Кай

Рувики сайттаҥ
Кайчылардыҥ курултайы, 2018

Кай — алтай кеендиктиҥ јебрен бӱдӱми болуп јат. Таҥынаҥ кӱӱлик жанр, ол кай чӧрчӧктӧрди кожоҥдоп айдарыла, кайлаары болуп јат.

Алтай кай — алтай калыктыҥ баатырлар керегинде чӧрчӧктӧрин (орус. героический эпос) кӧгӱс ӱнле кожоҥдоп айдары болуп јат (речитатив), мында аҥылу техникала кожоҥдоор керек. Јебреннеҥ бери улалып, баланаҥ балага келген алтай калыктыҥ культуразыныҥ кӧгӱс байлыгы ол чӧрчӧктӧр, соојындар ла мифтер. Алтай кай — баатыр керегинде јаан чӧрчӧкти топшуурла ойноп, кожоҥдоп айдары (орус. «горловое» пение). Кай Туулу Алтайда јебреннеҥ бери келген кеендиктиҥ бӱдӱми. Эпикалык јаан чӧрчӧкти кайлап айдатан јаҥжыгуда кайчы ла угуп турган улус туружат[1].

Алтай Республикада эпостыҥ 300 катап бичилгени бар, кеми 900-теҥ 36 муҥ ӱлгерге јетире. Тал-ортозынаҥ кӧби 14 том «Алтай баатырларга» («Богатыри Алтая») кирген. Артканы С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билимдик институдыныҥ кӧмзӧзинде бар, телерадиокомпанияныҥ архивтеринде, шиҥжӱчилердиҥ ле журналисттердиҥ таҥынаҥ кӧмзӧлӧринде. 60-наҥ артык чӧрчӧктӧр орус, немец ле о.ӧ. тилдерге кӧчӱрилген

Кайлаар стильдер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай кайдыҥ бӱдӱмдери бар:

  • Кӧмӧй, кӱӱле кай — эҥ ле таркаган јарлу стиль, кыпчылган табыштыҥ болужыла
  • Сыбыскы, Сыгыт-кай — сыгырып тургандый табыш чыгат (орус. своего рода свист), ар-бӱткенниҥ табыштарына тӱҥей (орус. имитирующий различные звуки природы)
  • Каркыра Кай — кайдыҥ аҥылу бӱдӱми, кӱр кӧгӱстеҥ-ич диафрагманаҥ тебилгендий койу ла јабыс ӱн, (схоже с «рычанием»). Вибрацияны тамак эмес, кӧгӱс берет.

Кожоҥдоор техниказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кайдыҥ техниказы кайчы тамактаҥ келген койу ла јабыс ӱн чыгарза, бу ла ӧйдӧ коштойында база бир эмезе эки ӱн кожулат. Эҥ јабыс ӱн-табыш кийин јанында фон болуп угулар, бу ла ӧйдӧ эмеш бийик ӱн кӱӱни аппарат (орус. формирует мелодию).

Кайчы кайлаза, тамагы, тили, таҥдайы айылу айалгада турат, олор ӱн тыҥыдар јер (орус. резонатор полость) болот, обертондорды тыҥыдат. Бу тегин эмес техникага ӱренерге узак ӧй керек, јаҥжыккан техниканы јакшы билери.

Тӧс техникалык аргалар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ун чыгарар тӧс арга (орус. механика звукоизвлечения):

  • Кайчы јабыс ла јоон ӱн чыгарат (бурдон)
  • Бир ле ӧйдӧ, чичке ле бийик ӱнди тил болужыла чыгарар
  • Эриндери тегерийип, резонирующий полость эдип јат
  • Јымжак таҥдай ӧрӧ кӧдӱрилет.

Аҥылу тыныш:

  • Диафрагмал тыныш;
  • Кейди кичинек эдип ӱзӱктеп чыгарар;
  • Кейдиҥ тебӱзин ӱспес;
  • Тереҥ тыныш алынарын ундыбас.

Аҥылу аргалары:

  • Чичке кејир (орус. «Узкое горло») — керектӱ тембр болзын деп тамакты кызары;
  • Ӱнге модуляцияны тилле берер;
  • Тумчук резонатор обертондорды тыҥыдат;
  • Ӱзӱктелген ӱн (орус. карканье) эффекттерге.

Алтай кайдыҥ аҥылузы:

  • тувин хөөмеейге кӧрӧ койу јоон кӧгӱс ӱн;
  • Аҥылу «шероховатость»;
  • Речитативле эпосты айдары;
  • Ӧскӧ стильдерге кӧрӧ кӱӱлик орнаментациязы ас.

Кайчы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтайлардыҥ кайчылары ары-јанынаҥ јаан јайалталу улус болор, јаан чӧрчӧктиҥ ӱлгерлерин эске билип, оныҥ кеенин угаачыга јетирет. Бир чӧрчӧкти канча эҥир улай топшуур согуп айдар аргалу. Алтайда јарлу кайчылар:

  • Николай Улагашев (1861—1946) —— «Алтай-Буучай» ла база 30 эпос кайлаган;
  • Алексей Калкин (1925—1998) — «Маадай-Кара» ла 30-ка шыдар чӧрчӧк кайлайтан. 7 кӱн кире бир чӧрчӧкти кайлайтан;
  • Николай Ялатов (1927—2002) — «Jанар» (36 муҥ ӱлгерлик јолдык);
  • Табар Чачияков (1923—1998) — эпосты речетативле айдатан;
  • Таныспай Шинжин (1934 јыл—2024) — фольклорист, 10 кай-чӧрчӧк айдар;
  • Савдин Солдобай (1917—1985)
  • Ногон Шумаров — Россия Федерацияныҥ эл; артисти, Заслуженный деятель искусств и Алтай Республиканыҥ кеендигиниҥ нерелӱ ишчизи;
  • Болот Байрышев — Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ эл артисти;
  • Эмиль Теркишев — јиит кайчы. Кан-Оозы аймакта кӱӱлик санатта балдар ӱредет, 10-ноҥ артыгы Кайчылардыҥ курултайыныҥ лауреаттары.


Социал-культуралык учуры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кайчы кижи тегин кожоҥчы эмес, ол культуралык энчини чеберлейт. Алтай л ортодо јаан тоомјыда јӱретен:

  • Калыктыҥ тӱӱкилик энчизи ле эпикалык чӧрчӧктӧриниҥ коручылдары;
  • Эпос ажыра калыктыҥ кӧгӱс байлыгын кӧргӱзери;
  • Айлайдыҥ ээлери ле эл-јоны ортодо колбу тудат.

Јаҥжыгуларга ӧзӱм берери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кйдыҥ кеендигин улалтары:

  • Аҥылу школдор ло ӱредӱлик программалар;
  • Јаҥжыккан фестивальдар ла конкурстар;
  • Кайчылардыҥ ижин документтеп, архивтерге салары;
  • Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик заведениелеринде кайга ӱредериниҥ кӱӱлик программаларын кийдирери.
Б. Киндиков, Н. Шумаров, Б. Байрышев ӱренчиктерле кожо (солдоҥ оҥго)

Кайчылардыҥ школы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтайлардыҥ кайга ӱренер школдоры:

  • Улаганда (А. Г. Калкинниҥ јаҥжыгулары);
  • Кӧксу-Оозында (С. Савдинниҥ јаҥжыгулары);
  • Оҥдойдо (А. Марковтыҥ јаҥжыгулары).

Эмдиги айалга[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу алтай кайчы Алексей Калкин айткан:

«Кайчы јаҥы качан да ӱзүӱбес, Алтайда јаан кайчылар качан да болор, баатырлар кожоҥы качан да угулар, топшуур ӱни чыгар ла агару туулардыҥ јаҥылгазы угулар. Тил јоголбос, поэзия јоголбос, јӱрек јоголбос, Алтай турганча, ижемји болор, телекей бастыра јӱрер.»


Кайдыҥ телкеми ӧзӱм алынган. Јиит алтайлар ӱйези јебрен кеендикке јилбиркейт. Улай ла кайдыҥ фестивальдары, кӧрӧлери, конкурстары ӧткӱрилет. Кайдыҥ техниказына ӱредер мастер-класстар берилет. Эмдиги ӧйдӧ кайлап тургандар ченелте-эксперимент эдет, јаҥжыккан кайды јаҥы ӧйдиҥ кӱӱлик ойноткыларыла ойноп, ӧскӧ стильдер кожот.

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Комментарии
Источники
  1. ↑ Традиция исполнения алтайского героического эпоса «Кай чёрчёк» — Республиканский центр народного творчества г. Горно-Алтайск

Литература

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Гацак В.М. С. С. Суразаков и его труд об исторической поэтике алтайского эпоса // Кан-Алтай. — Горно-Алтайск, 1996, № 3 (11). — С. 6-8.
  • Закон Республики Алтай от 13 июня 2018 года № 23 «Об эпическом наследии Республики Алтай» [Электронный ресурс]. URL: http://base.garant.ru/44362016 (дата обращения: 03.06.2022 г.).
  • Казагачева З. С. Алтайские героические сказания «Очи-Бала», «Кан-Алтын». Аспекты текстологии и перевода. — Горно-Алтайск, 2002. — 350 с.
  • Каташев С. М. Алтайский героический эпос. Вступ. ст. // Алтайские героические сказания: «Очи-Бала», «Кан-Алтын». — Новосибирск: Наука. Сиб. Отд-ие, 1997 — С. 11-46.
  • Конунов А. А. Стилевое варьирование в героических сказаниях Н. Улагашева (на фоне алтайской эпической традиции). — Горно-Алтайск, 2012. — 154 с.
  • Садалова Т. М. Современный опыт трансформации кая — сказительского искусства в Республике Алтай // Наследники алтайских сказаний / Сост. А. И. Наева. — Горно-Алтайск : ООО «Спарк», 2015. — С. 4-12.
  • Суразаков C.C. Н. К. Ялатов и его сказание «Оленгир» // Оленгир. Героическое сказание алтайцев. — Горно-Алтайск, 1970. — С. 5-24. (на алт. и рус. яз.).
  • Шейкин Ю. И., Никифорова В. С. Алтайское эпическое интонирование // Алтайские героические сказания «Очи-Бала», «Кан-Алтын». — Новосибирск, 1997. С. 47-70.
  • Шинжин И. Б. Кайчы А. Г. Калкин. — Горно-Алтайск, 1984. — 145 с.
  • Енчинов Э. В., Алтайцы: Этническая история. Традиционная культура. Современное развитие / редколл. Н. В. Екеев (отв. ред.), Н. М. Екеева, Э. В. Енчинов; НИИ алтаистики им. С. С. Суразакова. — Горно-Алтайск, 2014. С. 268—269.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Кай&oldid=364580"