Алтай Республиканыҥ материальный эмес культуралык энчилериниҥ тизими
Алтай Республиканыҥ материальный эмес культуралык энчилериниҥ тизими (орус. Список объектов нематериального культурного наследия Республики Алтай) бого тергеелик реестрде темдектелген ончо объекттер кирет.[1], 2014 јылда Алтай Республиканыҥ башкарузыла јӧптӧлгӧн, Алтай Республиканыҥ јӧптӧлгӧн Јасагын бӱдӱрери № 120-РЗ[2].
"Алтай Республиканыҥ материальный эмес культуралык энчилерин ӧскӱрери јанынаҥ колбуларды аайлары керегинде" Јасак [2]:
- темдектелген иштер аайынча тергеелик башкаруныҥ тап-эриктерин чокымдайт;
- материальный эмес культуралык энчилериниҥ реестрын тургузары [3].
Темдектелген Јакаан аайынча[2], культуралык энчи дегени -ол чӱм-јаҥ, немени кӧргӧни ле кӧргӱскениниҥ аргалары, билгири ле билери, анайда ок олорло колбулу эп-аргалар, предметтер, артефакттар ла культуралык телкем, бу энчиликте кижиниҥ авторствозы јок болор керек. Калыктыҥ ич-кӧгӱс культуразыныҥ байлыктарын[3]:
- сообществолор, группалар ла улустар билип, јарадып турар учурлу;
- ӱйедеҥ ӱйеге улалып барар;
- сообществолор аҥылу экологиялык айалгада орныктырып турар;
- этнический группада, республикада јуртаган улуста, кемге де тӱҥей эмезин сезип-билип турар («чувство самобытности»);
- регионныҥ культуразыныҥ байлыгын билип, тооп, таркадып јӱрер кӱӱн болорын тыҥыдар.
Алтай Республиканыҥ материальный эмес культуралык энчилериниҥ бӱдӱмдери деп чӱм-јаҥдарды, ойноор кеендикти (исполнительские искусства), јаҥдаган јаҥды, албаты байрамдарды, билгирлерди ле эдип билерин, узанышта билерин (ремесла), являющиеся ными ценностями народов Алтай Республиканыҥ калыктарыныҥ культуразыныҥ байлыктары айдылган. [3]. Алтай Республикада материальный эмес энчиге јаан ајару эдилет.
| № п/п | Ады алтайлап |
Ады рустап | Кыска јартамал | ||
|---|---|---|---|---|---|
| 1 |  |
Кай | Алтай кай | Алтай эпосты кайлаары. Бу кайлайтаны јебрен кеендик болуп јат, кезик ле калыктарда арткан, алтай кай ончозынаҥ аҥылу. Кайлайтан ӱч бӱдӱми сыбыскы, кӧӧмӧй лӧ каркыраа кай. | |
| 2 | Кай чӧрӧк | Алтай баатырлар | Оос, монументал чӧрчӧктӧр, јебрен мифологиялу. Туулу Алтайда бичилген эпостыҥ текши кеми 500 муҥ ӱлгерлик јолдык. | ||
| 3 |  |
Кайчы | Сказитель | Кайчы — Алтайда ары јанынаҥ јаан јайалталу кайлап билер кижи. Ээлу Кайчы јаштаҥ ала кай чӧрчӧктиҥ јаан кемин билер, бойы чӧрчӧктӧр чӱмдеер јайалталу, тегин эмес кижи болор. | |
| 4 | Бай Терек | Священный Тополь / Железный Тополь | Байлу терек, байлу агаш, ӱстӱги ороон, ортодо ороон, алтыгы ороонло колбу тудар темир терек. Древнейшая модель трёхмерного мироздания. Бай Теректиҥ сӱри бастыра тӱрк калыктардыҥ фольклорында туштайт. | ||
| 5 |  |
Топшуур | Традиционный алтайский музыкальный инструмент | Топшуур алтай кӱӱлик ойноткы. Кайчылар топшуур согуп кайлайт. Топшуур бойы ээлӱ болор, оны кайчы чеберлеп, байлап јӱрер. | |
| 6 | Икили | Традиционный алтайский народный инструмент | Смычковый кӱӱлик инструмент, коо ӱндӱ, оны ойноп, алтайлар кӱӱ угар, јаҥрлаар. | ||
| 7 | Jaҥар | Разновидность жанра алтайской народной песни | Јебрен кӱӱлик-кожоҥ јайаандык, мында кожоҥ, ойын, јаҥдаганы, кӱӱ, бије бириккен. Јаҥарды мӱргӱӱлдерде, јаан байрамдарда, тойдо, тегин де кӱнде кожоҥдоп јат. | ||
| 8 |  |
Теҥери jaҥ | Тенгрианство | Ӱргӱлјик теҥериниҥ культы — Теҥери кудайы. Алтай Кудайга баштанат алтайлар. | |
| 9 |  |
Алтай кам јаҥы | Алтайский шаманизм | Кырдыҥ, сууныҥ, јердиҥ ээлери ле кижиниҥ ортодо колбуны кам тудат. Јаан камдар теҥериге чыгып, алтыгы ороонго тӱжер аргалу. Кам болотон кижиге ары јанынаҥ јаан јайалта тӱжер, улус эмдеер, алтайын кӧдӱрер мӱргӱӱлдер ӧткӱрер ле о.ӧ. | |
| 10 |  |
Быркан јаҥ | Бурханизм (Белая вера). | Алтайда XX чакта кудайлык буркан јаҥы кӱнчыгыш јанынаҥ кам јаҥына коштой таркаган. | |
| 11 | Алтай кöдÿргени, Jер такыганы | Обряд восхваления, почитания божеств, духов — хозяев Алтая, местности. | Бу јаан мӱргӱӱл, алтайын алкап, бастыра ээлерге баштанып, алканар, алтай кудайын мактап, кӱндӱлеер. Алтай ичинде јаан сын мӧҥкӱлерди адап аш-курсагын ӱрӱстеер, кыйра буулап мӱргӱӱр. Кӱс, јас «Јажыл бӱрде» ле «Сары бӱрде» јылда эки катап ӧткӱрилет. | ||
| 12 | Ажуларды jаҥдаганы | Обряд поклонения духам перевалов. | Туулу Алтайда бийик сындарлу, тайга-ташту, боочы-боомду јерге јӱрӱп, улус боочыга чыгала кыйра буулап, ак-сӱттӱ курсак ӱрӱстеп, айдынып, Алтай Кудайга, кырдыҥ-тууныҥ ээзине мӱргӱп барат. | ||
| 13 | Аржан сууны jаҥдаганы | Обряд поклонения духам священных источников. | Алтайлар байлу аржан сууларга токтозо, кыйра буулаар, сӱт, чай ӱрӱстеп, талкан, курут, быштактаҥ јаҥдап, мӱргӱп, айдынып суу ичер, јӱзин-колын јунар, Алтай кудайын мактаар, суу алар. | ||
| 14 | Алтай-Кудай | Алтай ээзи Алтай-Кудай. | Алтай-Кудай алтайдыҥ ээзи, jер ээзи, байлу кыр ыйык туу, онойдо ок Теҥери ээзи. Алтай-Кудай ак сагалду, ак кийимдӱ, ак атту јажы јаан эр кижи болуп кӧрӱнер. | ||
| 15 | Арчынды байлаганы | Обрядовое почитание можжевельника | Арчын — байлу агаш. Оны ай јаҥыда аластанар, айыл-јуртын аластаар, очокто отко салар. Јӱзӱн-јӱӱр чӱм-јаҥдар ӧткӱрзе керектӱ. | ||
| 16 |  |
Јалама | Обрядовые священные ленточки | јаҥдап буулайтан байлу јалама, кыйралар Туулу Алтайда, кырдыҥ-тууныҥ, аржан суулардыҥ, боочылардыҥ, айыл-јурттыҥ ээлерине, Алтай-Кудайга, Ак-Бырканга учурлай буулап јат. Јаламалар кӧп сабазында ак ла кӧксимек (чаҥкыр) ӧҥдӱ, анайда ок сары ла јажылсымак ӧҥдӱ кӧбӧҥ бӧстӧҥ (бӧс ӧзӱмнеҥ эдилген болор керек) эдедилер. Оныҥ јалбагы 3-4 сантиметр, узуны 70-90 сантиметр болор учурлу. | |
| 17 |  |
Обоо таш | Большое конусообразное сооружение, складываемое из камней | Јаҥжыккан бӱдӱми — јаҥыс јерге чокчойто јууган таш, агаш, кыйра, јалама буулаган. Обоо таш боочыларда, кырдыҥ бажында, кӧлдӧрдиҥ, суулардыҥ, аржандардыҥ, јолдордыҥ јанында чогылат. Јаҥыс обоо таш ла бир канча обоо таштар туштайт. | |
| 18 |  |
Кӱрее таш | Обрядовый артефакт из сложенных прямоугольных плоских камней | Алтайдыҥ тургун улузы аҥылу байлу јерлерде мӱргӱӱл ӧткӱрерде, јондык байрамдарда јаҥдаар, учурлу байлу јер. Алтайлар јаскыда — jажыл бÿрде, кӱскиде сары бӱрде Алтайын кӧдӱрип, мургӱӱл ӧткӱрет. Алтай Республиканыҥ материальный эмес культуралык энчилериниҥ тизимине кирет. Учурыла Обоо ташка јуук. | |
| 19 |  |
Тагыл | Жертвенник | Тагылдар јаҥыстаҥ турар, эмезе бир бӧлӱк болуп, культовый комплексте тургандары — кӱрее болот, тӧрт чике кырлу эмезе цилиндр бӱдӱмдӱ, таштаҥ эдилет. Тагылды Алтайдыҥ кырларына тургускан болзо, оны тударга, ол ло кырдаҥ таштарды алат. | |
| 20 | Jада таш | Обряд с камнем яда таш | Айдыҥ-кӱнниҥ айалгазын солып ийер кӱчтӱ таш. Јебрен магический јаҥда тузаланат. Jада салкын-јоткон до экелер, јут-јулакайды јаан карды да токтодып ийер аргалу. Јада ташты тегин кижи салбас, кам кижи салар. | ||
| 21 | Алтай jылдык тоо | Алтайское летоисчисление | Алтай јылтоолошто 12 тындуныҥ адын адаган јылдар бир циклга келижет. I муҥ јыл б. э. озо Орто Ациядаҥ клген, јебрен калыктар тапкан јылтоолош. |
Ајарулар
- ↑ Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ Јакааны 2014 јылдыҥ кӱӱк айдыҥ 14 кӱни N 140 « Алтай Республиканыҥ материальный эмес культуралык энчилериниҥ тизимин јӧптӧӧри» (2022 јылдыҥ чаган айыныҥ 20 кӱнинде эдилген солынтыларыла кожо)
- ↑ 1 2 3 Закон Республики Алтай от 05 декабря 2008 года N 120-РЗ «О регулировании отношений в области развития нематериального культурного наследия Республики Алтай»
- ↑ 1 2 3 Садалова Т. М. «Священные территории Республики Алтай» — Национальная Библиотека Республики Алтай им. М. В. Чевалкова