Mathias Currat, David Reich, Zainolla Samashev, Hermann Parzinger, Vyacheslav I. Molodin, Joachim Burger. Ancestry and demography and descendants of Iron Age nomads of the Eurasian Steppe // Nature Communications. — 2017-03-03. — Т. 8. — С. 14615. — ISSN 2041-1723. — doi:10.1038/ncomms14615.
  12. ↑ Молодин В. И., Ромащенко А. Г. Население Горного Алтая в эпоху раннего железного века как этнокультурный феномен. Происхождение, генезис и исторические судьбы (по данным археологии, антропологии, генетики). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2016. Архивировано куран айдыҥ 11 кӱни, 2016 јыл.
  13. ↑ Mitochondrial and Y-chromosome haplogroups extracted from historic and prehistoric human remains in Europe and related remains in Asia, arranged chronologically. Дата обращения: тулаан айдыҥ 11 кӱни, 2015. Архивировано сыгын айдыҥ 28 кӱни, 2021 јыл.
  14. ↑ А. С. Пилипенко, Р. О. Трапезов, Н. В. Полосьмак. Молекулярно-генетический анализ останков людей из погребения 1 кургана 1 могильника Ак-Алаха-3, 2015. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 28 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 5 кӱни, 2019 јыл.
  15. ↑ Роль миграционных процессов эпохи бронзы и железного века в генетической истории популяций Южной Сибири по данным палеогенетики
  16. ↑ Каммарт Л., Хюле В. В., Буржуа И., Миккельсен Я. Х. эки сезонныҥ туркунына (комплексный) ончо јандай Туулу Алтайдыҥ Кош-Агаш аймагында Себыстей деп ӧзӧктӧ бельгий-российский шиҥжӱӱлер ӧткӱргендер. Предварительные результаты // Сибирь в панораме тысячелетий: материалы международного симпозиума: В 2 т. — Новосибирск: Изд-во Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 1998. — Т. 1. — С. 229—239
  17. ↑ Кубарев, Шульга 2007. Pasyryk culture // "Пазырыкская культура (курганы Чуи и Урсула), 2007. Дата обращения: чаган айдыҥ 17 кӱни, 2017. Архивировано сыгын айдыҥ 28 кӱни, 2021 јыл.
  18. ↑ Пазырыкские палео-ДНК по данным Ricaut (2004), Keyser (2009) (недоступная ссылка). Дата обращения: чаган айдыҥ 17 кӱни, 2017. Архивировано чаган айдыҥ 18 кӱни, 2017 јыл.
  19. ↑ Общая база данных палео-ДНК из Европедии (недоступная ссылка). Дата обращения: чаган айдыҥ 17 кӱни, 2017. Архивировано тулаан айдыҥ 21 кӱни, 2015 јыл.
  20. ↑ Pilipenko A. S., Trapezov R. O., Polosmak N. V. A PALEOGENETIC STUDY OF PAZYRYK PEOPLE BURIED AT AK-ALAKHA-1, THE ALTAI MOUNTAINS in Russian. — 2015-12-21. Архивировано 16 сыгын ай 2021 года.
  21. ↑ Тур С.С. СОВРЕМЕННЫЕ ПОТОМКИ НОСИТЕЛЕЙ ПАЗЫРЫКСКОЙ КУЛЬТУРЫ (орус.). Древности Алтая (2003). Дата обращения: чаган айдыҥ 27 кӱни, 2022. Архивировано чаган айдыҥ 27 кӱни, 2022 јыл.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Пазырык_культура&oldid=328515"