Балыкту Јул

Рувики сайттаҥ
«Балыкту Јул» деп терминге онойдо ок ӧскӧ учурларды кӧр.
Јурт
Балыкту Јул
орус. Балыкту Јул
Балыкту Јул
Балыкту Јул
50°45′21″ с. ш. 88°02′22″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Улаган
Јурт јеезе Балыкту Јулдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1899
Бийиги 1407[1] м
Климады кезем-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘1340[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 71 %,
телеҥиттер 28 %(2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649741
АТТК-ныҥ коды 84230810001
МТТК-ныҥ коды 84630410101
Номер в ГКГН 0154063
Балыкту Јул (Россия)
Точка
Балыкту Јул
Red pog.svg
Москва
КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймакБалыкту Јул (Алтай Республика)
Описание изображения
Orange pog.svg
Улалу
Точка
Балыкту Јул
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Балыкту Јул (орус. Балыктуюль) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Балыкту Јулдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Балыкту Јул орус. рыбный омут[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Тужар ла Кату-Јарыктыҥ боочызы јаар јолдо турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1407 метрге бийик[1].

Климады

Кышкыда тӱндӱк аймактарга кӧрӧ тыҥ сооктор болот. Климады кезем-континентал. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген. Кыш узун, тыҥ соокторлу, салкындарлу болот. Јай кыска, серӱӱн, кей кургак. Кейдиҥ ортојылдык кеми −1,1 °С, бир јылдыҥ туркунына эҥ ле бийик температура 34 °С, эҥ ле соок температура −58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −3 °С, баштапкы сооктор келер кӱндер 30.05/01.09, Соок јок кӱндер 93, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 292 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,6 м/с, 15 м/с-таҥ тыҥ салкынду кӱндер 3,2. Кар кышкыда узак јатпайт, салкын учура берет. Чолушман ичиниҥ айы-кӱни эмеш јымжак болот Улаган јаар јерлерге кӧрӧ.

Аҥ-куштары

Улаган алтай аҥдык јер. Тайга-ташта казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, шӱлӱзин, јеекен, ирбис бар. Туйгакту аҥнаҥ марал, булан, элик, тооргы, какай јӱрет[5]. Оок то аҥдар кӧп агас, албаа, киш, суузар, камду, јоонмойын ла о.ӧ. Куштардаҥ барынтычылары мечиртке, шоҥкор, боро ылаачын, карчага, ӱкӱ, кезигиниҥ тоозы кезем астаган учун олорды Алтай республиканыҥ «Кызыл бичигине» кийдирген[6]. Сууларда азый балыктыҥ кандыйы ла болгон, эмди суулар тартылып, тайызаган учун балык та астай берген. Аймакта кезик кӧлдӧрдӧ таҥынаҥ аргачылар балык ӧскӱрип, садуга апарат: пелядь, чараган ла форель.

Ӧзӱмдери

Айландыра кырлар кайыр, каскак, тыт, чиби ле мӧш агашла бӱркелген, тӱштӱктей јаны тас, агаштары ондо мында ла јик сайын. Каскак бийик кырлары кайыр, агаштары тӱндӱк ле јанында ӧзӧт. Агаштардыҥ кӧп сабазы чет агаш, чиби, бийиктей мӧш, суујараттай тал. Чолушпа ичиле (Балыкчы, Кӧӧ, Кӧк-Паш, Беле јурттар) тӱштук јанын аймактыҥ тӱҥейлеп албазыҥ, не дезе, Алтын Кӧл јаны, Чолушман ӧзӧктиҥ суузыныҥ коолы јымжак климатту, јӱзӱн ӧлӧҥдӧр, јиилектер, јулукту агаштар ла маала ажы јакшы ӧзӧт[7]. Тӱштӱктей дезе талайдыҥ кемјӱзинеҥ канча катап бийик, соок, јер эрте ле тереҥ тоҥып калат. Кезем континентал айалгада ӧзӱмдердиҥ бӱдӱми астап јат, је ого коштой эндемик ӧзӱмдер база бар. Јулукту агаштар ол јодро, алама, груша, слива, беле. «Кызыл бичикке» кирген ӧзӱмдер база кӧп, олордыҥ ортозында алтын ла кызыл тазылдар[7].

Јери ле јолдоры

Јуртта 23 ором: Курганду кош ором, Кызыл-Таш деп кош ором, Пазырыкск деп кош ором, Тужар деп кош ором, Бак-балык ла о.ӧ. «Балыкту Јул — Акташ» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат. Бу — Улаганныҥ трагы.

Балыкту Јул јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Балыкту Јул 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Улаган 16 км
Республикан тӧс кала Улалу 430 км / 340 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 520 км / 430 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4200 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 788,0 км-деҥ (Акташ) 71 км

Тӱӱкизи

Јурт 1899 јылда тӧзӧлгӧн. Бу ла јылда мында Агару Пантелеймонныҥ серкпези тудулган. 1929 јылда серкпе кезиктей бызылган, јабылган. 1999 јылда серкпе ойто орныктырылып јадала, кӱйген, ачылбаган. 2006 јылда јазаган кийнинде ачылала, эмди иштеп јат.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010[8]2011[9]2012[9]2013[9]2014[10]2015[11]2016[2]
1346↗1348↗1357↗1359↗1397↘1374↘1340

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1409 кижи болгон, олордыҥ 71 % алтайлар, 28 % телеҥиттер ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[12].

Инфраструктуразы

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • библиотека;
  • АЗС;
  • стадион;
  • культураныҥ байзыҥы;
  • музей;
  • почта;
  • магазин;
  • турбаза.

Экономиказы

Туризм. Јылкы, ийнектер ле оок мал азыраары. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Кереестер

Тӱӱкилик

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес (1677) (1985 ј., Јеҥӱниҥ оромы, д.9)[13][14].

Археологиялык

  • Эпонимдӱ кереес (Пазырыкта скифтердиҥ культуразы)[15];
  • Ташта јуруктар (петроглифтер) (1584)[15];
  • Јебрен кургандар (1579,1582,1583)[15];
  • Куртту Кӧл , Адыкайлардыҥ јебрен јурты[15];
  • Колбажы јебрен корум (1609)[15];
  • Мӧҥкӱсалгыштар (1585,1586,1609,1738)[15].

Ар-бӱткендик

  • Јалбак-Кайа туу (1610)[15];
  • Тужар суу (1639), Кызыл-Таш суу(1633)[15];
  • Аржан суу. Кулузын (1617) Балыкту јул ла Балыкчыныҥ ортозында[15];
  • Балыкту Јулдыҥ боочызы (1696)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

  • Balyktuyul 013 6393.jpg

    Балыкту Јул јурт

  • Пазырыктыҥ кургандары

    Пазырыктыҥ кургандары

  • Pazyryk barrows.jpg

    Пазырыктыҥ курганы

  • Пазырыкский курган.jpg

    Пазырыктыҥ кургандары

  • Пазырыкские курганы 01.jpg

    Пазырыктыҥ курганы

  • Пазырыктыҥ кургандары

    Пазырыктыҥ кургандары

Јарлу улузы

  • Ортонулов, Игнат Иванович (15.03.1933 ч.j.) — Алтайдыҥ јурукчызы, график, Арасей јурукчыларыныҥ Биригӱзиниҥ турчызы ла нерелӱ јурукчызы.
  • Санина, Наталья Николаевна (28.01.1961 ч.j.) — прозаик, Арасей бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы, Арасей журналисттериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы.

Ајарулар

  1. ↑ 1,0 1,1 Балыктуюль (Балыкту Јул)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ 7,0 7,1 Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  10. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  12. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  13. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348
  14. ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  15. ↑ 15,00 15,01 15,02 15,03 15,04 15,05 15,06 15,07 15,08 15,09 15,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

  • Улаган.
  • Улаган. Алтай туристский.
  • Т. В. Вдовина, Т. И. Злобина, М. В. Танакова. Алтай. Путешествие по Чуйскому тракту. — Барнаул: Пять плюс, 2006. — С. 106—107. — 238 с. — ISBN 5-9900731-1-9.
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Балыкту_Јул&oldid=106932"