Икили

Икили
Классификация	кылдарлу кӱӱлик ойноткы
Родственные инструменты	Морин хуур

Икили (орус. икили, тув. игил) — кӱӱлик ойноткы, алтайлардыҥ јаҥжыккан кылдарлу смычковый кӱӱлик ойноткызы. Тӱштӱк Сибирдиҥ ӧскӧ дӧ тӱрк калыктарыныҥ ойноткозы. Алтайлардыҥ кӱӱлик культуразында јаҥжыккан ойноткыныҥ ӱни аҥылу коо ло койу. Ол алтай кеендикте јаан учурлу кӱӱлик ойноткы.

Тӱӱкизи

Икили јебреннеҥ бери келген инструмент, Тӧс Азия ла Тӱштӱк Сибирдиҥ кӧчкин калыктарыныҥ культураларыла тудуш. Археологиялык табынтылар ла ташта јуруктар мындый смычковый инструменттер Алтайда I муҥјылдык б. э. озо болгон деп керелейт.

Икили хордофондордыҥ билезине кирет, тӱрк ле монгол калыктардыҥ ортозында карындаш ойноткылар бар:

• Казах кыл-кобыз
• Тувин игил
• Монгол моринхур
• Бурят хур

Икили керегинде бичикте эҥ ле озо кыдат тӱӱкилик хроникаларда VII-VIII чактарда айдылган, ондо тӱрк калыктардыҥ кӱӱлик ӧйноткызы деп бичилген .

Алтай кай чӧрчӧктӧрди кайлаарында кайчыныҥ колында икили база јаан учурлу атрибут.

Ойноткыныҥ јурамалы

Икили – алтай кӱӱлик эки кылду смычковый инструмент, ойып эткен јалбак эллипс бӱдӱмдӱ корпусту. Конструкциязы тоопшуурга тӱҥей, је саптырга (гриф) ого кӧрӧ чичке ле узун, бажында ладтар јок, кылдарыныҥ алдында селескези (подставкой для струн) эмеш бийик, аттыҥ кылдарын каттап салган. Кылдары ла смычокто кылдарды тыттыҥ кайылтпаган чаганазыла сӱркӱштеп салат, модернизированный икили 4 кылду.

Икили бойы:

• Чанак, карын (корпус) — агаштаҥ эдилип јат, мӧш эмезе карагай;
• Каба (дека) — койдыҥ, эмезе эчкиниҥ терезиле кыпталар (обтягивается кожей) ;
• Саптырга (гриф) — ладтар јок узун мойынду;
• Баш (головка) — аттыҥ, эмезе кандый бир куулгазынду тындуныҥ бажын кезип јарандырып јат;
• Кулак (колки) — клдарын јерине тургузар эдим;
• Кыл (струны) — аттыҥ кылдары болгон озо, эмдиги ӧйдӧ капрон ло темир кылдар турар;
• Чертпек (Смычок) — онойдо ок аттыҥ кылынаҥ эдилер, агаш чырбагалга кере тартылар.

Бӱдӱми ле јазаганы

• Чанак (корпус) агаштаҥ кезилип јат, мӧштӧҥ этсе артык, карагай ла кайыҥ база јараар.
• Каба (дека) јакшы уужалган теренеҥ эдилер, койдыҥ ла эчкиниҥ.
• Саптырга (гриф) кату агаштаҥ эдилер, тыт, эмезе кайыҥ.
• Баш (головка) аттыҥ, эмезе кандый бир куулгазынду тындуныҥ бажын кезип јарандырып јат, байлу.
• Кыл (струны) — аттыҥ кылдары болгон озо (60—100 јыл бир бӱкке), аҥылу эдип каттаган^[6].
• Инструменттиҥ јааны, кичинеги јаҥжыккан да аайыла, ус кижиниҥ кӱӱниле де болор. Узуны 60-80 см, корпустыҥ узуны — 20-30 см, тууазы — 12-18 см.

Икилини узайтан јаҥы, јажыттары бар, аданаҥ балага, устаҥ ӱренчикке кӧчӧр. Ойноткы бойыныҥ ӧйинде эдилетен јаҥду (считалось, что инструмент должен "созреть" после изготовления), ол тушта ӱни чыгар.

Ойноор аайы

Икили — инструментле, ойынчы отурала ойноор. Инструментти тургуза тудар (вертикально), тизезине тургузып алар. Икилиниҥ јаага тӱҥей чертпекле (смычок) ойноор, табыжы јаан эмес.

Ойноорыныҥ техникалык аҥылузы:

• Кылдарды (скрипкада чылап) сабрлардыҥ бажыла јаба тудар эмес, тырмактарла, эмезе сабардыҥ келтейиле.
• Смычокты европей традицияга кӧрӧ когыс тудар.
• Табыш чыгарарга эп-аргалар: флажолеты, глиссандо, вибрато.
• Бурдонный табыш чыгарат (алдында кыл бурдонныҥ табыжын берет).

Кылдардыҥ настройказы кварта эмезе квинта, је настройканыҥ регионал варианты бар. Чаще всего используется Строй «ля-ре» эмезе «соль-ре» кӧп туштайт.

Кӱӱлик аҥылузы

Икилиниҥ ӱни скӧ ойноткыларга тӱҥей эмес, койу ла тереҥ ӱндӱ, эмеш тумчуктаҥ ошкош тембр, байлык обертонду. Бу обертон тембры тере деканаҥ улам, аттыҥ кылы эдилгенинеҥ. Икилиниҥ репертуары:

• Кай — икилиле ойын
• Алтай элдиҥ кӱӱлери (кӱӱ)
• Инструментал наигрыштар (согуш)
• Импровизациялар (улгер)

Икилиле ойноорында јаҥжыккан аайынча, ар-бӱткенниҥ табыштарын, тындулардыҥ табыжын чыгарары, тӱҥейлеп ӧткӧнӧри, кам јаҥыныҥ практикалары ла алтайлардыҥ анималистикалык культтары.

• 

  Кайчылардыҥ курултайы

• 

  Айдар Унатов

• 

  Кайчылардыҥ курултайы

Культурада учуры

Икили алтайлардыҥ кӧгӱс культуразында:

• Кайлаар јаҥжыгуд — инструмент кайчылардыҥ баатырлар керегинде кайында.
• Ритуал практикада — икили обрядтарда туружат, кам јаҥыла тудуш.
• Символикалак учуры — ойноткыныҥ бӱдӱми ле элементтери алтайлардыҥ космологический кӧрӱми (гриф — телекей агажы, корпус — атыгы ороон, бажы — ӱстӱги ороон).

Алтай мифологияда икили кайдаҥ келгени керегинде соојындар. Бирӱзи, баштапкы икилини Ойрот-каан тапкан, ол улусты икилини јазап, оныла ойноорго ӱреткен.

Јарлу ойынчылары

Икилиле сӱреен јакшы ойногон устар:

• Алексей Калкин (1925—1998) — ээлӱ эл кайчы, икилиле бийик кеминде ойногон
• Таныспай Шинжин (1934—2016) — эл кайчи, икилиле ойноор јаҥжыккан техниканы чеберлеп алган
• Болот Байрышев — современный исполнитель горлового пения и игры на икили
• Ногон Шумаров — јарлу ойынчы, алтай инструменттерле эксперименттер ӧткӱрет
• Альберт Кумандин — икили јазаар ус, ойынчы

Эмдиги ӧйдӧ

Эмдиги ӧйдӧ икили јаҥы тыныш алынган, алтай культурага јилбиркедип:

• Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик заведениелеринде икили ойноорго ӱредип јат.
• Мастер-класстар ӧткӱрилет икилиле ойноорго.
• Фестивальдар ла конкурстар икилиле јаҥжыккан кӱӱлер ойноорго.
• Икили эмдиги ӧйдиҥ кӱӱлик эксперименттеринде туружат, фьюжн ле этнический рокто.

Эмдиги ӧйдиҥ музыканттары икилиниҥ конструкцизыла эксперименттер эдип, јаҥы модифицированный версиялар јазайт, јаан диапазонду, элбек эп-аргаларлу.

Онойдо ок кӧр

• Топшуур

Ајарулар

Литература

Вертков К.,Язовицкая Э., Благодатов Г. Атлас музыкальных инструментов народов СССР (орус.). — Москва: Музыка, 1975. — 400 с. — 2000 экз.

Тайантылар

• «О звуковой культуре алтайцев» / Ойношев Василий Петрович, Ойношев Самыр Васильевич – научная статья по искусствоведению в электронной библиотеке КиберЛенинка