Алтайлардыҥ мифологиязы
Алтайлардыҥ мифологиязы (орус. Мифология алтайцев) — мифологиялык кӧрӱмдери, кудайлык јаҥы ла культтары.
Алтайлардыҥ мифологиязында ӱч ороон Орчылаҥда болгон теҥериде-ӱстӱги ороон, јерде-орто ороон ло јердиҥ алдында-алтыгы ороон, кӧп каттарлу сфераларлу ла ярустарлу, ондо алтай мифологияныҥ персонажтары јӱрет[1].
Теҥериде, ӱстӱги ороондо јарык, ак, кижиге јакшы кӱӱнду кудайлар јӱрет: Ӱч-Курбустан, Ӱлген, Бурхан, Кудай.
Јерде, орто ороондо кижи ле јердиҥ кудайлары, ар-бӱткенниҥ кудайлары: оттыҥ ээзи, салкынныҥ, сууныҥ, кырлардыҥ, агаш-аразыныҥ, аржан суулардыҥ, айыл-јурттыҥ.
Јердиҥ алдында ороондо, јаман ла јакшыны башкарып турган кудайлар ла ээлер. Ондо Кудайдыҥ карындажы, Эрлик башкарат[2].
Алтайлардыҥ мифологиязында мал-аш ла улусты сананып тапкан Кэдэ Мэнкэ Адазъ тогузынчы теҥериде јадат теҥериде бастыра Ӱлгендердиҥ ээзи, оныҥ јепсели — јалкын ла јаркын. Оноҥ тӧмӧн, теҥериниҥ одыныҥ кудайы Јалкын турат. Г. Н. Потанинниҥ айтканыла, алтай-хакас Кудай теҥериде эҥ ле јаан кудай болот. Алтайлардыҥ, онойдо ок тувиндердиҥ ле якуттардыҥ саназыла Улуу — теҥериниҥ кудайы, кӱкӱртле башкарат[3]. А. В. Анохинниҥ айтканыла, алтай камдардыҥ мифологиязында Ӱстӱги кудайлар, ол тоодо Эрлик, олорды тӧс кудайлар деп айдат, эмеш јабыстары ару-кöрмöстӧр, тайанганым (орус. моя опора). Кажы ла кырдыҥ,сууныҥ ээзи тӧстӱ.[4].
Алтайлардыҥ мифологиязында айуга јаан ајару эдет.[5].
Космогония
Ӱлгенге, ӱзе немениҥ јайаачызы болорго Ак-Эне (орус. Священная Белая Матерь) болушкан. Јайаан алты кӱн улалган. Ӱлген јаҥыс јерди, теҥерини, кӱнди, айды, солоҥыны, кӱкӱртти, отты јайаган эмес, баштапкы кижини јайаган, кижиниҥ сӧӧкторин камыштаҥ эткен, эди-канын той балкаштаҥ. Ол ийтти јайаган, баштапкы кижини каруулдазын деп. Майдере ле Мангдышире батырларды јайаган. Ташты, агашты јайаган, чечектер отургыскан. Улустыҥ ла мал-аштыҥ бажын, киндигин јайаган, кижиниҥ айыл-јурттын, мал аштыҥ азыранар јалаҥдарын. Чайык болордыҥ алдында, ол Намеге плот тутсын, ого ӱзе аҥ-кушты отургусын деп јакарган[6].
Ӱстӱги ороон
- Кудай
- Ӱлген
- Ӱч-Курбустан
- Бурхан
- Ак-Эне
- Кайракан
- Каршит
- Умай
- От-Эне
- Майдере
- Мангдышире
- Јайаачы
- Јӱрӱн-Музыкай
- Коча-кан
Ӱстӱги ороонныҥ ээлери
- Јайык
- Суйла
- Карлык
- Каракуш-кан
- Кургай-кан
- Уткучы
- Чымар-кас
- Куралдай
- Келегей
- Эрмен-хан
Таркаган тӧстӧри
(орус. Первопредки)
- Шангдимы
- Тепкара
- Поудо-Сонко
- Таргын-нама
- Јара-Чечен
Алтыгы ороон
- Эрлик[7]
- Караш (мифология)|Караш
- Кагыр-кан
- Пургул-хан
- Сынзай-хан
- Jутпа
Алтыгы ороонныҥ ээлери
Орто ороон
Јердиҥ кудайлары ла ар-бӱткенниҥ ээлери
- Алтай ээзи (орус. дух-хозяин Алтая)
- Јердин ээзи (орус. дух-хозяин земли)
- Туунын, кырдын ээзи (орус. духи-хозяева гор)
- Јер-Суу (орус. Земля-Вода)
- Суу ээзи (орус. дух-хозяин воды)
- Аржан, кутук (орус. дух-хозяин целебной воды)
- Сары-эмеен, Куу-эмеен (орус. духи-хозяева ветра и вихря урагана)
- Јалкын-ээзи (орус. дух-хозяин молний)
Айыл-јурттыҥ ээлери ле угы-тӧзиниҥ коручылары
- Бабырган
- От ээзи (орус. хозяин огня)
- Эмегендер (орус. духи материнского рода)
- Энекелер (орус. старушки, матери Эмегендер)
Мифологияда јабыс персонажтар
- Алмыс
- Јелбеген
Ајарулар
- ↑ Маслова В. Введение в когнитивную лингвистику Архивная копия от 7 јаан изӱ ай 2018 на Wayback Machine
- ↑ Библиотека Чевалкова. Саглаев.
- ↑ Homo Eurasicus в системах социальных коммуникаций : VI Всероссийская научно-практическая конференция: коллективная монография — Москва, Берлин: Директ-Медиа, 2015—373 с. — ISBN 978-5-4475-5872-7 — С.
- ↑ Сагалаев А. М. Урало-Алтайская мифология. Символ и архетип. — Новосибирск: Наука, 1991 — С. 110
- ↑ Материальная культура и мифология: Сборник статей / Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР; отв. ред. Б. Н. Путилов. — Ленинград: Наука, 1981. — 227 с. — (Сборник Музея антропологии и этнографии; т. 37) — С.
- ↑ Наука в Сибири. Д.Хомякова
- ↑ Проза.ру. Алтайские боги. Татьяна Шмидт
- ↑ Мифология тюркских народов
Литература
- Алексеев Н. А. Шаманизм тюркоязычных народов Сибири — Новосибирск, 1984
- Анохин А. В. Материалы по шаманству у алтайцев // Сб. Музея антропологии и этнографии при Российской академии наук, т. 4, вып. 2 — Ленинград, 1924
- Ойноткинова Н. Р. Текстология шаманских текстов, опубликованных А. В. Анохиным: комментарии к образам, символам и понятиям // Сибирский филологический журнал. 2014. № 4
- Сагалаев А. М. Мифология и верования алтайцев. Центральноазиатские влияния. / отв. ред. И. Н. Гемуев; Академия наук СССР. СО. — Новосибирск: Наука, 1984—121 с.
- Сагалаев А. М. Урало-Алтайская мифология. Символ и архетип. — Новосибирск: Наука, 1991—156 с. — ISBN 5-02-029643-0
Тайантылар
- Мифологическая картина мира алтайцев как фактор национально-культурной идентичности – тема научной статьи по языкознанию и литературоведению читайте текст научно-исследовательской работы в электронной библиотеке КиберЛенинка
- Эпос и миф в духовной культуре алтайского народа – тема научной статьи по языкознанию и литературоведению читайте текст научно-исследовательской работы в электронной библиотеке КиберЛенинка
- Мифология и верования алтайцев А.М. Сагалаев.pdf - Google Диск