Пазырыктыҥ корумдары

Пазырыктыҥ корумдары (орус. Пазырыкские погребения (курганы)) скиптердиҥ ле сактардыҥ^[1]^[2]^[3] темир чактыҥ корумдары Пазырык ичинде ле Сибирде Алтайдыҥ кырларында Ӱкӧктиҥ таскылында табылган; бу јер Кыдаттыҥ, Казахстанныҥ, Монголдыҥ гран кыйузынаҥ ыраак јок болот^[4]. Ого тӱҥей кӧп корумдар айылдаш Кӱнбадыш Моҥголдыҥ јеринде база табылган.

Таҥ атту кижи, Пазырыкта кийис артефакт, 300 јыл кире б. э. озо. База бир кийис артефакт кӧр. здесь.

Межикти салган јер скип ӧйликтиҥ корумдарына тӱҥейлеш, тумулус-корумда таштарды, корым таштарды чогуп, пирамидага тӱҥейлеп јапкан агаштаҥ јазалган кып, бу IV—III бистиҥ ӧйдиҥ алдындагы чактарына келижет. Кӧрӱмјик болгон Пазырыктыҥ корумдарынаҥ улам билимде «курган» деп термин табылган, тӱрк тазылду орус сӧс, оны межиктиҥ јаткан јерин шиҥдееринде тузаланадылар. Пазырыктыҥ корумдары турган јер пазырык культураныҥ тургун јери деп чотолот. Бу јер ЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик энчизи деп тизиминиҥ Алтайдыҥ алтын кырлары деген обьекттине кийдирилген^[5]^[6] Пазырык культураныҥ ӧйлигинде чӧлдӧрдӧ јаткандар атту кой-мал кабырган, кезик учуралдарда байлык јӧӧжӧлӱ болгондоры оны Персияныҥ, Индияныҥ ла Кыдаттыҥ којойымдарына аттар садып байыган.^[7]

Бу байлык јӧӧжӧ Пазырыктыҥ межиктеринде табылган кӧп немелердеҥ билдирет, олордыҥ тоозында кӧп ас туштаар предметтер бар. Ол-кийисти бӱктеп эткен эдимдер, кыдат торко, јарлу эҥ эрте табылган тӱк учуктардаҥ согулган кебис, јӱзӱн-јӱӱр эдимдерле кееркедилген аттар, анайда ок агаштаҥ эдилген тудунар-кабынар немелер ле јадын-јӱрӱмге керектӱ эдимдер. Јебрен ӧйликте суу межик салган јерге сызылып киреле тоҥуп калган. Оныҥ учун мында болгон табынтылар тошко алдыртып ӱрелбеген. Андый тош мӧҥкӱ казынтылар ӧткӱрер ӧйгӧ јетире кайылбаган. Тыҥ сооктордоҥ улам кезик Алтай-Сойоҥ корумдар, анчада ла бистиҥ ӧйдиҥ алдындагы V чакта Пазырыкта ла коштой јерлерде-Катандуда, Шибееде ле Туйактуда, тыштындагы ар-бӱткенниҥ салтарынаҥ тош мӧҥкӱле бӧктӧлгӧн, оныҥ учун ондо салынган не-немелер ӱрелбеген. Кезик геометрический чололор ло кӱнниҥ темдектери — тегелик ле розетка Пазырыкта каа-јаа туштайт, је тындулардыҥ сомдорын јурагандары чик-јок кӧп болот.

Андый аҥылу скип темдектер, бир тындуныҥ сӧӧк-тайагыныҥ кандый бир бӧлӱгин ӧскӧ тындуныҥ сӧӧк-тайагына бириктиргени (орус. зооморфные соединения) Алтай кырайда тӱштӱк Россияга кӧрӧ ас туштайт. Андый да болзо, аҥ ла ого тӱҥей тындулардыҥ јуруктары Алтай-Сойоҥдо, скиптердиҥ кеендигинде чилеп, туштайт^[8].

"Пазырыкта анайда ок сагалду амалдайлар (маскарондор) туштаган, анда грек-рим уктулардыҥ чырайыныҥ темдектери иле темдектелген, андый болзо Киммерийский Босфордыҥ эллиндериниҥ каандыгыныҥ салтары јеткен" ^[9].

Ачылталар

Абра. Пазырык мӧҥкӱсалгыш, курган 5

Пазырыктыҥ баштапкы корумыныҥ казынтызын археолог М.П.Грязнов 1929 јылда ӧткӱрген; экинчинеҥ ала бежинчиге јетире корумдарды Сергей Иванович Руденко 1947—1949 јылдарда шиҥдеген^[10] Кӧп корумдарды алдындагы ӧйлӧрдӧ тонокчы-уурчылар каскылайла тоногылап салгандар, је андый да болзо, археологтор казынтылар ӧткӱргилеерде, экскаваторлор межик салган јерди арутап ийерде, онодо салынган аттар, анда ок бир де ӱрелбеген бӧстӧҥ эдилген ээрлер, кийис ле бӧс кебистер, оныҥ ортозында телекейде сок јаҥыс тӱктеҥ иирген учуктаҥ согулган кебис^[11]^[12] [1] Бистиҥ ӧйдӧҥ озо V чакта эдилген бийиги 3-метр тӧрт кӧлӧсӧлӱ божогон кижиниҥ мӧҥкӱзин салатан абра, ӧскӧ дӧ солун ла јараш эдимдер, ӧткӧн канча ӧйдиҥ туркунына бир де ӱрелбеген. Олор эмдиги ӧйдӧ Санкт-Петербургта Эрмитажта кӧргӱзилет^[13].

1960 јылда Пазырыктыҥ корумдарында табылган улустыҥ мӧҥкӱзиниҥ баштарыныҥ куу сӧӧктӧрин кемјип шиҥдеерде, олор кӧп сабада европей укту, бир эмеш тӱндӱк- кӱнчыгыш азиаттардыҥ темдектери бар болгоны јарталган."Бӱткӱлинче алза, табылган баштардыҥ куу сӧӧктӧри европей укту, је олордыҥ ортозында монгол бӱдӱмдӱзи база туштайт"^[14].

Пазырыктыҥ кааны[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Руденконыҥ эҥ кайкамчылу эткен ачылтазы — ол Пазырыктыҥ кааныныҥ мӧҥкӱзи — таларкак сынду, сӧӧк-тайагы бек, 50 јаштуда божогон ээр кижи. Эди-каныныҥ кезик јерлери ӱрелип те калган болзо, је тереде эдилген јуруктарыныҥ кӧп сабазы јарт кӧрӱнип турган. Кӧрӱнип келер инфракрасный фотојуруктардыҥ болужыла ӧткӱрген шиҥжӱӱлердиҥ аайынча болзо, Пазырыктыҥ корумдарында табылган беш кижиниҥ мӧнкӱлериниҥ терелери кадап эткен јуруктарлу болгон.^[15] Терени кадап јураарына керектӱ јазалдар табылбаган, је пазырыкчыларда мындый чололорлу јуруктар эдетен сӱреен чичке ийнелер бар болгондый.

Каан кижиниҥ эди-каныныҥ терези јӱзӱн-јӱӱр бой-бойыла колбошкон солун јуруктарла кееркедилген, ондо кӧп фантастикалык бӱдӱмдӱ тындулар јууралган. Эмдиги ӧйгӧ јетире тыҥ ӱрелбей јеткен јуруктардыҥ тоозында- эштектиҥ, кочкордыҥ, узун мӱӱстерлӱ кееркедип јуралган эки аҥныҥ, фантастикалык бӱдӱмдӱ казыр тынду оҥ колында јуралган. Кӧксинде грифондорго тӱҥей фантастикалык кеберлӱ эки казыр тынду јуралган. Сол колында јуруктардыҥ чыҥдыйы эмеш уйан, кезиктей арчылып калган, келиштиргениле, ондо эки аҥ ла кырдыҥ текези јуралган. Оҥ будыныҥ ӱсти јанына таманынаҥ ала тизезине јетире чӧйилген балык јуралган. Бу фантастикалык тынду оҥ будыла јылат, јодозыныҥ ич јанында маҥтап брааткан тӧрт кочкор кӧрӱнет, олордыҥ мӱӱстери бой-бойына согулыжат, бу ончозы јаҥыс јурук эдип кееркедилген. Сол будында база јуруктар бар, је олорды чокым ла јарт эдип аайлаар арга јок. Каан кижиниҥ сыртында кадап јураган бир канча оогош тегеликтер бар, олор арказыныҥ сӧӧгиле бир чийӱле чӧйилип барган. Бу јурук, айса болзо, оору-јоболдоҥ айрылар амадула эилген болор.Сибир талада јаткан албатыларда мындый јуруктар эмдиги де ӧйдӧ туштайт, оны бел-арканыҥ оору-јоболын јымжадарга эдедилер.

Ӱкектеҥ чыккан Каан бала[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ӱкектеҥ чыккан Каан бала — V чак б. э. озо

Эҥ јарлу эмдиги ӧйгӧ јетире бир де кастырбаган Пазырыктыҥ корумы ол- Каан баланыҥ мӧҥкӱзи эмезе оны "Алтайдыҥ Каан балазы" деп адайдылар. Оны археолог Наталья Полосьмак 1993 јылда Ӱкӧктиҥ таскылында, Кыдаттыҥ гран кыйузыныҥ ыраак јогынаҥ тапкан. Табынтыда ас учурап турган јаҥыскан ӱй кижиниҥ мӧҥкӱзин алты адыла кожо агаштаҥ јазаган кыпка бистиҥ ӧйдиҥ алдында V чакта јууп койгон. ^[4] Оныҥ мӧҥкӱзин 2400 јыл кайра сибир тыттыҥ бӱдӱн сынынаҥ ойып јазаган межикке салган. Межиктиҥ тыш јанында кееркедилген аҥдардыҥ ла ирбистердиҥ сомдорын кезилип јарандырылган. Байла, мӧҥкӱ салган кып удабай ла јааштыҥ јерге сызылып кирген соок суузыла толгон, суу тоштолып, ончо немелерди тонырып койгон. Кееркедилген ээр-токумду, ӱйгендерлӱ алты атты Каан баланыҥ энчизи эдип ӧлтӱреле, кыптыҥ тӱндӱк јаар тыш јанына салынган ^[16]

Кыс торфло ла кабыкла чеберлеп бальзамированный эди jакшы сакталган, ол уйуктап jаткандый jанынаҥ jаткан. Ол jиит болгон, чачын кырып салган, jе парик ле бийик бӧрӱк кийген; бойыныҥ сыны 167 сантиметр болгон. Оныҥ агарган терезинде аҥ-куш аайлу татуировкалар артып калган: мӱӱстӱ тындулар чечектердиҥ кеби болуп кубулып турган.

Ӱкектеҥ чыккан Каан баланыҥ межиги jаан эдилген, анайда куулардыҥ ла алтынла каптаган мырлардыҥ кееркедими бар бийик киис бӧрӱгин тургузар аргалу болгон^[17] Ол кызыл ла ак чоокту узун тӱк jикпе ле ак киис чулуктар кийген. Оныҥ сары чамчазы баштап "тусса" деп торконоҥ эдилген деп бодолгон, jе волокноны тереҥжиде шиҥдегени бу материал кыдат эмес, башка jердеҥ, айса болзо Индиянаҥ келген торко болгонын кӧргӱскен.^[7]

Оныҥ межиги jанында сарлыктыҥ мӱӱзинеҥ эткен айак, база кендирбаштыҥдыҥ ӱрендерин салган.

Ӧскӧ сӧӧктӧрдӧ турган ондый айактарда јерлик кендирбаш болгон деп бодойдылар, бу Геродоттыҥ бичигениле^[4], jе шиҥдегени соондо кориандрдыҥ ӱрендери болгоны jарталган, айса болзо сӧӧктиҥ jыдын jажырар учун тузаланган. "Ӱкектеҥ чыккан Каан баланы" тапкан эки jыл кийнинде доктор Полосьмактыҥ ӧбӧгӧни, Вячеслав Молодин, ӱрелбеген, белинде эки узун тулуҥду, мылтык-jепселле кожо кӧмгӧн тоҥуп калган кижини тапкан.

Пазырыктыҥ кебизи

Доктор Аникуа оныҥ чамчазы бир эмеш уймалган деп темдектеген, бу кийим jаҥы эмес, кӧмӧргӧ эдилбеген деп кӧргӱзет.

Пазырыктыҥ кебизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Пазырыктаҥ чыккан эдимдердиҥ эҥ учурлуларыныҥ бирӱзи Пазырыктыҥ кебизи, ол иелекей ӱстинде арткан-калган кебистердиҥ эҥ ле озогызы болуп јат.

Оныҥ кеми 183×200 см ле ныктазы 360 000 тӱӱнти бир квадратный метрге, эмдиги ӧйдиҥ кебистерине кӧрӧ тӱӱнтилери канча катап кӧп. Кебистиҥ ортозынза каајыган мотив (ленточный мотив), кебистиҥ кырыла буландар аҥдар тизилип барган, база бир кырында атту-тонду јуучылдар (аҥчылар). Пазырыктыҥ кебизи Јебрен Армения эмезе Персияда 400 јыл кайра б. э. озо эдилген. Кепис тошко тоырылган учун узак ӧйгӧ ӱрелбеген.

Кебисти Санкт-Петербургта Эрмитажта кӱрӧр арга бар, Россияда^[18]

Ӧскӧ табынтылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Пазырыкта мӧҥкӱсалгыштыҥ бир бӧлӱгинде толыкта кендирбаштыҥ ӱрени салган баштык, таштарлу кадило, тере баштык, алты толыкту рама, сӧӧкти јазаган кийнинде аластап турган болор деп шӱӱлте бар.

Ӧскӧ јайратпаган кургандардаҥ ӱрелбеген сӧӧктӧр чыккан Таримские мумии Синьцзян-Уйгурский автономный район. Сӧӧктӧр мумификациялар эдип јазалган, ӧнӧтийин тоҥырылган. Олорды тыт межиктерге салып, кезикте аттарыла ӱйлериле кожо јууйтан. Мӧҥкӱлерди јаҥыс јерге јууй салганы аҥылу ритуал учурлу, божогон башчыларын ыраактаҥ экелип јууйтан болгон болор.

2007 јылда чаган айда Туулу Алтайдыҥ мӧҥкӱ тожында монгол кыйуныҥ јанында ак чачту јуучыл-башчыныҥ сӧӧги табылган^[19]. Пазырык баатырдыҥ эди каны татуировка-јуруктарлу; оныҥ киш тоны ӱрелбеген^[20]

Јарандырган ӱйген. Деталь. Пазырыкта мӧҥкӱсалгыш, курган 1
Булан јуралган суску
Кебис. Феникстӱ ӱзӱк. Пазырыкта мӧҥкӱсалгыш, курган 5

Пазырык культура

Руденко бу кӧчкӱндерге пазырык культура деп нейтрал ат адаган, ӧйин V чак б. э. озо деп датировать эткен; Пазырыкта 1-5 кургандардыҥ датировказын ойтодоҥ чокымаган, олорды IV—III чактар б. э. озо^[21]. Пазырык культура скифтерле тудуш, мындый мӧҥкӱсалгыштар бастыра чӧллӧ чачылган. Сибир татуировка аҥдар маары (звериный стиль) скифтерде туштайт. Артефакттар јебрен алтай кӧчкӱндер культурный ла саду колбуларды Орто Азия, Кыдат, Јуук Кӱнчыгышла (Ближний Восток) туткан^[22] Пазырыктыҥ садуланар јолдоры кӧп болгон, Азия, Индия, пазырыктыҥ којойымдары јакшы аттар саткан болордоҥ айабас^[4].

Онойдо ок кӧр

Ајарулар

↑ de Laet & Herrmann, 1996, p. 443 «The rich kurgan burials in Pazyryk, Siberia probably were those of Saka chieftains»
↑ Kuzmina, 2008, p. 94 «Analysis of the clothing, which has analogies in the complex of Saka clothes, particularly in Pazyryk, led Wang Binghua (1987, 42) to the conclusion that they are related to the Saka Culture»
↑ Kuzmina, 2007, p. 103 «The dress of Iranian-speaking Saka and Scythians is easily reconstructed on the basis of… numerous archaeological discoveries from the Ukraine to the Altai, particularly at Issyk in Kazakhstan… at Pazyryk… and Ak-Alakha»
↑ ¹ ² ³ ⁴ Ice Mummies: Siberian Ice Maiden (ја. эм.). PBS – NOVA. Дата обращения: сыгын айдыҥ 1 кӱни, 2009. Архивировано кӱӱк айдыҥ 13 кӱни, 2011 јыл.
↑ A Special Issue on the Dating of Pazyryk. Source: Notes in the History of Art 10, no. 4, p. 4
↑ Golden Mountains of Altai (ја. эм.). UNESCO. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2007. Архивировано куран айдыҥ 18 кӱни, 2007 јыл.
↑ ¹ ² {{книга |год=2000 |заглавие=The Atlas of World Geology |издательство=Checkmark Books |место=New York |страницы=128 |isbn=0-8160-4051-6 |ссылка=https://archive.org/details/atlasofworldarch00paul/page/128 |ref=Bahn |автор=Bahn, Paul G
↑ Altaic Tribes (ја. эм.). Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica (company). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 5 кӱни, 2016. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 4 кӱни, 2020 јыл.
↑ Grousset, Rene. The Empire of the Steppes. — Rutgers University Press, 1970. — С. 18–19. — ISBN 0-8135-1304-9.
↑ Rudenko, 1970, pp. 18, 33
↑ Rug and carpet: Oriental carpets (ја. эм.). Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. Дата обращения: тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2015.
↑ Central Asian Arts: Altaic tribes (ја. эм.). Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. Дата обращения: тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2015. Архивировано тулаан айдыҥ 13 кӱни, 2020 јыл.
↑ Stone Age: European cultures (ја. эм.). Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. Дата обращения: тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2015.
↑ Rudenko, 1970, p. 45 "Бӱткӱлинче алза, табылган баштардыҥ куу сӧӧктӧри европей укту, је олордыҥ ортозында монгол бӱдӱмдӱзи база туштайт"
↑ Результаты опубликованы в Archaeology, Ethnology and Anthropology of Eurasia, Spring 2005.
↑ Polosmak, Natalia (1994). «A Mummy Unearthed from the Pastures of Heaven.» National Geographic 186:4, p. 91.
↑ Polosmak (1994), pp. 98-99.
↑ History of handknotted carpets (ја. эм.). CarpetEncyclopedia.com. Дата обращения: тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2015. Архивировано кӱӱк айдыҥ 3 кӱни, 2017 јыл.
↑ Russian Archaeologists Discover Remains of Ancient Chieftain in Altai Permafrost (ја. эм.) (недоступная ссылка) (10 чаган ай 2007). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 6 кӱни, 2007. Архивировано тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2007 јыл.
↑ Daria Radovskaya. Кочевник был блондином (ја. эм.) (10 чаган ай 2007). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 6 кӱни, 2007. Архивировано сыгын айдыҥ 29 кӱни, 2007 јыл.
↑ ӧрӧ прим. кӧр 2
↑ Early Nomads of the Altaic Region (ја. эм.) (недоступная ссылка). The Hermitage. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2007. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни, 2007 јыл.

Литература

The Origin of the Indo-Iranians. — Brill Publishers, 2007. — ISBN 978-9004160545.
Kuzmina, Elena Kuzmina. The Prehistory of the Silk Road. — University of Pennsylvania Press, 2008. — ISBN 978-0812240412.
de Laet, Sigfried J.; Herrmann, Joachim. History of Humanity: From the seventh century B.C. to the seventh century A.D (англ.). — UNESCO, 1996. — ISBN 923102812X.
Rudenko, Sergei Ivanovich. Frozen Tombs of Siberia: The Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen (англ.). — 1970. — ISBN 0520013956.

Тайантылар

[LH_443-1] Laet & Herrmann, 1996, p. 443 «The rich kurgan burials in Pazyryk, Siberia probably were those of Saka chieftains»

[K_94-2] Kuzmina, 2008, p. 94 «Analysis of the clothing, which has analogies in the complex of Saka clothes, particularly in Pazyryk, led Wang Binghua (1987, 42) to the conclusion that they are related to the Saka Culture»

[K_103-3] Kuzmina, 2007, p. 103 «The dress of Iranian-speaking Saka and Scythians is easily reconstructed on the basis of… numerous archaeological discoveries from the Ukraine to the Altai, particularly at Issyk in Kazakhstan… at Pazyryk… and Ak-Alakha»

[nova-4] ¹ ² ³ ⁴ Ice Mummies: Siberian Ice Maiden (ја. эм.). PBS – NOVA. Дата обращения: сыгын айдыҥ 1 кӱни, 2009. Архивировано кӱӱк айдыҥ 13 кӱни, 2011 јыл.

[5] A Special Issue on the Dating of Pazyryk. Source: Notes in the History of Art 10, no. 4, p. 4

[6] Golden Mountains of Altai (ја. эм.). UNESCO. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2007. Архивировано куран айдыҥ 18 кӱни, 2007 јыл.

[atlas-7] ¹ ² {{книга |год=2000 |заглавие=The Atlas of World Geology |издательство=Checkmark Books |место=New York |страницы=128 |isbn=0-8160-4051-6 |ссылка=https://archive.org/details/atlasofworldarch00paul/page/128 |ref=Bahn |автор=Bahn, Paul G

[Central-Asian-arts/Visual-arts-8] Altaic Tribes (ја. эм.). Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica (company). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 5 кӱни, 2016. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 4 кӱни, 2020 јыл.

[Rene-9] Grousset, Rene. The Empire of the Steppes. — Rutgers University Press, 1970. — С. 18–19. — ISBN 0-8135-1304-9.

[10] Rudenko, 1970, pp. 18, 33

[EB_Carpet-11] Rug and carpet: Oriental carpets (ја. эм.). Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. Дата обращения: тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2015.

[EB_Central_Asian_Arts-12] Central Asian Arts: Altaic tribes (ја. эм.). Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. Дата обращения: тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2015. Архивировано тулаан айдыҥ 13 кӱни, 2020 јыл.

[EB_Stone_Age-13] Stone Age: European cultures (ја. эм.). Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. Дата обращения: тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2015.

[Rudenko45-14] Rudenko, 1970, p. 45 "Бӱткӱлинче алза, табылган баштардыҥ куу сӧӧктӧри европей укту, је олордыҥ ортозында монгол бӱдӱмдӱзи база туштайт"

[15] Результаты опубликованы в Archaeology, Ethnology and Anthropology of Eurasia, Spring 2005.

[16] Polosmak, Natalia (1994). «A Mummy Unearthed from the Pastures of Heaven.» National Geographic 186:4, p. 91.

[17] Polosmak (1994), pp. 98-99.

[Carpet-18] History of handknotted carpets (ја. эм.). CarpetEncyclopedia.com. Дата обращения: тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2015. Архивировано кӱӱк айдыҥ 3 кӱни, 2017 јыл.

[19] Russian Archaeologists Discover Remains of Ancient Chieftain in Altai Permafrost (ја. эм.) (недоступная ссылка) (10 чаган ай 2007). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 6 кӱни, 2007. Архивировано тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2007 јыл.

[20] Daria Radovskaya. Кочевник был блондином (ја. эм.) (10 чаган ай 2007). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 6 кӱни, 2007. Архивировано сыгын айдыҥ 29 кӱни, 2007 јыл.

[21] ӧрӧ прим. кӧр 2

[nomads-22] Early Nomads of the Altaic Region (ја. эм.) (недоступная ссылка). The Hermitage. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2007. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни, 2007 јыл.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]