Ӱч-Сӱмер (туу)

Белуха
алт. Ӱч-Сӱмер, Кадын-Бажы, каз. Мұзтау Шыңы
Ӱч-Сӱмер
Высшая точка
Абсолютная высота	4506 м
Относительная высота	3343 м
Первое восхождение	1914 (М. В. Тронов, Б. В. Тронов)
Расположение
49°48′25″ с. ш. 86°35′23″ в. д.
Страна	Россия
Субъект РФ	Алтай Республика
Район	Кӧксу-Оозы аймак
Горная система	Алтайдыҥ кырлары
Хребет или массив	Кадын-Бажыныҥ сындары
Белуха
Белуха
Корулу зона
Ӱч-Сӱмер туу
Категория МСОП	III (Ар-бӱткенниҥ кереези)
Профиль	комплексный, ландшафтный, геоморфологический, биологический
Јердиҥ кеми	15 318,1 га
Тӧзӧгӧн ӧйи	1996 јыл
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Ӱч-Сӱмер (туу), «Ӱч башту, эҥмектӱ», Кадын-Бажы (орус. «Вершина Катуни», орус. Белуха (гора), казахтап Мұзтау Шыңы) — Алтайдыҥ тууларыныҥ эҥ ле бийик кыры, ӱстӱги бжына јетире 4506 м, Россияныҥ бийик деген кырларыныҥ бирӱзи. Кадын-Бажыныҥ сындарында. Кӧксу-Оозы аймакта Алтай Республиканыҥ јеринде. Кадын-Бажыныҥ сындарыла Россия ла Казахстанныҥ гран-кыйузы ӧдӧт. Кырдыҥ мӧҥкӱ тошторынаҥ Кадын суу башталат.

Ӱч-Сӱмер Россия Федерацияныҥ он эҥ бийик кырларыныҥ тоозына кирет «Снежный барс России» деп ат адаган.

Физико-географиялык темдектери

Ӱч-Сӱмер јайгыда

Ӱч-Сӱмериҥ эки сӱӱризи тӱс эмес пирамидаларга тӱҥей — курч башту Кӱнчыгыш Сӱмер (4506 м) ле Кӱнбадыш Сӱмер (4435 м), тӱндӱк јаны Аккемниҥ мӧҥкӱзине кайыр-тӱс болуп тӱжет, табынча тӱштӱк јаны Кадын мӧҥкӱзине јетире јабызайт (орус. ледник Геблера').

Сӱӱрилердиҥ јабызай берген ортозы Ӱч-Сӱмердиҥ арты (орус. «Седло Белухи») (4000 м), онойдо ло кайыр-тӱс эдип Аккемниҥ мӧҥкӱзине (орус. т. н. Аккемская стена) эмеш јатыра эдип тӱштӱк јаар Кадынга тӱжет.

Геологиязы

Ӱч-Сӱмердиҥ сындары (орус. горный массив) орто ло ӱстӱги кембрий породанаҥ турган. Кӧп массивтердиҥ меестери песчаник ле сланецтердеҥ турат. Конгломерат (порода) ас туштайт. Кырдыҥ бӧлӱги типичный флиш (геология) формациялар. Тектонический нестабильность Ӱч-Сӱмердиҥ јеринде сыныктар (разломдор), јарыктар (трещины и надвиги) барын кыр породалар керелейт. Кайыр, тӱс стенедий (зона скольжения) Ӱч-Сӱмердиҥ тӱндӱк јанында, анчада Аккем сууныҥ јанынаҥ кӧрӱнет.

Ӱч-Сӱмер тууныҥ јери 7-8 балл јерсилкиниш (сейсмический активностьтыҥ) зоназыныҥ кыйузына. Микројерсилкиниш мында улай ла болот. Оноҥ улам — тош сынып, ломка ледяного панциря, кӧчкӧлӧр болуп јат. Палеоген ӧйдӧҥ бери мында јер тектоникалык кӧдӱрилиште, онызы эмдиге ле болгончо.

Палеогеновый кӧдӱрилиш рельефтиҥ бӱдӱминде — кайда ла бийик кырлар, альпийский, тереҥ кобы јик, ӧзӧктӧрлӱ, вертикальный альпий гребеньдер ӱстинде 2500 м кӧдӱрилет. Кырлардыҥ кӧп јеринде кайалар, осыпь ла мореналар. Кырдыҥ (склон) меестери кӧчкӧ лӧ сельдерге быза табартат. Ӱч-Сӱмердиҥ сындарында јӱзӱн-башка экзогенный процесстер болгоны ла рельефтиҥ бӱдӱми кӧрӱнет.

Климады

Ӱч-Сӱмер тууныҥ климады кату. Эки станция инструментал шиҥдештер ӧткӱрет — Метеостанция Аккем ле Метеостанция Кара-Јӱрек (орус. Каратюрек), Турган јерлериниҥ талайдыҥ кеминеҥ бийиги эки башка, абсолют бийиги 2050 ле 2600 м. Јанында Геблердиҥ мӧҥкӱ тожы, Ӱч-Сӱмер тууныҥ тӱштӱк келтейинде алдында Кадын деп метеостанция болгон.

Кату климат соок кыш, кыска јай, јаҥмырлу ла карлу. Ол высотный поясностьтоҥ камаанду: ӧзӧктӧрдӧ кырдыҥ алдында климат, кырдыҥ ӱстинде карлу тошту бажыныҥ климады. Орто температура јаан изӱ айда ӧзӧктӧрдӧ агаштардыҥ ӱстӱги кыйузына — +8,3 °С (метеостанция Аккем), таскылдарда — +6,3 °С (метеостанция Каратюрек). Јайгыда Ӱч-Сӱмер тууныҥ бажында сооктор до тӱжет −20 °С.

Кышкыда кейдиҥ эҥ јабыс температуралары чаган айда болот — минус −48 °С, тулаан айга јетире сооктор турат — до −5 °С. Температурный инверсия (метеорология) бар. А. М. Комлев ле Ю. В. Титова шиҥдегениле, јылдык јут-чыктыҥ кеми Аккем ле Кара-Јӱрек метеостанцияларда 512—533 мм. 3000—3200 м бийикте тӱшкен кар, мӧндӱр (твердые осадки) јылдык кеми текши кеминеҥ 35—50 процент. Тууныҥ нивально-гляциальный зоназында јыл туркунына 1000 мм јут-чык тӱжет. Мында салкындар (горно-долинные ветры) ла фёндор согот.

Мӧҥкӱ тоштор

Ӱч-Сӱмер тууныҥ сындарында ла ӧзӧктӧринде 169 мӧҥкӱ тош, текши јери 150 квадратный километр. Кадын-Бажыныҥ сындарыныҥ мӧҥкӱ тошторыныҥ 50 % Ӱч-Сӱмер тууда, оныҥ 60 процент јери тоштолгон. Мӧҥкӱ тошторыныҥ тоозыла Ӱч-Сӱмер туу Кадын-Бажыныҥ сындарында баштапкы јерде турат.

М. В. Тронов Ӱч-Сӱмер тууныҥ мӧҥкӱ тошторы деп (орус. Белухинский ледниковый район) алдынаҥ башка бӧлӱк («тип ледников Белухи») темдектеген. Оныҥ темдектери: бассейн питания бийик јерде, кайыры фирновый потоктордыҥ, мӧҥкӱ тоштордыҥ тилдери јабыс тӱшкен (низкое положение языков ледников), тереҥ ӧзӧктордиҥ ичинде суулардыҥ колына толгон (заполняющих ложе глубоких речных долин), Кырларыҥ меестерине тыҥ јапшынган (плотное примыкание к склонам вершин). Мында 6 јаан мӧҥкӱ тош бар, олордыҥ ортозында Сапожниковтыҥ мӧҥкӱ тожы — Алтайда эҥ јаан мӧҥкӱ тоштордыҥ бирӱзи — узуны 10,5 км, текши јери 13,2 км², онойо ок Јаан ла Кичӱ Берельский мӧҥкӱ тоштор, узуны 10 ло 8 км, текши јери 12,5 ле 8,9 км².

Ӱч-Сӱмер тууныҥ ла ӧскӧ тоштолгон јерлердиҥ башкаланганы неде дезе, туулардыҥ тӱндӱк ле тӱштӱк экспозицяларыныҥ тоштолгоны торт ло башка. Онызы это компенсируется за счёт режим оборота вещества, кар тӱштӱк келтейинде кӧп јаап, тӱрген кайылып јат, тӱндӱк јанында кар ас тӱжет, је мында кӧлӧткӧ.

Тоштыҥ кыймыгы тӱҥей эмес, орто кеми јыл туркунына 30-таҥ 50 метрге јетире.Братья Троновтордыҥ мӧҥкӱ тожыныҥ јылганы — ледопадтыҥ тӧзинде 120 метр бир јылга. Кырдыҥ кайыр келтейлеринде кар јуулып, кар-кӧчкӧлӧр тӱжет. Ӱч-Сӱмер туу — Алтайда јеткерлӱ кӧчкӧлӧрлӱ туулардыҥ бирӱзи.

Суулары ла кӧлдӧри

Кујурлу суу Кујурлу кӧлдӧҥ чыгара агат

Ӱч-Сӱмер тууныҥ суулары Кадынныҥ бассейнине кирет. Кадын Геблердиҥ мӧҥкӱ тожыныҥ тӱштӱк јанынаҥ агып баштайт. Мында Кујурлу, Аккем, Јыдугем (Идегем). Ак Берел (суу) тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинеҥ агып, Бухтарма сууныҥ бассейнине кирет.

Ӱч-Сӱмер тууныҥ мӧҥкӱ тошторынаҥ чыгара аккан суулар аҥылу орус. «алтайский тип» суулар деп темдектелген. Олор тоштыҥ кайылган суулары, кардыҥ, јаҥмырдыҥ суузыла толтырылат. Суулардыҥ агыны тӱрген, учар суулар база кӧп. Јараш «Россыпной» деп учар суу ондый ла атту сууда бар, Кадынныҥ оҥ кош суузы.

Ӱч-Сӱмер тууныҥ јанында кӧлдӧр тереҥ кар бӱдӱмдӱ (орус. Кар (форма рельефа) (орус. троговая долина Трог, троговая долина (нем. Trog — «корыто», тоскуур) — долина в ледниковой или древнеледниковой области с корытообразным (U-образным) поперечным профилем). Олор мӧҥкӱ тошторло тудуш. Јаан кӧлдӧр — Кујурлуныҥ кӧли, Аккемниҥ кӧли ле о.ӧ.

Ӧзӱмдери

Ӱч-Сӱмериҥ сындарында ӧскӧ дӧ тууларлу јерлерде чилеп јӱзӱн-јӱӱр ӧзӱмдер кӧп. Шиҥжӱчилердиҥ бергениле, сынныҥ кӧп јаны Кадын-Бажыныҥ сындарында јадат, мында агаштар ла бийик кырлу јӱзӱн-башка формациялар. Агашту пояс 2000 м бийикке јетире болот, кӱнбадыш ла кӱнчыгыш јанында 2200 м јетире, тӱндӱк јанында јакшы јайылган (тӱндӱк макросклон).

Кӱнчыгыш јанында (макросклон) (Кадын сууныҥ бажында Кӧксу) агаш пояс кезик ле јерлерде кезектей (фрагментарно) ӧзӧт. Алтыгы кыйузы јарт эмес, мында кӧп сабада караҥуй ийне бӱрлӱ агаштар сибирдиҥ чибизи, мӧш, јойгон. Тыт ла кайыҥ, беле. Тайалардаҥ таволга, тайа, карагана. Бийиктеген сайын мӧш кӧптӧйт. Тайалардаҥ тайабаш ла тийиҥкат (бырсыйнык-брусника) туштайт.

Агаш поястыҥ ӱсти јанында тайалардаҥ тегерик јалбыракту тайа-кайыҥ (берёза круглолистная) јайылат; ӧлӧҥдӧр — субальпийский ле альпийский ӧлӧҥдӧр. Мында јыдукара ла уйкӧс база бар.

Субальпийский поястыҥ алтыгы кыйузында мӧш лӧ мӧштӱ тытту аламык агаштар, таскылдар ла тайалар. Альпий пояста крупнотравный, мелкотравный ла кобрезиевый јалаҥдар. Кӧп јерлерде ерниковая, лишайниковая, дриадовая ла травянистая тундра. Таскылдарда састарда осоковый, пушицевый формацияларлу ла зеленомошныйлу састар.

Кадын-Бажыныҥ сындары (Белухинский массив) јаан јерлӱ, мында альпий пояста ас туштаар бӱдӱм ӧзӱмдер (редкие виды) туштайт. Бу — аконит ненайденный, живокость укокская, родиола: морозная, четырёхчленная, розовая, лапчатка Крылова, согоно-лук (растение): лук алтайский, лук карликовый оа ӧскӧзи де (бастыра 30-таҥ кӧп бӱдӱм). Олордыҥ кӧби Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген.

Геблер ӧзӱмдердиҥ, эм ӧлӧҥдӧрдиҥ коллекциязын јууган, Кадынныҥ мӧҥкӱ тожы ла Берелдиҥ мӧҥкӱ тожын тапкан.

Аҥ-куштары

Оок тындулардаҥ (таштардыҥ ортозында, ерниктерде јӱрер): тундряная бурозубка, кызыл-боро, кызыл ла јаанкулак чычкандар (полёвки) кӧп. Кадынныҥ бажында, оныҥ оҥ јарадында алтайская мышовка ла алтай сокор (цокор) јӱрет. Кезикте бери шӱлӱзин келет, ирбис (снежный барс), туйгактулардаҥ: јуҥма (сибирский горный козёл).

Куштар јӱзӱн-јӱӱр туштайт. Аҥдаар-промысловый: ак сымдаа (белая куропатка) ла тундраныҥ сымдаазы (тундряная куропатка). Воробьиныйлардаҥ: клушица, альпий таан, гималайский завирушка. Каа-јаада ла сибирский горный вьюрок ло экзотикалык бӱдӱмдӱ — арчёвый дубонос. Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген куштардаҥ большая чечевица, мӱркӱт (орус. беркут), алтайский улар.

Шиҥдегениниҥ тӱӱкизи

Ӱч-Сӱмер туу керегинде баштап ла XVIII чакта айдылган.

Ӱч-Сӱмер тууныҥ бийигин 1835 јылда врач, естествоиспытатель ле јорыкчы Ф. А. Геблер бодоштырган. Угломерный прибордыҥ болужыла ол Ак Берел (Белая Берель) суунаҥ ала Ӱч-Сӱмердиҥ кырыҥ бийигин 11 000 фут, эмезе 3362 метр деп чотогон. Билимчи чотогонын чике, чын эмес бодоштыру деп айткан, такып кемјиирге ай-кӱн ӱрелерде келишпеген.

1895 јылда Том-Турада университеттиҥ профессоры Сапожников, Василий Васильевич база кемјиирге ченешкен. Барометр-анероид тузаланып, кемјип алган: Кӱнчыгыш сӱӱри — 4542 м, Кӱнбадыш — 4437 м, арттыҥ бийиги — 4065 м.

Экинчи кемјиш 1935 јылда Баштапкы Текшисибир альпиниада тушта болгон. «Советская Сибирь» газет ле Общество пролетарского туризма и экскурсий альпиниаданы ӧткӱрген. Альпинист-инструктор Д. И. Гущин барометрлӱ Ӱч-Сӱмердиҥ Кӱнчыгыш сӱӱризине чыгып, јаҥы сакыбаган тоо чыгарган — 4630 м.

1948 јылда чыгарган картада масштабы 1:300 000, Ӱч-Сӱмердиҥ Кӱнчыгыш сӱӱризиниҥ бийиги — 4506 м, Кӱнбадыш — 4440 м. Кандый эп-аргала чотогоны јарт јок. 1970-чи јылдардыҥ кийнинде чыккан карталарда Кӱнчыгыш сӱӱризиниҥ бийиги — 4499,6 м, Кӱнбадыш — 4435,6 м (в Балтийской системе высот 1977 года).

2012 јылда куран айда «ЗапСибГеодезия» деп Новосибирсктиҥ предприятиезиниҥ специалисттери россий геоэкспедиция ӧткӱрип, Алтайда Ӱч-Сӱмердиҥ кырларыныҥ бийигин кемјиир иш ӧткӱрген (комплексный измерение высот вершин горного массива Белуха). Туулардыҥ бийигин кемјиирге ӱч прибор кырлардыҥ бажында, ӱчӱзи базовый лагерьде. Алты бӧлӱк билимчи-группа (учёные-восходители) бир ле ӧйдӧ алты кырда кемјиир иштер ӧткӱрген. Кемјип алган материалды башка-башка станциялардаҥ Россия ла Китайда спутниктердеҥ ширтеп, турултазын чыгарган. Шиҥделген аайынча, Кӱнчыгыш сӱӱри — 4509 метр. Геодезисттер кайаларда реперный маркалар тургускан, олор бир канча ӧйгӧ кырдыҥ сӱӱрилериниҥ бийиги канайда кубулып турганын кӧргӱзер аргалу болгон. Реперный маркалар ондо ло артар, 200—300 јылга иштеер аргалу, келер ӧйдиҥ геодезисттерине туза экелер.

Ар-бӱткенди корулаары

Почтаныҥ марказы СССР:
Алтай. Ӱч-Сӱмердиҥ кырлары

Ӱч-Сӱмер туу тӱштӱк јанынаҥ, Казахстан келтейи

.

Катон-Карагай ар-бӱткендик парк 1978 јылда Алтай кырайдыҥ албаты депутаттарыныҥ Совединиҥ сессиязында Ӱч-Сӱмер тууныҥ сындары «Горно-Алтай автоном областыҥ Ар-бӱткендик кереези» деп јӧптӧлгӧн. 1996 јылда Ар-бӱткендик кереес деп статусты Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ јакааны аайынча ойто јӧптӧгӧн.

1997 јылда кичӱ изӱ айда Алтай Республикада баштапкы Ӱч-Сӱмер (ар-бӱткендик парк) ачылган, текши јери 131 337 га.

2000 јылда чаган айда Катунский корулу јер биосферный деп статус алган.

Экстремал спорт ло туризм

• 1904 јыл — Ӱч-Сӱмер тууга јаскыда (кандык айдыҥ бажы) Сэмуэль Тернер чыгарга ченешкен.
• 1914 јыл — Тронов Михаил ле Тронов Борис, карындаш Троновтор тӱӱкиде баштапкы катап кырга чыккандар.
• 2000 јылда јаан изӱ айдыҥ 20-чи кӱнинде баштапкы катап парапланла Ӱч-Сӱмер тууныҥ Кӱнчыгыш сӱӱризине јеткен. Учкан улус Игорь Левкин ле Иван Усанов.
• 2003 јылда куран айда Дмитрий Щитов Ӱч-Сӱмер тууныҥ Кӱнчыгыш сӱӱризинеҥ чанаалу шуҥудып тӱшкен (экстремал). Эки сааттыҥ туркуына тӱшкен.

Ӱч-Сӱмер туу јаар јойу, атту, альпинист туристический маршруттар Россия ла кыйу ары јанында ороондордо јарлу. Ӱч-Сӱмер тууныҥ Кӱнчыгыш сӱӱризине тӱштӱк јанынаҥ чыкса јакшы, категория 3А, чыгарга кӱч — Томский турлулардаҥ Делонениҥ боочызы ла Менсу мӧҥкӱ тошко (категория 3А), оноҥ кӱч — Делон ажыра. Эҥ ле тӱрген, је јеткерлӱ ле кӱч вариант — Ӱч-Сӱмер тууга Аккемде стене ажыра чыкса, категория 3Б туристский, 4А—4Б альпинистский.

Аккемниҥ кӧлиниҥ јанында турбаза «Белуха» бар, ондо ло бедиреп аргадаар аҥылу служба МЧС России. Горно-Алтайск ла Барнаулдыҥ аргадаачылары јайгы ӧйдӧ бир айдаҥ ӱч смена солыжат. Биринчи смена кичӱ изӱ айдыҥ ортозынаҥ јаан изӱ айдыҥ ортозына јетире, эинчи — јаан изӱ айдыҥ ортозынаҥ ала куран айдыҥ ортозына јетире, ӱчинчи — куран айдыҥ ортозынаҥ ала сыгын айдыҥ ортозына јетире. Алты јанында Аккем сууныҥ агыныла «Высотник» турбазаныҥ ӱстӱги лагери — Горный приют Аккем.

Режим посещения

Јарлу турист маршрут Тӱҥӱр јурттаҥ ала Ӱч-Сӱмериҥ эдегине јетире кыйу зонада, нениҥ учун дезе, Россия ла Казахстанныҥ тергеелик гран-кыйузы мында ӧдӧт. Маршрутта Россия граждандары паспортту болор учурлу, 0скӧ ороондордыҥ граждандары — пограничниктердеҥ јараткан бичик аладылар, оны озолодо Горно-Алтайскта ФСБ-ныҥ регионал управлениезинеҥ алар.

Гран-кыйунаҥ беш км јанына зонага кирерге (темдектезе, Ӱч-Сӱмер тууга чыгарга) категория граждандар экилези јараткан бичик алар.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

• 

  Ӱч-Сӱмер туу Аккемниҥ кӧлинде кӱскӱленет

• 

  Ӱч-Сӱмерге кӧрзӧ.

• 

  Ӱч-сӱмер туу, тӱндӱк јаны

• 

  Ӱч-Сӱмер туу, Аккем кӧлдӧҥ кӧрзӧ

• 

  Ӱч-Сӱмер туу, мӧҥкӱнеҥ тӱндӱк эдегин кӧрзӧ

• 

  Ӱч-Сӱмер тууныҥ бажы, Том-Тура турлудаҥ кӧрзӧ

• 

  Ӱч-Сӱмер туу Байда деп кырдыҥ ӱстинеҥ кӧрзӧ, ортозы 50 км.

Ајарулар

Литература

• Белуха, гора Томской губернии // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• А. Н. Романов. «Путешествие к Белухе». Барнаул, 2002 г.
• Валерий Меньщиков. Алтай, горы и люди. К истории альпинизма на Алтае // «Лед и пламень», № 7, 2010 (ја. эм.) (недоступная ссылка). Архивировано сыгын айдыҥ 1 кӱни, 2012 јыл.

Тайантылар

• О горе Белуха на сайте «Краеведение Восточного Казахстана»
• Белуха (ја. эм.) (недоступная ссылка). Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 5 кӱни, 2012 јыл. — общая информация о горе Белуха, фотографии.
• Путеводитель — популярные тропы в районе Белухи
• Вид из космоса
• Подъём на Белуху с юга по простейшему пути
• Подъём на Белуху по Аккемской стене