Јалама
| Јалама | |
|---|---|
| орус. Дьалама, кыйра | |
 | |
| Ороон | |
| Регион | Алтай Республика |
| Кудайлык јаҥ | буддизм[d] и кам јаҥы[d] |
| Эдилген | бӧс[d] и аттыҥ јалыныҥ кылы[d] |
| Статус | эмдиги ӧйдӧ калык тузаланат |
Jалама (орус. дьалама[1], ялама[2], кыйра[1]) — јаҥдап буулайтан байлу кыйралар Туулу Алтайда, кырдыҥ-тууныҥ, аржан суулардыҥ, боочылардыҥ, айыл-јурттыҥ ээлерине, Алтай-Кудайга, Ак-Бырканга учурлай буулап јат[3]. Алтай Республиканыҥ материальный эмес культуралык энчилерине кирет.
Тыш бӱдӱми
Јаламалар кӧп сабазында ак ла кӧксимек (чаҥкыр) ӧҥдӱ, анайда ок сары ла јажылсымак ӧҥдӱ кӧбӧҥ бӧстӧҥ (бӧс ӧзӱмнеҥ эдилген болор керек) эдедилер. Оныҥ јалбагы 3-4 сантиметр, узуны 70-90 сантиметр болор учурлу. Јаламаны эртедеҥ јаҥы бӧстӧҥ белетеп аладылар, оны кӱйдӱрген арчынныҥ ыжыла аластап јадылар. Јаламалар эдерге белетеп алган бӧстиҥ эки кырын јырта тартала, очоктогы отко ӧртӧп саладылар.
Бӧсти курч немеле кезерге јарабас, јаҥыс ла колло ӱзе тартарга јараар. Кандый бир учуралда келишкедий бӧс јок болзо, аттыҥ јалынаҥ эжер тӱкти ӱзе тартала, јаламаныҥ ордына буулап саларга јараар. Кыйраныҥ ордына анайда ла аттыҥ јалыныҥ кылын буулайдылар эмезе эжер тоолу ак, кӧк, сары чечектер саларга јараар[4][5].
Тӱӱкилик тазылдары
Јаба кӧктӧӧри, јалама буулаары, тулуҥдар ла бӧстиҥ экче ӧӧндӧрин тындуларга, агаштарга ла ӧскӧ дӧ не-немелерге тагары ла буулаары јебрентик ӧйдӧ Тӧс Азияда, чокымдаза, Тӱштӱк Сибирде, јуртаган ончо тӱрк-моҥол калыктарда болгон. Айса болзо, јалама деген терминниҥ тӧзӧлгӧзи — «шал», јал (орус. грива) деген (сахаларда салама, тываларда чалама) јебрен тӱрк сӧс болор аргазы бар. Эҥ озо, байла, јаламаныҥ ордына аттыҥ јалыныҥ тӱгин тузаланган, бу атты ыйыктаганын темдектеген. Оныҥ учун бу термин тӱрк тилдеҥ кирген деп айдар аргабыс бар[6].
Кыйра ла Јаламаныҥ башказы
Јалама (орус. ялама) деген термин јебрентик ӧйдӧ табылган ла ончо тӱрк-моҥол телекейде јарлу болгон[7], оныла ончо Тӱштӱк Сибирдиҥ камдары тузаланган. Быркан јаҥныҥ бир эмеш ороой ӧйинде јарык ӧҥдӱ бӧстӧҥ эткен јаламаны «кыйра» деген јаҥы сӧслӧ солыдылар[5].Айдарда, Јалама ла Кыйраныҥ башказы јӱк ле терминдердиҥ бӱткенинде (орус. семантиказында) ла кандый немеге ууландырганыла (орус. субъект применения) башкаланат, је тузаланатан учуры бир тӱҥей болгон.
Тузаланганда, јаан эмес те болзо, башказы бар: бурханчылардыҥ мӱргӱӱл ӧткӱрип турган јерлеринде Јаламаларды буулаарга јарабас, Јаламаныҥ бӧстӧри эжер јок болот, Кыйралар дезе кыйалтазы јогынаҥ эжерлӱ болор керек[5].
Кам јаҥында Јаламаларды тӱҥӱриниҥ ич јанындагы тутказына буулагандар[8].
Јалама ла Кыйраны буулайтан јерлер
Јалама ла Кыйра буулаганы- ол ар-бӱткенниҥ ээлерине алкыш-быйан айдып, кезикте суранып та баштанганы болот. Олорды Алтайдыҥ Ээзине учурлап, бийик боочылар ашканда буулагылайт, оноҥ ары барган јолдоры јымжак болзын деп сурангылайт. Аржандарга барганда, Аржан Ээзинеҥ быйан сурап, оору-јоболдоҥ айрыларына бӱдӱп, Јалама ла Кыйра буулайдылар. Јаан чакпынду суулар кечкенде, Јер-Суу Ээзине баштангылайт, Алтайын Кӧдӱргениле колбулу чӱм-јаҥдар ӧткӱрген тушта, чыккан-ӧскӧн Јерин такыганында јаантайын Јалама-Кыйраны тузаланадылар. Байлу јерге учурлап, кезикте маалды да ыйыктап јадылар. Бу ак ӧҥдӱ ат эмезе ак кой болор аргалу. Талдап алган тындуныҥ арказына Јаламаны эмезе Кыйраны буулайла, ӱӱрине ойто агыдып ийгилейт. Ыйыктаган тындуны сойорго јарабас, ол бойы ӧлгӧн кийининде ӧскӧзин ыйыктап койот. <reef name="постановление" /> Тӱштӱк агаш ӧспӧй турган јерлерде, Јаламаларды таштарга ороой тудуп Обоолорго салып койодылар.
Јалама-Кыйраны буулайтан чӱм-јаҥ
Јалама-Кыйраларды агаштарга кезикте јарааларга буулайдылар, агаш јалбыракту болор керек, јайы-кыжы јажыл эмес (кайыҥ, тыт, терек, тал ла о.ӧ.), ӧскӧн агаштар јок болзо, Обоо таштыҥ ӱстине эмезе јерге де кадап салган агашка буулайдылар. Јалама-Кыйраны кӱнчыгыш јанынаҥ буулаар керек, ээр улус бӧрӱктерин уштыгылайт, кижи бойыныҥ сӧӧгин, ады-јолын аданат, кандый амадула келгени керегинде айдат. Јалама-Кыйраны буулаган кийнинде, бир канча алтам туура базала, Алтайдыҥ, айландыра турган Тайгалардыҥ Ээлерине алкыш-быйанын айдар керек. Јалама-Кыйраны буулайтан чӱм-јаҥ ай эскиде, коноктыҥ караҥуй ӧйинде ле билезинде эмезе јуук тӧрӧӧн-туугандарында чыгым болгон болзо, бир јыл ӧткӧнчӧ (телеҥиттерде 40 конок ӧткӧнчӧ) ӧткӱрилбес керек.
Чӱм-јаҥды јастыра јартаганы
Чӱм-јаҥныҥ ӧдӧтӧн аайын јетире оҥдобогонынаҥ улам, тургун калыктыҥ кеендигин, чӱм-јаҥдарын билбес, туура јердеҥ келгендер (кӧп јандай јорукчылар-туристтер) ӧткӧнижип, агаштарга јӱзӱн-јӱкпӱр колына ла тудулган немени буулап салгылайт. Мындый болгоны сӧӧктӧрдиҥ мӱргӱӱл ӧткӱрип турган байлу јерлеринде, бийик боочыларда, аржан сууларда учурайт.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Бургузунныҥ аржанында Јалама-Кыйралар.
Белтир јурттыҥ боочызындагы Обоо
Кош-Агаш аймагындагы Обоо, Јаламалар таштарга ороолып буулалган.
Бургузунныҥ боочызында Боодо хадак ла Јалама јаҥыс агашка буулалган.
Јаламалар јерге кадалган агаштарга буулалган. Кош-Агаш аймак.
Онойдо ок кӧр
- Алтай Республикада ар-бӱткендик кереестер (тизим)
- Алтай Республикада бийик туулар (тизим)
- Алтай культура (тизим)
- Алтай мифология (тизим)
Ајарулар
- ↑ 1 2 Правительство Республики Алтай. Об утверждении Государственного реестра объектов нематериального культурного наследия Республики Алтай : постановление. — 2014. — 14 кӱӱк ай (№ 140). Архивировано 8 тулаан ай 2019 года.
- ↑ Н.М Ядринцев. Об алтайцах и черневых татарах. — отдельно отпечатано из Известий И.Р.Г.О. за 1881 год. — Васильевский Остров: Типография В.Безобразова и Компании., 1881.
- ↑ Т.М. Садалова. Республика Алтай. Краткая энциклопедия = Алтай Республика: кыска энциклопедия / Суразаков Александр Сазонович. — Новосибирск: АРТА, 2010. — С. 19. — 365 с. — ISBN 978-5-902700-20-3.
- ↑ Екеева Э.В., Белекова Э.А. Культовая атрибутика в традиционном мировоззрении алтайцев / Научный редактор канд. ист. наук Н.О. Тадышева. — Горно-Алтайск: БНУ РА «НИИ алтаистики им. С.С. Суразакова»., 2018. — 120 с.
- ↑ 1 2 3 Л.И. Шерстова. Бурханизм: Истоки этноса и религии / В.П. Зиновьев. — Томск: Томский государственный университет, 2010. — 288 с. — ISBN 5-94621-300-8.
- ↑ Н.К. Антонов. Материалы по исторической лексики якутского языка. — Якутск: Якуткнигоиздат, 1971. — С. 136. — 175 с.
- ↑ Т.М. Михайлов. И з истории бурятского шаманизма (с древнейших времен по ХVШ в.). — Новосибирск: Наука, Сибирское отделение, 1980. — С. 186.
- ↑ А.М. Сагалаев. Мифология и верования Алтайцев. Центрально Азиатские влияния.. — Новосибирск: Наука. Сибирское отделение, 1984. — С. 24.
Тайантылар
 | ||
