Аркыт (суу)
| Аркыт | |
|---|---|
| орус. Аргут | |
 Аркыттыҥ оозы | |
| Характеристиказы | |
| Узуны | 106 км |
| Бассейн | 9550 км² |
| Сууныҥ чыгымы | 112 м³/с (оозында) |
| Водоток | |
| Бажы[?] | Акалака/Јазатыр |
| • Бийиги | 1531,4 м |
| • Координаталары | 49°42′02″ с. ш. 87°24′27″ в. д.HGЯO |
| Оозы | Кадын |
| • Бийиги | 765 м |
| • Координаталары | 50°14′20″ с. ш. 86°40′30″ в. д.HGЯO |
| Сууныҥ келтеҥи | 10 м/км |
| Турган јери | |
| Суузыныҥ системазы | Кадын → Оп → Карский талай |
|
|
|
| Ороон |
|
| Регион | Алтай Республика |
| Аймактар | Кош-Агаш аймак, Оҥдой аймак, Кӧксу-Оозы аймак |
|
|
|
 — бажы,  — оозы |
|
| Код ГСР | 13010100312115100004219 |
| Номер ГКГН | 0154082 |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Аркыт (орус. река Аргу́т) — Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында суу.
Этимологиязы
Аркыт — чеген, кымыс ачыдар, јазаар кӱп, агаштаҥ да, теренеҥ де эткен болор.
- орус. кадушка, кадка, посуда для кисломолочных продуктов, может быть изготовлена из дерева или кожи[1].
- орус. сосуд[1].
Физико-географиялык темдектери
Аркыт Россияда Алтай Республиканыҥ јаан деген сууларыныҥ бирӱзи. Аркыт суу Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында, Сайлугемниҥ сын-тайгаларында эки суу Јазатыр ла Акалака биригеле бӱткен. Бу суу Кадынга келип кирет. Аркыт сууныҥ узуны — 106 км, текши јери — 9550 км²[2].
Сууныҥ узуны 106 км (Акалака суула кожо — 232 км), текши јери — 9550 км²[3]. Јазатыр ла Акалака суулар биригеле Аркыт суу башталат, талайдыҥ кеминеҥ 1531,4 метрге бийик, оозында дезе — 765 м[4]. Јазатырдыҥ оҥ јарадында, суулардыҥ белтиринде Бел-Ажу јурт турат[4]. Сууныҥ агыны тӱштӱк-кӱнбадыш јаар ууланган. Аркыт суу Кадынныҥ оозына 390 км јетпей јӱрӱп кожулат, Кадын-Бажыныҥ ла Чуйдыҥ сын-тайгаларыныҥ мӧҥкӱ тошторы сууларды кайылып 40 % толтурат, 34 % — кыштай јааган кар, 17 %— јаҥмырдыҥ суузы, 9 % — јер алдында суулар. Кӱчӱрген айда тшло бӱркелет, кандык айда тожы тӱжет. Орто келтеҥи 10 м/км, оозында ортојылдык сууныҥ кеми 112 м³/с[3][5]. Јуук деген јон јаткан јер Јазатыр. Аркыт сууныҥ јарадында аташ јурт бар. Ол сууныҥ Кадынла бирриккенинеҥ ыраак јокто Бел-Ажу деп јурт турат (талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1637 метрге бийик)[6].
Балыктары
Аркыт сууда чараган (хариус), бел, јылмай, чортон, чабак, сӧлӧм деп балыктар јӱрет.
Кош суулары
Аркыттыҥ башталган Акалака суузыныҥ (экинчи колонкада) кош суулары база кӧргӱзилген. (указаны км от устья)
- 3 км: Сата-Кулар (Сата-Кулар);
- 18 км: Јетикӧл, Таҥкылу-Карасу (Етугол, Танклу-Карасу);
- 22 км: Шабла (Шавла);
- 30 км: Јоло (Ело);
- 37 км: Караайры (Коир);
- 44 км: Ӱнгӱр (Юнгур);
- 46 км: Бортылдак (Бартулдак);
- 52 км: Јыдугем (Иедыгем):
- 57 км: Кулагаш (Кулагаш);
- 62 км: Калјанкӧл (Кальджинколь);
- 68 км: Кӱркӱре (Куркуре);
- 77 км: Карагем (Карагем);
- 82 км: Карасу (Карасу);
- 90 км: Кӧксу (Коксу);
- 102 км: Бара (Бара);
- 106 км: Јазатыр, Усай (Джазатор, Усай);
- 122 км: Байжигит (Байжигит);
- 133 км: Караалака (Караалаха);
- 139 км: Каракунгой (Каракунгой);
- Талдыбулак;
- 150 км: Јаҥыкӧл (Жанжикуль);
- Байбкӱн (Байбкунь);
- 166 км: Кара-Булак (Кара-Булак);
- 167 км: Аккӧл (Аккол);
- Калјанкӧл (Кальджинкой);
- 174 км: Калгуты (Калгуты);
- 193 км: Чолок-Чад (Чолок-Чад);
- 200 км: Карабулак (Карабулак);
- 214 км: Бетсу-Канас (Бетсу-Канас);
- 217 км: Ӱкек (Укок).
Суу реестрдиҥ чотогоныла
Суу Россияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча Верхнеобский бассейновый округка кирет, сууээлем бӧлӱги — Кадын, суу подбассейны — Бий ле Кадын. Суу бассейны — (Ӱстӱги) Оп суунаҥ ала Эрчишке киргенине јетире[7].
Кереес јерлери
Аркыт сууныҥ јараш јери Карагемниҥ кызыгы (орус. Карагемский прорыв). Мында суу Кадын-Бажыныҥ сынын кечип, беш километр кызыкла тӧмӧн агып тӱшет[8]. Аркыт сууныҥ бу кызыгын («каньон») озо ло баштап 2003 јылда барнаулдыҥ суу-спортчылары — Александр Проваторов, Сергей Блошкин, Владислав Зырянов «Бублик» деп кемеле кечип чыккан[9].
- Мӧҥкӱсалгыш. Салкечӱ деп јерде Бел-Ажунаҥ 12 км киреде, Аркыттыҥ суузыныҥ сол јанында (1798);
- Ташта јурамалдар. Аркыттыҥ суузы ла Кӧксуу бириккенинде (2185)[10];
- Чийнелӱ — алматтардыҥ байлу туузы, Аркыттыҥ суузыныҥ сол јанында (1996)[10];
- Мӧҥкӱсалгыш. Аркыттыҥ суузыныҥ сол јарадында (1798)[10];
- Шибееленген јер (орус. фортификационное сооружение). Аркыт јурт ла Бел-Ажу јурттардыҥ ортозында (1796)[10].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[10].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
- Katun Argut.jpg
Кадын, Аркыт кожо
Аркыт (оҥ јаны) ла Кадынныҥ (сол јаны) бириккени
Аркыт сууныҥ оозында ачык јерде «Музей»
Ајарулар
- ↑ 1 2 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 138. — 397 с.
- ↑ Аргут (№ 0154082) / Реестры зарегистрированных наименований географических объектов. (PDF) // Государственный каталог географических названий / rosreestr.ru.
- ↑ 1 2 Государственный водный реестр. Река Аргут (Ак-Алаха) (орус.). textual.ru. Минприроды России (29 тулаан ай 2009). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2018. Архивировано тулаан айдыҥ 29 кӱни, 2009 јыл.
- ↑ 1 2 Лист карты M-45-79. Масштаб: 1 : 100 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
- ↑ Лист карты M-45-66. Масштаб: 1 : 100 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
- ↑ Беляши
- ↑ Государственный водный реестр РФ: Аргут.
- ↑ Река Аргут (орус.) (недоступная ссылка). www.altai-tourist.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 12 кӱни, 2020. Архивировано кандык айдыҥ 30 кӱни, 2019 јыл.
- ↑ Карагемский прорыв: 20 лет спустя. www.youtube.com. Дата обращения: кандык айдыҥ 12 кӱни, 2020.
- ↑ 1 2 3 4 5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
Литературазы
- Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 15. Алтай и Западная Сибирь. Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш / под ред. В. В. Зееберг. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 216 с.
- Г. М. Егоров. Туристические районы СССР. Алтайский край (орус.). — М.: Профиздат, 1987.
- Киняев В. В., Мазуров В. В., Паршиков М. И. Водные маршруты Алтая и Саян (орус.). — Тула, 1994.
- Аргут // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Аргут // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Тайантылар
- Маршрут Аргут (Пос. Джазатор (устье реки Тангыт) — р. Джазатор — р. Аргут — р. Катунь — пос. Иня (н. — VI к. с.) (орус.). www.ded-altai.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 12 кӱни, 2020.
