Кадын деп биосфералык корулу јер
| Кадын деп биосфе́ралык корулу јер | |
|---|---|
 | |
| Категория МСОП — Ia (Кату ар-бӱткендик резерват (Тергеелик ар-бӱткендик корулу јер)) | |
| Тӧс информация | |
| Текши јери | 151 664 га |
| Тӧзӧлгӧн ӧйи | 1991 јыл |
| Турган јери | |
| 49°38′00″ с. ш. 86°06′00″ в. д.HGЯO | |
| Страна | |
| Регион | Алтай Республика |
| Јуук деген кала | Горно-Алтайск |
katunskiy.ru | |
 Телекейлик энчиниҥ объекти |
|
|
Golden Mountains of Altai (Алтайдыҥ алтын кырлары) |
|
| Ссылка | № 768 объекттердиҥ тизиминде телекейлик энчиниҥ (en) |
| Включение | 1998 (22-чи сессия) |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Кадын деп биосфе́ралык корулу јер (орус. Кату́нский биосфе́рный запове́дник) — тергеелик ар-бӱткендик корулу јер, 2000 јылда чаган айда Биосфералык корулу јер деп статус алган[1].
Корулу јер 1991 јылда јаан изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинде, Алтайдыҥ бийик кырларында тӧзӧлгӧн. Текши јери — 151 664 га. Тӧс јери Кӧксу-Оозы јуртта. 1998 јылда ЮНЕСКО «Кадын» ла «Алтай» деп корулу јерлерди телекейлик культураныҥ ар-бӱткендик энчилериниҥ тоозына кошкон «Алтайдыҥ алтын кырлары» деп ат адалган. 2000 јылда корулу јер Телекейлик биосферный резерваттардыҥ тоозына кирген, Юнесконыҥ «Кижи ле биосфера» деп Программазы аайынча. Алтай-Саян экорегионнныҥ ассоциациязыныҥ корулу јерлериниҥ ле национал парктарыныҥ тоозына кирет.[2].
Физико-географиялык темдектери
Кадын деп корулу јерге тӱштӱк ле тӱндӱк «Кадын» ла «Листвяга» деп сындар кирет. Корулу јер Кадынныҥ эҥ бийик тууларлу сынында јадат, гляциально-нивальный, кырлу-тундровый, бийик таскылдарлу ландшафттарда.
Эҥ бийик кырлардыҥ ӱстӱги бажы 1300 ала 3280 м талайдыҥ кеминеҥ бийик.
Кадын деп корулу јерде Кадын сууныҥ ла ого кирген суулары кирет. Суулардыҥ агыны тӱрген, кезик јерлерде јараттары бийик ле кайыр, тӱбинде јаан таштар. Суулардыҥ келтеҥи ӱстӱги агынында 20-130 м/км, ортозында агыны 20-30 м/км, Кадынга кирип јатса јалбак ла арай. Кадын деп корулу јерде суулардыҥ узуны 1200 км једет, онойдо ок 135 кӧл карстовый ла моренно-подпрудный болуп бӱткен.
Кадынныҥ сынын башкарткан ла эмдиги ӧйгӧ јетире бӱдӱрген мӧҥкӱ тоштор, Кадын-Бажы сындары осевой јерлерде јаан тоштордоҥ улам кубулган, учкур ла каскак туулардыҥ бажынаҥ (пики и карлинги), карта ла тоскур ошкош (орус. корытообразный) ӧзӧктӧрдӧ кӧп јараш кӧлдӧр бар. Моренный тӧҥдӧр, грядалар, оползниниҥ изи, кӧчкӧлӧр, лавиналар — рельефбӱдӱрер процесстер тӱрген ӧдӧт. Бийик кырларда 390 мӧҥкӱ тош, текши јери 283 км².
Аҥ-куштары
Кадын деп корулу јердиҥ ӧлӧҥ-чӧби[3] 700 јӱзӱн бӱдӱмдӱ. 56 бӱдӱм тындулар, 161 бӱдӱм куштар, 3 бӱдӱм јылан-бака, 8 бӱдӱм балык учурайт.
Тӱӱкизи
Баштапкы катап Алтайда 1917 јылда В. П. Семёнов-Тянь-Шанский (Алтайский горный парк) тӧзӧӧри керегинде айткан. Ол парктыҥ тоозына Ӱч-Сӱмердиҥ јанында јаткан јерлер ле бийик кырда кӧл — Кујурлуныҥ кӧли (Кучерлинское), ол эмезе (Аккем кӧлди) кийдирерге сананган.
1961 јылда бу суракты, ООПТ тӧзӧӧрин А. С. Крюков кӧдӱрген. Ол Чехословакиядагы тӱҥейлеш ар-бӱткен парк тӧзӧп, оныҥ ичине ӱзе Кадынныҥ сындарын кийдирерге сананган. 1970-чи јылдарда Ревякин ле Н. Г. Салатова корулу јерди тӧзӧӧрин керектӱзин јартап бичиген. Ол ло тушта проектте корулу јер генеральный схемага аҥадаары јанынаҥ база кирер учурлу болгон.
1980 јылдардыҥ бажында СССР-дыҥ Географиалык обществозы Горно-Алтайсктагы бӧлӱги пландап турган ООПТ — кандый болорын шӱӱшкен, корулу јер бе, айса заказник, ол эмезе национал парк. 1981 јылда Текшироссиялык ар-бӱткенди корулар биригӱниҥ јуунында К. К. Трусов заповедно-туристический комплекс тудар керек деп баштаҥкай эткен, Ӱч-Сӱмердиҥ јанында 1 млн га јерге. Бистиҥ ороондо мындый организация јок, тӧзӧӧрине будак болбос керек, деп айткан.
1982 јылда Алтай кырайдыҥ соведи ВООП Кадын корулу јерди тӧзӧӧрине јакаан чыгарган. СО АН СССР-дыҥ межведомственный камызы тӧзӧлгӧн, Алтайский госуниверситеттиҥ ле Горно-Алтайск пединституттыҥ болужыла. 1982 јылда, Биологиялык институтта СО АН корулу јерди тӧзӧӧрине јаан иш башталган.
1983 јылда Кадынныҥ экспедициалык отряды јуулган, олор јаҥы јерди шиҥдеери ле, иштеп турган хозяйстволордыҥ башкарузыла, Кӧксу-Оозы ла Кош-Агаш аймактардыҥ ар-бӱткен корыыр организацияларла јӧптӧшкон. Бу иштердиҥ турултазы аайынча 1984 јылда тергеелик ар-бӱткендик корулу јерди 1300 муҥ га Кӧксу-Озы ла Кош-Агаш аймактардыҥ јеринде тӧзӧӧрин јӧптӧгӧн. Корулу јердиҥ теши јери 650 муҥ гага јетире.
Кош-Агаш аймак јӧбин бербеген, бойыныҥ јерин корулу јерге кожорго, Кӧксу-Оозы аймак , ӱстӱги Кадынныҥ 210 муҥ га јерди берерге јӧбин берген. Корулу јерге берип ийзе, корулу јерлерди Казахстан ээлемдери сурак јокко тузаланатан, кыйулашкан аймактар бу јанынаҥ шиҥдеер аргалары ас болгон.
1987 јылда Алтай кырайдыҥ аҥдаар ээлеми аайынча крайисполкомы (Управление охотничьего хозяйства Алтайского а) корулу јердиҥ проектин јазаган. Бу ла ӧйдӧ проект ООПТ-га ээлемге керек јок јарабас јерлер кийдирилген. Јериниҥ кеми 210 муҥ гага кӧрӧ ас болгон, 1984 јылда Кӧксу-Оозы аймактыҥ администрациязы јӧпсинип бергенинеҥ. Проектте корулу јер кырларлу ландшафттарды, ас-тоолу аҥ кушты корулап алары деп бичилген, Кызыл бӧрӱ, ирбис, манул, аргали, дзерен ле о.ӧ. тындулар.
Кадын деп корулу јер РСФСР Министрлер Совединиҥ № 409 1991 јылда јаан изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинде чыккан јакаанында 157 664 га јерде тӧзӧлгӧн. Оныҥ јерлерине тӱштӱк ле кезиктей тӱндӱк макросклоны Кадынныҥ ла тӱндӱк макросклон Листвяганыҥ. Кадын деп корулу јердиҥ кӧп саба јерин ээлем тузаланарга шиҥжӱлеген болгон. Корулу јерге бийик мӧҥкӱлерлӱ кырлар, тоштор кирген, олор Кадын сууныҥ бажын баштайт, ээлем тузаланбаган бийик кырларда кӧлдӧр лӧ таскылдар.
1999—2000 јылдарда, Телекейлик фондтыҥ јерлик ар-бӱткенге болуш јетирер (поддержке) коллективи корулу јерде иштер баштаган, филиал ачарына Кош-Агаш аймакта — Ӱнгӱр (Юнгур) деп сууныҥ бассейнинде, мында ирбистиҥ јӱрер јери, ӧскӧ дӧ ас тоолу ла јоголып јаткан тындулар бар. Корулу јердиҥ филиалыныҥ проектин аймактыҥ башкарузыла јӧптӧгӧн, республикиныҥ башкарузыла јӧптӧлбӧгӧн.
1998 јылда корулу јер кластерный участок болуп ЮНЕСКО-ныҥ ар-бӱткендик энчилериниҥ тоозына кирген «Алтайдыҥ алтын кырлары» деп адалган. 2000 јылда биосферный резерват деп, статус ЮНЕСКО берген.
1997 јылда Кадын деп корулу јердиҥ јанында јерлер ар-бӱткендик парк "Ӱч-Сӱмер (ар-бӱткендик парк)"болот[4].
Кадын деп корулу јерде иш
Корулу јердиҥ ижиниҥ тӧс ууламјылары[5]:
- Айландыра јерди коруулары
- Билимдик иштер
- Экологиялык просвещение
- Конкурстар ӧткӱрери
- Биосфера резерват
- Трансграничный кожо иш
- Элјондык јӧптӧжӱ
- Билим-техникалык јӧптӧжӱ
- Бичимелдер
- Волонтёрство
- Јаш ӱйеле, балдарла иштеери
Ајарулар
- ↑ Катунский (орус.). — Информация об ООПТ на сайте информационно-аналитической системы «Особо охраняемые природные территории России» (ИАС «ООПТ РФ»): oopt.aari.ru. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 29 кӱни, 2019.
- ↑ Катунский биосферный заповедник (орус.). www.katunskiy.ru. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 29 кӱни, 2019. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 9 кӱни, 2011 јыл.
- ↑ Флора Катунского заповедника. Дата обращения: сыгын айдыҥ 10 кӱни, 2014. Архивировано сыгын айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ История создания заповедника:: KATUNSKIY.RU. www.katunskiy.ru. Дата обращения: сыгын айдыҥ 7 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 3 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Деятельность Катунского заповедника (орус.). www.katunskiy.ru. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 29 кӱни, 2019. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 28 кӱни, 2019 јыл.
Литература
- Флора и растительность Катунского заповедника (Горный Алтай) (орус.). — Новосибирск, 2001.
Тайантылар
- История создания заповедника:: KATUNSKIY.RU. www.katunskiy.ru. Дата обращения: сыгын айдыҥ 7 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 3 кӱни, 2020 јыл.
- Катунский государственный биосферный заповедник
- Катунский государственный биосферный заповедник офиц.сайт
 | |
|---|---|
| В библиографических каталогах |
|
