Алтайдыҥ кырлары

Рувики сайттаҥ
Алтайдыҥ кырлары
орус. Алтайские горы
Алтайдыҥ эҥ бийик точказы — Ӱч-Сӱмер туу ла Аккем (Кадынныҥ кош суузы) Ак-Кем ӧзӧк, Кара-јӱрек боочынаҥ кӧрзӧ
Алтайдыҥ эҥ бийик точказы — Ӱч-Сӱмер туу ла Аккем (Кадынныҥ кош суузы) Ак-Кем ӧзӧк, Кара-јӱрек боочынаҥ кӧрзӧ
Темдектери
Текши јери741 569 км²
Узуны1847 км
Тууразы1282 км
Эҥ бийик точка
Эҥ бийик тууӰч-Сӱмер 
Ӱстӱги бажы4506[1] м
Турган јери
ороонныҥ
  •  Россия
  •  Китай
  •  Монголия
  •  Казахстан
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа
Altay-Sayan map ru.png

Алтайдыҥ кырлары, орус. Алтайские горы эмезе Алтай (моҥ. Алтайн нуруу, Туулу Алтай[2], алт. Алтай туулар, уйг. ئالتاي تاغلىرى, каз. Алтай таулары, тыва Алдай даглары, кыд. јеҥ. 阿尔泰山脉, пиньинь Ā'ěrtài shānmài, палл. Аэртай шаньмай) — Азияда кырдыҥ системазы, тӱштӱк Сибир ле Тӧс Азияныҥ, бийик ле орто кырларлу сындардаҥ туруп, суулардыҥ тереҥ ӧзӧктӧринде ле јалбак кырлар ортозында котловиналар. «Тӱштӱк Сибирдиҥ кырлары» деп субширотный кырлу ороонго кирет. Чӧйилген долготазы 81 ала 106° в. д., широтазы 42 ала 52° с. ш. Тӱндӱк-кӱнбадыштаҥ ала тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар 2000 км чӧйилген. Тӱндӱк ле тӱндӱк-кӱнбадыш, Кӱнбадыш-Сибир чӧллӧ кыйулажат, кӱнбадышта Казахстанда Эрчиш суула кыйулажат, тӱштӱкте — Джунгар чӧллӧ, тӱштӱк-кӱнчыгышта — Куру чӧллӧ, кӱнчыгышта — јаан кӧлдӧрдиҥ ӧзӧги, тӱндӱк-кӱнчыгышта — Тӱштӱк Тываныҥ кырлары ла Кӱнбадыш Саянла[3].

Кырларлу система Россияныҥ кыйуларында (Алтай кырай, Республика Тыва ла Алтай Республика, Монголияда (Баян-Ульгий ле Ховд аймактар), Кыдатта (Синцзян-Уйгур автоном аймак) ла Казахстанда (Кӱнчыгыш-Казах область). Алтай кырлар Тӱндӱк Тошту бассейннаҥ ла Тӧс Азияныҥ суу јок јерлериниҥ ортозында турат. Эҥ ле бийик точка — Ӱч-Сӱмер (туу), 4506 м[3].

Алтай деп корулу јер, Кадын деп биосфералык корулу јер ле Ӱкек таскыл «Алтайдыҥ алтын кырлары» деп бастыра јаба ЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик энчизиниҥ обьектти болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай деп јебрен ат кайдаҥ табылганы керегинде бодоштырулар.

  • Немец филолог ло географ А. Гумбольдтыҥ айтканыла: «Алтай, кыдаттап ла монголдоп: Алтын кыр (Алтаун оола) эмезе Кин-шань»[4]. Г. Рамстедттиҥ бодоштырузыла , Алтай деп ат монгол алт деп сӧстӧҥ табылган — «алтын» ла местоименный форманту -тай, Алттай деп сӧстӧҥ — «алтын бар јер». Алдында кыдаттар Алтайды «Цзиньшань» — «алтын кырлар» деп адаган, байла, монголдоҥ келген калька [5].
  • База бир бодоштырула, «альпий јалаҥдарлу кырлу ороон, бийик кырларда кӧчӱштерди» темдектеген, монгол куучын сӧстӧҥ келген деп темдектейт.
  • Онойдо ок Алтайдыҥ јӱзӱн-башка ӧҥдӱ, кайда ак кардыҥ јанында кара тӧгӱлген корумдар ла айландыра јажыл ӧзӱмдерлӱ бийик кырларын, тӱрктердиҥ алатау — «чоокыр кырларынаҥ» келген деп чотогылайт.
  • Радлов тӱрк ал — «бийик», тай — «кыр» деп сӧстӧрдӧҥ келген деп гипотеза тургускан, је оны эмдиги ӧйдӧ керекке албайт[6].

Геологиялык тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Геологтор кырлар каледон эпохада табылган, је мезозой ло кайнозой эраларда тыҥ бийиктеген деп чотогылайт.

Эмдиги ӧйдиҥ концепциязыла литосферный плиталардыҥ тектониказы, Алтайдыҥ кырлу-складчатый системазы[7] теҥистердиҥ ортолыктары ла кӧдӱрӱҥӱлерле (Курайдыҥ, Бийско-Катунскийдиҥ) тектоникалык блокторыла палеоортолыктардыҥ дугалары (Уймен-Лебедской, Кырлу-Шоордыҥ, Алтын Кӧлдиҥ, Чолушманныҥ) табарышкандый болгон. Кембрий ӧйдӧ Туулу Алтайдыҥ блокторы островодужный система болгон. Орто кембрийдеҥ баштайла Горно-Алтайсктыҥ блокторы Салаирдыҥ, Кузнецкий Алатауныҥ, Кӱнбадыш Саянныҥ коштой структураларыла табарыжаргадый болгон. Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш аймактарында бу деформационный керектер, суу кӧптӧринде ле вулканизмде ле ортозында осадконакопление, онойдо ок локальный адакитовый, субщелочной гранитоидный ле сиенитовый интрузивный магматизм. Бу ӧйдӧ тӱштӱк-кӱнбадышта талай болгон.

Каледон эпохада (орой кембрий — ордовик), Алтайдыҥ кырларын кийдирип турган структура Сибирге кирген, је бу деформационный ӧй регионныҥ геологиязында кӧргӱзилбеген, суу јууларында ла бастыра јерде вулканизм токтогонынаҥ ӧскӧ. Ордовикте ле эрте силурде регионды суу алган. Байла, Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш јанында теҥистиҥ бассейны ачылган. Герцин ӧйдӧ (девон-пермь) теҥис, Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк ле кӱнбадыш јанында турган (девон-пермь) теҥис јабылып баштаган. Туулу Алтайда бу процесс субдукцияныҥ зоназын, тӱрген вулканизм. Орой девонныҥ ӧйинеҥ ала, кӧп аккреционно-коллизионный керектер: Рудный Алтайдыҥ островодужный блокторын бириктирери, Алтай-Монгол микроконтиненттиҥ кыйа коллизиязы, экинчи катап Казахстан составной террейн ле табарышканы.

Мезозой эрада Алтайдыҥ кырлары кӱн, салкын ла ӧскӧ дӧ ар-бӱткендик керектер тийгенинеҥ улам араайынаҥ јемирилип баштаган, је ондый да болзо, региондо юрский внутриплитный магматизмле тудуш месторождениелер бары јарт[8]. Миллион јылдардыҥ туркунына алдындагы кырларлу ороон тӧстӧктӧрлӱ чӧл болуп калган. Кайнозой эрада Алтайда эмдиги ӧйдиҥ рельефин тургускан, јаҥынаҥ тектоникалык процесстер башталган.

Эмдиги ӧйдӧ кырлар бӱдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтайда кырлар бӱдери эмдиги ӧйгӧ јетире улалат: оны Чуйда 2003 јылда болгон јерсилкиниш ле оныҥ кийниндеги толкулары кӧргӱзет[9]. Мынаҥ улам тӱштӱк сындар бир јылда орто 1,5-2 см ӧрӧ кӧдӱрилет[10]. Алтайда эркиндӱ вулкандар јок (јебрен ле вулкандардыҥ орды бар)[10].

Алтайда геологиялык керектердиҥ тӧс источниги — Индия ла Евразий континент табарышканы[10]. Тӱштӱк-кӱнчыгыш Алтайда ӱч тыҥ јерсилкиништиҥ изи арткан (магнитудазы 7-неҥ ӧрӧ), 5500, 3400-3100 ле 1300 јыл кайра болгон[11].

Рельеф

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтайда ӱч бӱдӱм рельеф темдектелет: јебрен пенепленниҥ арткан калганы, альпий кырлу тошту рельеф ле кырортолой рельеф.

Јебрен пенеплен бийик кырларлу массивтер јалбак ла тӱс јерлер ле кайыр, тепкиштелген, регрессивный эрозиялу эдектерлӱ јерлер. Тӱзелген јерлер ортодо кырлу сындар ла сӱӱрилер, олор кату породалар ла 200—400 м артыкташтарлу.

Останцовый келтейлери пенепленниҥ 2000 м бийик јебрен мӧҥкӱлердеҥ улам солынган — карала кезилип, моренный тӧҥдӧрлӧ кӧлдӧрдиҥ оролорыла толгон.

Тӱзелген јебрен пенеплен Алтайдыҥ 1/3 јеринде јадат. Бу кӧп сабада тӱштӱк ле тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде — плоскогорье Ӱкек, Чолышман нагорье, Улаганныҥ таскылы. Пенеплен орто Коргон, Тӧгӧрик, Теректиниҥ сындарында ла јабыс кырларда база туштайт.

Альпий рельеф Алтайда јебрен пенепленнеҥ бийик јерлерде Кадын-Бажы, Чуй мӧҥкӱлери, Курай, Сайлугет, Чихачёвтыҥ, Шапшал, Тӱштӱк Алтай, Сарымсактыҥ кырларлу сындарында туштайт. Альпий рельеф, јебрен пенепленге кӧрӧ ас туштайт. Альпий рельефтӱ јерлер — осевой јаныла тыҥ кӧдӱрилген (4000-4500 м јетире), эрозия ла соокко тыҥыда ӱзӱлген. Рельефтиҥ тӧс формалары мында учкур сӱӱрилери ле пиктери карлингтери, кар (рельефтиҥ бӱдӱми), троговый ӧзӧктӧр кӧлдӧрдиҥ оролоры, моренный тӧҥдӧр гряда (рельеф), кӧчкӧлӧр, тӧгӱлген корымдар, морозно-солифлюкционный бӱткен јерлер. Бийик кырларлу альпий рельеф Алтайда — суулар ортозы тӱзелген јерлер, ӧзӧктӧр тайызып барадар сындардыҥ осевой јанынаҥ ыраап баратса.

Орто кырларлу рельеф 800-теҥ 1800—2000 м јетире болуп Алтайдыҥ тал орто јеринде јадат. Ортокырларлу рельеф јебрен пенепленниҥ јеринде, је бу кыйу кезем. Рельеф мында јымжай тӱжет, јылмайып, болчок баштарлу кырлу сындар, сууларлу ӧзӧктӧрлӧ бӧлинет. Элбек ле койу гидрографиялык сеть орто кырлу јерлерди эрозионный эдип кескен. Суу аккан ӧзӧктӧрдиҥ тереҥи 300—800 м боло берген. Ортокырлу эрозионный рельеф кӧп саба Алтайда тӱндӱк, тӱндӱк-кӱнбадышта туштайт. Бийиктиҥ интервалында 1000 ала 2000 м јетире каскай кају кырлар, кайыр эдектерлӱ V-аайлу террасированный ӧзӧктӧрлӱ (Кадын, Бий). Бийик интервалда 500—1200 м эдектерде эмеш јымжай тӱзеле берет. Ӧзӧктӧр јалбак јайым меандрирующий коолду болот.

Спутниктеҥ эдилген јурук

Алтайда тӱс те рельеф бар, ол кырларды јакалай, кырлар ортодо јадат. Кырлар бийигиниҥ Ӱстӱги бажы 400 до 800 м једет, кезиктери 1000 м. Рельеф јабыс кырларда бажы тӱс, эмезе болчок куполдый делювиальный эдектерлӱ болот. Јаан ӧзӧктӧр ортодо тӱндӱк «фас» Алтайда јабыс кырлу рельефке бӧлинип јат. Кезик јерлерде ол кайа ошкош «бедленд» — мелкосопочник.

Алтайдыҥ рельефыныҥ аҥылузы неде дезе кырлар ортодо котловандардыҥ бийиги башка-башка. Олор широтный долина-грабеналар ла тектоникалык јабызаш. Ол Чуйдыҥ, Курайдыҥ, Джулукул котловина, Бертек, Самохы, Оймонныҥ, Абайдыҥ, Канныҥ чӧлдӧри. Кезиги јебрен мӧҥкӱлердеҥ, кезиги озодо јаан кӧлдӧрдиҥ тӱби болгон. Российский Алтай Тӱштӱк Алтай (Тӱштӱк-Кӱнбадыш), Тӱштӱк-Кӱнчыгыш Алтай ла Кӱнчыгыш Алтай, Тӧс Алтай, Тӱндӱк, Тӱндӱк-Кӱнчыгыш Алтай, Тӱндӱк-Кӱнбадыш Алтай.

Кырларлу сындар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. Калбаныҥ
  2. Убиниҥ
  3. Ивановский
  4. Ульбинниҥ
  5. Нарымныҥ
  6. Курчумныҥ
  7. Азутауныҥ
  8. Сарымсактыныҥ
  9. Тӧгӧриктиҥ
  10. Кӧксуныҥ (Алтай)
  11. Холзунныҥ
  12. Листвяганыҥ
  13. Коргонныҥ
  14. Кадын-бажыныҥ
  15. Бащелактыҥ
  16. Ануйдыҥ
  17. Чаргыныҥ
  18. Себиниҥ
  19. Иолгоныҥ
  20. Сымылтыныҥ
  21. Алтынтуныҥ
  22. Тонгоштыҥ
  23. Айгулактыҥ
  24. Теректиниҥ
  25. Тӱндӱк-Чуйдыҥ
  26. Тӱштӱк-Чуйдыҥ
  27. Курайдыҥ
  28. Сайлюгемниҥ
  29. Тӱштӱк Алтайдыҥ
  30. Чихачевтиҥ
  31. Колыванныҥ
  32. Шапшалдыҥ
  33. Куминниҥ
  34. Аж-Богдтыҥ
  35. Бийская Грива
  36. Гурван-Сайхан-Уулдыҥ
  37. Их-Богдын-Нуруныҥ
  38. Белтирдӱниҥ
  39. Таван-Богдо-Уланыҥ
  40. Корбуныҥ
  41. Делонениҥ
  42. Мажиганныҥ
  43. Чуйдыҥ мӧҥкӱлери[12][13]

Климат

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтайдыҥ континентал климады: јылу ла јаашту јай, кышкыда кырларда соок ло кар јаан, температура улайына солынар ла кышкыда кырларда сӱреен јаан деп айдылат[14].

Аҥылу корулу ар-бӱткендик јерлер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

5 аҥылу корулу Алтайдыҥ алтын кырлары деп ар-бӱткендик јерлерге кирет:

  • Алтай деп корулу јер;
  • Алтын Кӧлди айландыра корулу полоса;
  • Кадын бажы деп корулу јер;
  • Ӱч-Сӱмер (ар-бӱткендик парк);
  • Укек таскыл амырдыҥ јери[3].

1998 јылдаҥ ала Алтайдыҥ алтын кырларын телекейлик энчиниҥ тизимине кийдирген. Бир канча заказниктер тӧзӧлгӧн. Ар-бӱткенниҥ ландшафты ла башка кереестери Маркакӧл кору јерде турат[3].

Ӧзӱмдер ле аҥ-куштар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкичилердиҥ чодыла, XIX чакка јетире Алтайдыҥ кырларында бар јолугып туратан[15].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јаан Актру мӧҥкӱ, Алтай Республика

    Јаан Актру мӧҥкӱ, Алтай Республика

  • Кујурлу кӧл, Алтай Республика

    Кујурлу кӧл, Алтай Республика

  • Ӱкек таскыл

    Ӱкек таскыл

  • Маркакӧл корулу јер, Кӱнчыгыш Казахстан

    Маркакӧл корулу јер, Кӱнчыгыш Казахстан

  • Маркакӧл, Кӱнчыгыш Казахстан

    Маркакӧл, Кӱнчыгыш Казахстан

  • Кадын, Алтай Республика

    Кадын, Алтай Республика

  • Алтын Кӧл, Алтай Республика

    Алтын Кӧл, Алтай Республика

  • Чулчы (учар)

    Чулчы (учар)

  • Чамал суу

    Чамал суу

  • Кызылшыҥ

    Кызылшыҥ

  • Јылаҥаш

    Јылаҥаш

  • Киндиктӱ кӧл

    Киндиктӱ кӧл

  • Ӱч Сӱмер (туу) — Алтайдыҥ кырлары ла Сибирдиҥ эҥ бийик кыры

    Ӱч Сӱмер (туу) — Алтайдыҥ кырлары ла Сибирдиҥ эҥ бийик кыры

Онойдо ок кӧр

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ гора Белуха (Высшая точка Сибири). // Алтай Туристский. Дата обращения: чаган айдыҥ 20 кӱни, 2022. Архивировано чаган айдыҥ 20 кӱни, 2022 јыл.
  2. ↑ Современный алтайско-русский словарь. // Калайда. Дата обращения: кочкор айдыҥ 6 кӱни, 2020. Архивировано кочкор айдыҥ 5 кӱни, 2020 јыл.
  3. ↑ 1 2 3 4 Буланов, 2005.
  4. ↑ Гумбольт, 1837, с. 24.
  5. ↑ Молчанова, 1979, с. 130.
  6. ↑ Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. — М.: Прогресс, 1964–1973. — Т. 1. — С. 72.
  7. ↑ Буслов М. М. Террейновая тектоника Центрально-Азиатского складчатого пояса // Геодинамика и тектонофизика. — 2014. — Т. 5, вып. 3.
  8. ↑ Соколова Е. Н., Смирнов С. З., Астрелина Е. И., Анникова И. Ю., Владимиров А. Г., Котлер П. Д. Состав, флюидный режим и генезис онгонит-эльвановых магм калгутинской рудно-магматической системы (Горный Алтай) // Геология и геофизика. — 2011. — Т. 52, № 11. — С. 1748—1775.
  9. ↑ «Горячая пора»: на Алтае зафиксировали очередное землетрясение. // Altapress.ru. Дата обращения: тулаан айдыҥ 14 кӱни, 2016. Архивировано тулаан айдыҥ 14 кӱни, 2016 јыл.
  10. ↑ 1 2 3 О современном ландшафте Горного Алтая. // Новости сибирской науки (31 куран ай 2016). Дата обращения: кочкор айдыҥ 20 кӱни, 2017. Архивировано кочкор айдыҥ 21 кӱни, 2017 јыл.
  11. ↑ Учёные нашли следы мощных древних землетрясений недалеко от будущего газопровода на Алтае. // ТАСС. Дата обращения: кандык айдыҥ 7 кӱни, 2017. Архивировано кандык айдыҥ 7 кӱни, 2017 јыл.
  12. ↑ Хребты. // Алтай Туристский. Дата обращения: сыгын айдыҥ 19 кӱни, 2021. Архивировано сыгын айдыҥ 19 кӱни, 2021 јыл.
  13. ↑ АЛТА́Й // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  14. ↑ Борисов А. А. Климаты СССР. — М.: Учпедгиз, 1948. — 224 с.
  15. ↑ Марина Кочнева. Львы и тигры обитали на Алтае?. // Комсомольская правда (23 чаган ай 2017). Дата обращения: чаган айдыҥ 25 кӱни, 2017. Архивировано кочкор айдыҥ 2 кӱни, 2017 јыл.

Литература

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Алтайдыҥ_кырлары&oldid=427216"