Алтай кам јаҥы

Алта́й кам јаҥы (орус. Алта́йский шамани́зм) — кудайлык јаҥ (национал) бӱдӱмдӱ шаманизм. Јайылган јери — Алтай. Хакастар, сахалар, казахтар ла ӧскӧ дӧ Сибирдиҥ тӱрк калыктарында бар, алтайларда кам јаҥы тенгрианствоныҥ камаанына кирген.

Јаҥныҥ аҥылузы

Тӱҥӱрлӱ кам ӱй кижи. ХХ чактыҥ бажы

Алтай кам јаҥы вербальный јаҥ. Бу јаҥныҥ тӧзӧлгӧлӧри бичилбеген, аайы, декларациялары јок. Канонический ээжилер јок, заповедьтер, токтодыш-јаратпастар, мӱргӱӱл тексттер ле о.ӧ. јок. Бастыра јаҥ оос-визуальнйй база ла тегин ритуал реквизиттӱ. Алтай кам јаҥында, эҥ ле бажында баштанып турза ӧдӧр профессионал иерархия специализация база јок.

Мындый тегин эмес улус кам кижи деп адалат. Ары јанынаҥ улус эмдеер јайалта олорго ӱстинеҥ берилет, кам болоры укталар аргалу. Кам кижи тирӱ ле ӧлгӧн улустыҥ, ар-бӱткен ле улус ортозында јӱрер.

Шаманизмде кам кижи, транска кирер (орус. изменённые состояния сознания – ИСС); ИСС-ке аффективный техниквлар, галлюциногендер, гипноз, медитация, аскетизмди билер керек. Озо ло баштап кам болотон кижи тыҥ оорып јат («шаманская болезнь») — аҥылу психофизиологический бӱдӱм (духовная инициация), ары јанынаҥ кижини кам болзын деп ӱстинеҥ јайалта келгени, оныҥ кийнинеҥ кижини кам болзын деп баштандырар, ол тушта кам кижи (улай-телей) кийимин, атрибуттарын јазап алат. Камныҥ кийимине темир эдимдер кондырылат, символикалык јуруктарлу, кӱскӱлер, кӱзӱҥилер. Јӱзине кийер амдайлар (маска)^[1].

Камдарга озогы ол јерге јӱре берген тӧрӧӧндӧриниҥ сӱлтерлери болуш эдип баштаар, айдып берер, оны улус та кандый да кудайлык конфессиялар токтотпос. Онойдо сӱр-сӱлтерлердиҥ болужыла (јаан камдардыҥ баштандырганыла), оҥ тӱҥӱрин алып (аҥныҥ терезинеҥ эдилген), кам айландыра кудайлардаҥ, ээлердеҥ болуш алат.

Камдаганы

Камныҥ тӱҥӱри

Кам камдап, ол јердиҥ ээлериле куучындажат («общается» и «вызывает» духов), олорыҥ айтканын улуска јетирет. Камдап турган ӧйдӧ кам, тӱҥуриле, бијезиле, чырайыла, ӱниле, сӧстӧриле, кыймыгыла транска кирет, тынду болуп, јепсел болуп кубулар (окто, окјаа). Тӱҥӱрге согуп, кожоҥдоп, кыйгырып, ритмге кирет. Тӱҥӱр инструмент камнҥ билгирин керелейт, кам аҥылу кийими јок то болор аргалу. Ол јердиҥ ээлериле куучындашса ӱни куулып турар. Камдар аҥныҥ-куштыҥ ӱнин ӧткӧнӧр, аҥ-куш болуп болушчы ээлер келер, айылга.

Кам «алтыгы ороонго» тӱжӱп барар аргалу. Алтыгы ороонго барза, ого кер-јутпа туштаар, божогон улустыҥ сӱнее-јулаазын ол јерде каруулдайт.

Камдаган кийнинде ээлер камнаҥ айрылып барза, ол тегин кижи боло берет, улус оноҥ нени де сурабайт.

Алтайда камдар јуулып камдайтан јер Кадын ла Себиниҥ суузы бириккенинде јаан јалаҥ болгон. Эмди ондо Горно-Алтайский ботанический сад, јанында — Камлак јурт (Шабалин аймак, Алтай Республика).

Европаа кам јаҥы керегинде баштап ла XVII чакта јорыкчылар, дипломаттар, шиҥжӱчилер бичиген. XVIII—XIX чактарда ол керегинде бичимелдер там ла кӧптӧгӧн. ХХ чакта кам јаҥына улустыҥ јилбиркегени там ла кӧптӧгӧн^[2].

Онойдо ок кӧр

Алтайлардыҥ мифологиязы

Литература

Анохин А. В. Материалы по шаманству у алтайцев, собранные во время путешествий по Алтаю в 1910—1912 гг. — Л.: Российская академия наук (РАН), 1924.
Арефьев В. Е. Введение в туризм: учебное пособие. — Барнаул: Изд-во АГУ (Алтайский государственный университет), 2002.
Гекман Л. П. Мифология и фольклор Алтая. — Барнаул: Изд-во АГИИК (Арктический государственный институт искусств и культуры), 2000.
Мифы и шаманизм Алтая. Составитель: Владимир Арефьев. — Барнаул.: «Пять плюс», 2002.
Потапов Л. П. Алтайский шаманизм. — Л.: Наука, 1991.
Басилов В. Н. Избранники духов. М., «Политиздат», 1984.
Басилов В. Н. Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана. М., «Наука», 1992.
Смоляк А. В. Шаман: личность, функция, мировоззрение. М., «Наука», 1991.
Шаман и Вселенная в культуре народов мира (сборник статей). С.-Петербург, «Наука», 1997. Каждый текст, произнесенный шаманом во время обряда, — импровизация. Поэтому так интересны записи этих текстов. Вот несколько примеров с указанием, кто, когда и у какого народа их записал.

Ајарулар

Тайантылар

[1] БРЭ.Шаманизм

[2] Наука и жизнь

[1]

[2]