Тагыл
| Тагыл | |
|---|---|
| орус. Жертвенник | |
 | |
| Ороон | Россия |
| Регион | Алтай Республика |
| Эдилген | таш / агаш |
| Статус | эмди тузаланат |
Тагыл, Кӱрее таш, (орус. жертвенник[1]) — јалбак таштардаҥ тудулган артефакт, Алтайдыҥ тургун улузы аҥылу байлу јерлерде мӱргӱӱл ӧткӱрерде, јондык байрамдарда јаҥдаар, учурлу байлу јер. Алтайлар јаскыда — jажыл бÿрде, кӱскиде сары бӱрде Алтайын кӧдӱрип, мургӱӱл ӧткӱрет. Алтай Республиканыҥ материальный эмес культуралык энчилериниҥ тизимине кирет[2].
Этимологиязы
Тагыл деп алтай сӧс этимологиязыла моҥ. тахил; моҥ. тахил табиха, орус. место для жертвоприношения, обряда жертвоприношения, приношения даров, тайылга, чачылга эдери деп учурлу болгон[3]. Табынча лексический учуры ӧскӧргӧн. Алтай тилде тагыл деп сӧс тайылга эдер јер эмес, Алтайыҥ јаан сындарына бажырар, мӱргӱӱр, чачылга эдер јер деп учурлу боло берген, кӱрее тагылдыҥ синоними[4].
Сӧстиҥ учуры
Литературада бу терминди јартаганы башка-башкалу, качан бичиген ле кандый јер керегинде бичигенин темдектеер керек. Чӱм-јаҥды ӧткӱрери аҥылу. Јебренде камдардыҥ јаҥына, бурхан јаҥы јаан салтарын јетирген.
Бӱгӱнги кӱнде тагыл деп термин бир канча учурлу:
- оттыҥ јанында јаан эмес (орус. алтарь) арчын ӧртӧӧр јер;
- таштардаҥ салган кӱрее тагылдыҥ синоними кӱрее;
- јаҥдаар јер;[5]
Тагылдардыҥ бӱдӱми
Остолдый тагыл
Кайыҥ болчоктордоҥ эткен остол айылдыҥ эжигиниҥ јанында, оҥ јаны јаар турар[6], ол эмезе тӧрдӧ ак-јайыктыҥ толыгыныҥ алдында, бу болчоктордо арчын кӱйдӱрет. Онойдо ок мында айак турат, ого сӱт уруп, агаш калбакла ӱрӱстейдилер[7]. Тагылда талканнаҥ ла куруттаҥ эдилген тындулардыҥ сомы салынат[7]. Кунсткамераныҥ коллекциязында символикалык јуруктарлу кичинек остол бари 1915 јылда, оны Кадын ичинеҥ экелген. Јаҥдайтан остол тӧрт бутту, ӱсти (орус. столешницазы) 17 см ле 14,5 см. Бийиги 110 см јетире[8].
Јалбак таштардаҥ эдилген тагыл
Тагылдар јаҥыскан турат, бир бӧлӱк болуп культовый комплексте тургандары — кӱрее болот[7], тӧрт чике кырлу эмезе цилиндр бӱдӱмдӱ, таштаҥ эдилет.
Тагылдар бир јерде тоозы башка болот 6, 7, 10 ло 12. Кажы ла комплекс бойында архитектуралу ла артефакттарлу. Тагылды Алтайдыҥ кырларына тургускан болзо, оны тударга, ол ло кырдаҥ таштарды алат.
Кажы ла тагылдыҥ атрибуды — саҥ-таш (орус. жертвенный камень) болот. Оныҥ ӱстине экелген аш-курсак сӱттеҥ, кулурдаҥ эдилген салып, арчынныҥ бӱрин кӱйдӱредилер.
Мӱргӱӱрдиҥ алдында кол ло јӱсти арчынду суула јунар. Экелген кыйраны кайыҥныҥ будактарына буулап салар, јарлыкчыныҥ кийнинеҥ канча катап алакандарды бириктире тудала, тагылды кӱн аайынча айландыра базып мӱргӱӱр[9].
Јаҥдаар јер
Тагыл учурыла Обоо ташка тӱҥей, олор Орто Азияда кӧп јерлерде бар. Обоо таш байлу јерлерде тургузылат. Обоо таш боочыларда, кырдыҥ бажында, кӧлдӧрдиҥ, суулардыҥ, аржандардыҥ, јолдордыҥ јанында чогылат. Јаҥыс обоо таш ла бир канча обоо таштар туштайт. Алтайлар јаскыда — jажыл бÿрде, кӱскиде сары бӱрде Алтайын кӧдӱрип, мургӱӱл ӧткӱрет. Тагылдарга чачылга эдип, кыйралар буулап, мӱргӱйт[10]
Тагыл — бир бӧлӱк тагылдар учурыла бу байлу јерди керелейт. Олорды бириктирип турган маанылу шеерјини тӧс тагылдыҥ ортозында кадап салган. Тӱндӱк јанында чакы тургузылат[10].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Комплексте бир бӧлӱк тагылдар. Тӱштӱк Алтай. Чакы тӱндӱк јанынаҥ.
Кайада јаан эмес тагыл. Боро-Бургазы ӧзӧк
Бӱдӱн таш тагыл. Ортолык јурт
Јаан јаҥыс тагыл тӧрт саҥ-таш ак-јарыктыҥ тӧрт келтейинде, бирӱзи ортозында
Комплексте јаан эмес тагылдар
Тагылдыҥ ӱстинде барынтычы куш
Онойдо ок кӧр
- Јалама
- Алтай Республикада ар-бӱткендик кереестер (тизим)
- Алтай Республикада бийик туулар (тизим)
- Алтай культура (тизим)
- Алтай мифология (тизим)
- Обоо таш
Ајарулар
- ↑ О.Н. Балакина, В.С. Дедеева. Алтайско-Русский словарь / под редакцией Н.А. Тепуковой. — 1. — Горно-Алтайск: РОО "Лепта", 2015. — 168 с.
- ↑ Правительство Республики Алтай. Об утверждении Государственного реестра объектов нематериального культурного наследия Республики Алтай : постановление. — 2014. — 14 кӱӱк ай (№ 140). Архивировано 8 тулаан ай 2019 года.
- ↑ Черемисов К.М. Бурят-монгольско-русский словарь. — 1952. — С. 432.
- ↑ Н.Р. Ойноткинова. Культурно-семиотические коды календарной обрядности южных алтайцев. — Институт филологии СО РАН, Новосибирск. Сибирский филологический журнал, 2016 - 4. Архивная копия от 25 тулаан ай 2019 на Wayback Machine
- ↑ Екеева Э.В., Белекова Э.А. [файл PDF Культовая атрибутика в традиционном мировоззрении алтайцев]. — Горно-Алтайск: БНУ РА «НИИ алтаистики им. С.С. Суразакова», 2018. — 120 с. Архивная копия от 25 тулаан ай 2019 на Wayback Machine
- ↑ Данилин А.Г. Бурханизм на Алтае. — С. 70.
- ↑ 1 2 3 Л.И Шестова. Бурханизм: истоки этноса и религии / В.П. Зиновьев. — Томск: Томский государственный университет, 2010. — С. 212. — 288 с.
- ↑ Л.И Шестова. Бурханизм: истоки этноса и религии / В.П. Зиновьев. — Томск: Томский государственный университет, 2010. — С. 104. — 288 с.
- ↑ Екеева Э.В., Белекова Э.А. [файл PDF Культовая атрибутика в традиционном мировоззрении алтайцев] / Научный редактор канд. ист. наук Н.О. Тадышева. — Горног-Алтайск: БНУ РА «НИИ алтаистики им. С.С. Суразакова», 2018. — С. 9. — 120 с. Архивная копия от 25 тулаан ай 2019 на Wayback Machine
- ↑ 1 2 Д.В. Арзютов. Тагыл: локальный ландшафт и выбор ритуального места у Алтайцев.. — Электронная библиотека Музея антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера).
Тайантылар
 | ||
